STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID 
MET BESONDERE VERWYSING NA RASSEKLASSIFIKASIE-
' n tcologics-cticsc studic 
deur Theunis Eloff 
(B.Jur., Th.B., Th.M.) 
Proefskrif goedgekeur ter vervulling van die vereistes vir die graad 
Theologiae Doctor in E tiek in die Fakulteit Teologie aan die 
Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys. 
Promotor: Professor P.W. Buys 
Hulppromotor: Professor L. Floor 
Pretoria 
1988 
VOORWOOIW 
Studie is nie iets wat op 'n mens se eentjie aangepak word nie. Talle 
mense het op besondere maniere bydraes gemaak sodat hierdie studie 
afgehandel kon word. Suzette, Tania en Cecile moes vir ' n lang tyd 'n 
"afwesige" eggenoot en pa verdra. Baie dankie vir hulle geduld en lief de 
en ondersteuning. D ankie veral aan Suzette vir haar kritiese en 
stimulerende denke en bemoediging wanneer ek dit nodig gehad het. Die 
opvoeding van my ouers het lank gelede begin - hierd ie studie se dankie 
vir hulle lojaliteil en bemoed iging. 
My geagte promotor en hulppromotor het baie geduld met ' n 
"weerbarstige jongeling" aan die dag gele, en ek kan aan beide dankie se 
vir hulle wysheid en rustige wetenskaplikheid . Aan prof. Buys as 
promotor veel dank vir die pad wat u bereid was om saam met my te 
loop. 
Hierdie studie is voorafgegaan en begelei deur gesprekke met 'n hele 
aantal gewillige en behulpsame gespreksgenote. Aan proff. John de 
Gruchy, Lourens du Plessis, Amie van Wyk en Marinus Wiechers, asook 
aan drr. Willem Nicol en Koos Vorster dankie vir verskillende insigte, 
gedagtes en hulp. 
Ander persone was op 'n meer tegniese maar onmisbare vlak be-
hulpsaam: 
• Gerhard Bekker, in wie se woonstel ek kon gaan "wegkruip" wanneer 
'n hoofstuk moes klaarkom. 
• Chari Joosle, wie se taalkundige vermoens (en teologiese aanvoeling) 
ek volkome kon vertrou. 
* Carel en Marietjie van der Merwe, van wie se raad en hulp (en kos!) ek 
aa n die einde met die drukwerk en redaksionele versorging gebruik 
kon maak. 
Baie dankie vir ju lie onmisbare aandeel. 
Die kerkraad van die Gereformeerde Kerk Pretoria-Brooklyn het by 
twee geleenthede aan my studieverlof toegestaan. Aan hulle, en in die 
besonder my kollega dr. Mechiel Venter, 'n woord van hartlike dank vir 
die moeite wat hulle moes ontsien tydens die tye van studieverlof. 
II 
Die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing het in die vorm van 'n 
beurs vir deeltydse studie 'n fin ansiele bydrae tot hierdie studie gemaak. 
Baie dankie daarvoor. 
Ten slotte: net soos wat studie nie in isolasie deurgevoer word nie, word 
dit ook nie sonder 'n doe) aangepak nie. Hierdie studie is aangepak uit 'n 
liefde vir die teologie, maar nog meer uit 'n besorgdheid oor die 
koninkryk van God en die kerk van Jesus Christus. Hierdie studie is 
darom ook 'n dankbetuiging aan die drie-enige God vir krag en 
werkverrnoe. Mag dit 'n beskeie bydrae tot die duideliker realisering van 
die koninkryk in Suid-Afrika maak. En mag die Koning daardeur die eer 
kry. 
Die promotor dee) nie noodwendig alle sienings wat in hierdie proefskrif 
voorkorn nie 
iii 
ABSTRACT 
The aims of this study were firstly to ascertain what Scripturally based 
ethical guidelines (if any) there are by which justice can be brought about 
on an institutional level, more explicitly by the state authorities, and 
secondly, to use these guidelines to evaluate the system of race classifica-
tion, as primarily embodied by the Population Registration Act (no. 30 of 
1950). 
A historical study of the re lationship of the state authorities and justice 
followed. Certain releva nt and recurring "themes" emerged from this 
study, e.g. that government has a duty with regard to institutional justice, 
that persons in office (especially believers) have a special responsibility in 
this rega rd, that an order based on law was considered necessa ry for in-
stitutional justice and that laws and judicial verdicts were seen as impor-
tant channels and instruments of justice. 
Following this, an exegetical study of certain relevant Biblical passages 
was carried out. These results, coupled with the historical themes, were 
used to postulate the following "components" of the justice of the state 
authorities: 
• To bring about justice, the creation and maintenance of an order based 
on law is necessary to protect the Godgiven rights of people. 
• There is a delicate balance between order, power and justice, and no 
one of these may exist without the other. 
• Just laws are some of the most important channels and instruments of 
justice that the state authorities have at their disposal. 
• Justice should aim at the highest possible degree of peace. 
• _Justice should establish the equality and equal worth of all subjects, 
both in political life and before the courts. 
• ln the balancing of different interests in the community, justice should 
grant each the greatest possible freedom. 
• Justice should make provision for the application of love and fairness 
in individual cases. 
• The moral legitimacy of a government is inseparably linked to the ef-
fective execution of its duty with regard to institutional justice. 
• On basis of their divine office government officials have an un-
IV 
avo idable pe rsonal responsibility to God to bring about institutio nal 
justice. 
"' The duty of sta te authorities with rega rd to justice is not absolute and 
is limited by the characte r of state authority and the responsibility of 
other pa rts of the community to also bring about inst itutional justi ce. 
The syste m o f race class ification, consisting not only of the Population 
Registration Act, but also of relevant proclamations and laws operating 
on basis of racial definitions, was examined next. The theological roots 
of apa rtheid and the ideological roots of race classification were the n in-
vestigated. Attention was a lso given to the judicial nature and basis, as 
well as the judicial and practica l implica tio ns of classification. 
Agai nst this background the system of race classifica tion was eva lu ated 
ethica lly by using the aboveme ntioned components of justice . With the 
possible exception of mainta ining order, the system was in no way found 
to satisfy the de mands of justice; and that in its practical consequences it 
rathe r brought about and e nha nced injustice. The system therefore 
should be seen as unjust and theologico-ethica lly unacceptable. 
Finally the fact that state authorties have a multidime nsional duty with 
regard to insti tutional justice was highlighted . It is necessa ry to work out 
the separate components of justice more fully in the South African con-
text, while also bringing into account the disastrous consequences of sin. 
Because the syste m of race classification is unjust and e thica lly unaccep-
table, it eithe r has to be adapted or repea led. Although voluntaiy race 
registration (e.g. statistically) cou Id present no e thical objection, it is im-
porta nt that no such registrat ion should be compulsory. Because of the 
fact that the system of race classification forms the bas is of separate ness 
in the South African socie ty, a n alternative for the system is inseparably 
linked to a more just politica l dispensation. Further study, focusing on 
the components of the justice of state authorities, is the refore necessary. 
v 
Voorwoord ... 
Abstract . . . . 
lnhoudsopgawe . 
INHOUDSOPGAWE 
HOOFSTUK 1: lNLEIDING. 
Probleemstelling en objek van die ondersoek . 
1.2 Doel van die ondersoek 
1.3 Aktualiteit . . . . . . . . 
1.4 Noodsaaklikheid . . . . . 
1.5 Begrensing van die ondersoek 
1.6 Metode en uitgangspunt van die ondersoek 
1.7 Werkplan . . . . . . . . . . . . . . 
1.8 Voorlopige begripsbepaling en -verheldering . 
II 
IV 
VI 
1 
2 
2 
4 
6 
7 
8 
9 
HOOFSTUK 2: STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHElD IN DIE 
GESKlEDENIS. . . . . . . . . . . . . . 11 
2.1 1NLEID1NG . . . . . . . . . . . . . 11 
2.2 DIE ANTJEKE E N KLASSJEKE DENKE 11 
2.2.1 lnleid ing . . . . . . . . . . . . . . 11 
2.2.2 Plato . . . . . . . . . . . . . . . . l 2 
2.2.2.l Geregtigheid (ook in staatlike verband) 12 
2.2.2.2 Die doel van die staat en van wetgewing 12 
2.2.3 Aristoteles . . . . . . 13 
2.2.3.1 lnle iding . . . . . . . . . . . 13 
2.2.3.2 Reg en geregtigheid . . . . . . 14 
2.2.3.3 Die ontstaan en doel van die staat 15 
2.2.3.4 Staatsowerheid e n geregtigheid 15 
2.2.4 Cicero . . . . . . . . . . . . 16 
2.2.4.1 Inleiding . . . . . . . . . . 16 
2.2.4.2 Natuurreg, reg e n geregtighe id . 16 
2.2.4.3 Die staatsowerhe id e n geregtigheid 16 
2.2.5 Samevatting: staatsowerheid en geregtigheid in die antieke 
e n klassieke denke . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 
VI 
INHOUD (vervolg) 
2.3 VRO EG-CHRISTEU KE EN MIDD ELEEUSE D E NKE 19 
2.3.1 lnle iding 19 
2.3.2 Augustinus 19 
2.3.2.1 Inle iding . 19 
2.3.2.2 Reg e n geregt ighe id 19 
2.3.2.3 Die staat . . . . 20 
2.3.2.4 Die staat e n geregtighe id 21 
2.3.3 T ho mas van Aquino 22 
2.3.3.1 lnle iding . . . . . . . 22 
2.3.3.2 Reg en ge regtighe id . . 22 
2.3.3.3 Die oorsprong, inrigting en doe! va n die staat . 24 
2.3.4.3 D ie staatsowerhe id en geregtighe id . . . . . 24 
2.3.4 Samevatting: staa tsowerhe id en geregt ighe id by J\ugustinus 
e n T homas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 
2.4 DI E R EFO RMASI E 26 
2.4.1 lnle iding . . . . . 26 
2.4.2 Luthe r . . . . . . 27 
2.4.2.l Inle id ing: die tweeryke leer 27 
2.4.2.2 Die gebruik va n d ie wet 28 
2.4.2.3 R eg e n ge regtighe id 29 
2.4.2.3.1 Reg . . . . . 29 
2.4.2.3.2 Geregtighe id . 29 
2.4.2.4 Die staatsowerhe id 31 
2.4.2.4.l Inle iding . . . 31 
2.4.2.4.2 Die oorsprong, o ntstaa n en wese van die staatsowerhe icl 31 
2.4.2.4.3 Die taak van die staatsowerhe id 32 
2.4.2.5 Die staa tsowerhe id e n geregtighe id 
2.4.3 Calvyn . . . . . . . . . 
2.4.3. 1 I nle iding . . . . . . . 
2.4.3.2 Die reg e n geregtighe id 
2.4.3.2.l Die reg . . . . 
2.4.3.2.2 Geregtighe id . 
2.4.3.3 Die staatsowerhe id 
2.4.3.3.1 Inle iding . . . 
VII 
34 
35 
35 
35 
35 
36 
38 
38 
JNHOUD (vervolg) 
2.4.3.3.2 Die oorsprong, ontstaan en voortbestaan van die 
staatsowerheid. . . . . . . . . . 38 
2.4.3.3.3 Die wese van die staat . . . . 39 · 
2.4.3.3.4 Die taak van die staatsowerheid 40 
2.4.3.4 Die staatsowerhe id en geregt ighe id 41 
2.4.3.4.1 Inleiding . . . . . . 41 
2.4.3.4.2 Die "mutua ob ligatio" . . . . 42 
2.4.3.4.3 Die regsorde . . . . . . . 43 
2.4.3.4.4 Wetgewing as geregtigheidskanaa l · 43 
2.4.3.4.5 Orde, vryheid, vrede en gelykheid . 44 
2.4.3.4.6 Owerheidspersone en geregtigheid 44 
2.4.4 Samevatting: staatsowerheid en geregt igheid in die denke van 
die Reformasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 
2.5 DIE TWINTIGSTE EEU . 
2.5 .1 Inle iding . .. .... . .... . 
2.5.2 Die begronding van reg en geregtigheid . 
2.5.2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . 
2.5.2.2 Algemene genade, natuur en reg (Kuyper) 
2.5.2.3 Christelike natuurreg (Brunner, Wendland, Thieli cke) 
2.5.2.4 Die wet van Christus (Barth) 
2.5.3 Reg en geregtigheid 
2.5.3.1 Die regsorde . 
2.5.3.2 Geregtighe id . 
2.5.4 Die staatsowerheid 
2.5.4.1 lnleiding . . . 
2.5.4.2 Die begronding en oorsprong van die staatsowerheid 
2.5.4.3 Die noodsaak en ontstaan van die staatsowerheid .. 
2.5.4.4 Die wese en gesag van die staatsowerheid . . . . . 
2.5.4.5 Die doel en taak van die staatsowerheid . . . . . . 
2.5.4.6 Norme vir die uitvoering van die staatsowerheid se taak 
2.5 .5 Staatsowerheid en geregtigheid 
2.5.5.1 Inleid ing . 
2.5.5.2 Kuyper 
2.5.5.3 Barth . 
2.5.5.4 Brunner 
VIII 
47 
47 
49 
49 
49 
50 
51 
52 
52 
54 
58 
58 
59 
61 
63 
65 
67 
69 
69 
69 
70 
73 
INHOUD (ve1volg) 
2.5.5.5 We ndland 
2.5.5.6 Thielicke . 
2.6 TEMAS UIT DIE GESKIEDENIS . 
2.6.1 Die staatsowerheid he t 'n taak te n opsigte van institusione le 
75 
76 
78 
geregtigheid . . . . . . . . . . . . . . . 78 
2.6.2 Die verantwoordelikheid van owerhe idspe rsone 78 
2.6.3 Norme vir institusione le geregtigheid . 79 
2.6.4 Die regsorde . . . . . . . . 79 
2.6.5 Wetgewing en regspraak . . . . . . 79 
2.6.6 Die ve rde ling van magte/gesag . . . 80 
2.6.7 Die beperking van die magte en gesag van die staat 80 
2.6.8 Die balans tussen indiwidu en gemeenskap 80 
2.6.9 Geregtigheid en sekere ande re begrippe 81 
2.6.10 Regeringsvorm e n more le legitimite it 81 
AANTEKENlNGE BY I-IOOFSTUK 2 . . . . . . . . . . . . 82 
HOOFSTUK 3: STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID -
IN EKSEGETIES-ETIESE PERSPEKTlEF. 100 
3.1 INLElDING: SKRIFGEBRUIK EN SKRIFBEROEP . 100 
3.1.1 Jnle iding. . . . . . . . . 100 
3.1.2 Die Skrifberoep in die e tiek . 100 
3.1.2.l Die probleem . . . . . 100 
3.1.2.2 E nke le riglyne . . . . . 101 
3.1.3 Die invloed van die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament 
op etiese vraagstukke . . . . . . . . . . . . . . . 104 
3.1.3.1 ln le iding .. ... .. . . . . . .. ...... . 104 
3.1.3.2 Die (algemene) openbaringshistoriese ve rhouding . . . . I 04 
3.1.3.3 Die "etiese" ve rhouding tussen die Ou en Nuwe Testament. 106 
3.2 GEREGTlGHEID E N R EG IN DIE SKRIF. 108 
3.2.l Inleiding . . . . . . . . . . . . . 108 
3.2.2 Geregtigheid e n reg in die Ou Testame nt 109 
3.2.2.l Inle iding . . . . . . 109 
IX 
INHOUD (vervolg) 
3.2.2.2 Die stam ~q . . . . . . . . . . . . . . 110 
3.2.2.3 Goddelike en menslike geregtigheid . . . . 112 
3.2.2.4 Die relasionele aard van geregtigheid binne die 
verbondsraamwerk . . . . . . . . . . . 113 
3.2.2.5 Die stam mspt (en sy verhouding tot ~q). . . . 115 
3.2.2.5.1 Jnleiding . . . . . . . . . . . 115 
3.2.2.5.2 Die basiese betekenis en betekenisveld van mspt 115 
3.2.2.5.3 God se mspt 116 
3.2.2.5.4 Menslike mspt 118 
3.2.2.5.5 Mspt en ~q.. . 121 
3.2.2.6 Die institusionele dimensie van Ou-Testame ntiese gereg-
tigheid . . . . . . . . . . . . . 122 
3.2.2.6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . 122 
3.2.2.6.2 Die Pentateug en historiese boeke 123 
3.2.2.6.3 Die Psalms en Prediker 123 
3.2.2.6.4 Die profetiese boeke . . . . 125 
3.2.2.6.5 Samevatting . . . . . . . . 129 
3.2.3 Geregtigheid in die Nuwe Testament . 130 
3.2.3.l rnleiding . . . . . . . . . . . 130 
3.2.3.2 Die dikaios-woordgroep . . . . 131 
3.2.3.2.1 Inle iding: die klassieke wortels en die LXX 131 
3.2.3.2.2 Die dikaios-woordgroep: van God en Christus gebruik 132 
3.2.3.2.3 Die dikaios-woordgroep: van me nse of me nslike 
sake gebru ik . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 
3.2.3.3 Die institusionele dimensie van geregtigheid in die Nuwe 
Testament . . . . . . . . . . . . . . . . 138 
3.2.3.3.1 lnle iding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 
3.2.3.3.2 Die "afwesigheid" van direkte opdragte oor die 
institusionele dimensie van geregtigheid in die Nuwe Testa-
me nt . . . . . . . . 139 
3.2.3.3.2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . 139 
3.2.3.3.2.2 Die volk van God . . . . . . . . . 139 
3.2.3.3.2.3 God se nuwe manier van heerskappy . 140 
3.2.3.3.2.4 Die nuwe aeoon . . . . . . . . . 140 
3.2.3.3.2.5 Die verlossingsgerigtheid van die Nuwe Testament 141 
x 
INHOUD (ve rvolg) 
3.2.3.3.2.6 Die diensknegs- en lydensgestalte van die Messias 
op aarde . . . . . . . . . . . . . . . . 141 
3.2.3.3.3 Die institusionele dimensie van geregtigheid in die 
Nuwe-Testame ntiese tyd . . . . . . . . . . . · 142 
3.2.3.3.3.1 Inle iding . . . . . . . . . . . . . . . 142 
3.2.3.3 .3.2 Die koninkryk van God, die universele heer-
skappy van Christus e n die realise ring daarvan 
op a lle lewensterreine . . . . . . . . . . 143 
3.2.3.3.3.3 Die bestaan e n erkenn ing van owerheidsgesag 144 
3.2.3.3.3.4 Die kontinufteit tussen Ou e n Nuwe Testament 
met be trekking tot geregt igheid . . . . . . 145 
3.2.3.3.3.5 Die gesag van God se universele wet (die 
Dekaloog e n die lie fd esgebod) en die 
universele beligt ing van die Woord .... 146 
3.3 DIE STAATSOWERHEID EN DJE SKRIF . . . 
3.3.1 Jnle iding: hoe die Bybe l die (staats-)owerheid ter sprake bring 
3.3.2 Die oorsprong van en noodsaak vir die bestaan van die 
staatsowerheid . . . . . . . . . . . . . . . . . 
3.3.2.1 Die vraag na die oorsprong van gesag . . . . . . . 
3.3.2.2 Die noodsaak vir die bestaan van die staatsowerheid . 
3.3.2.3 Die oorsprong van die staatsowerheid 
3.3.3 Die begronding van die staa tsowerheid . . . . . . . . 
3.3 .3.1 Inle iding . . ..... .. .. ... .. . . 
3.3.3.2 Die staatsowerheid in sy verhouding tot God en Christus 
3.3.3.3 Samevatting . . . . . . . . 
3.3.4 Die wese van die staat(-sowerheid) . 
3.3.4.1 Jnle iding 
3.3.4.2 Bybelse gegewens . . . . . . 
3.3.4.3 Samevatting . . . . . . . . 
3.3.5 Die taak en doe l van die staatsowerhe id . 
3.3.5.1 Jnle iding . . . . . . . . . . 
3.3.5.2 Ou-Testamentiese gegewens 
3.3.5.2.1 Eksodus en Deuteronomium . 
3.3.5.2.2 Die (ander) historiese boeke . 
3.3.5.2.3 Die Psalms . . . . 
xi 
147 
147 
151 
151 
152 
154 
155 
155 
156 
159 
160 
160 
160 
162 
163 
163 
164 
164 
166 
168 
INHOUD (vervolg) 
3.3.5.2.4 Spreuke .. . ... ... ... .. . .. .. 171 
3.3.5.2.5 Die profetiese boeke . . . . . . . . . . . . . . 172 
3.3.5.2.6 Samevatting van Ou-Testamentiese gegewens oor die 
taak van die staatsowerheid 173 
3.3.5.3 Nuwe-Testamentiese gegewens. . 175 
3.3.5.3.1 lnleiding . . . . . . . . . 175 
3.3.5.3.2 Die Evange lies en Handelinge 176 
3.3.5.3.3Romeine13:1-7...... 177 
3.3.5.3.3.1 lnleiding: gedagtestruktuur . 177 
3.3.5.3.3 .2 Gesag, gesaginstellings, ordening en owerhede . 179 
3.3.5.3.3.3 Die die naar van God en sy taak . . 180 
3.3.5.3.4 1Timoteus2:1-8 . . . . . . . . . 184 
3.3.5.3.5 Ander Nuwe-Testamentiese gedeeltes 185 
3.3.5.3.6 Samevatting van Nuwe-Testamentiese gegewens oor 
die taak van die staatsowerheid 185 
3.3.6 Samevatting: die staatsowerheid en die Skrif . . . . . . . 187 
3.4 DIE STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: 
GESISTEMATISEERD-ETIES GESTEL. . . . . . . 189 
3.4.l Tnleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 
3.4.2 Die staatsowerheid en institusionele geregtigheid: same-
vatting van eksegetiese resultate . . . . . . . . . . 189 
3.4.2.1 Jnleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 
3.4.2.2 Godde like en menslike geregtigheid is te n nouste verbind 190 
3.4.2.3 Geregtigheid het 'n relasione le aard binne die 
verbondsverhouding . . . . . . . . . . . . . . . . 190 
3.4.2.4 Geregtigheid moet institusioneel gestalte kry, 
ook in die staatslewe . . . . . . . . . . . . . . . 191 
3.4.2.5 Een van die voorwaardes vir institusionele geregtigheid 
is die skep en onderhou van 'n regsorde . . . . 191 
3.4.2.6 God gee (ook deur die regsorde) aan mense regs-
aansprake teenoor ander mense . . . . . . . 192 
3.4.2.7 Institusionele- en (owerheids-)geregtigheid is ten nouste 
verbind aan ander relevante begrippe en het daarom 
verskeie fasette . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 
xii 
INHOUD (vervolg) 
3.4.2.8 Die noodsaak vir die bestaa n e n die wese van die 
staatsowerheid is ten nouste gekoppel aan die 
geregtighe idstaak daarvan (en andersom) . . . 193 
3.4.2.9 Die geregtighe idstaak is ' n wese nlike dee! va n die taak 
van die staatsowerheid . . . . . . . . . . . . 194 
3.4.2.JO Owerheidspersone he t ' n pe rsoonlike verantwoorde-
likhe id teenoor God om inst itusione le geregtigheid 
te laat geskied . . . . . . . . . . . . . . . . 194 
3.4.2.11 Die geregtighe idstaak is ten nouste gekoppe l aa n ' n 
e leme nt van "tot voordeel wees" viral die onderdane 194 
3.4.2.12 Regeringsvorm en geregtigheid word nie in die 
besonder aan mekaar verbind nie, maar goeie raadgewers 
e n verdelings van pligte wel . . . . . . . . . . . . . 195 
3.4.3 Die historiese aanloop e n kontemporere scenario as 
agtergrond vir die geregt igheidstaak va n die staa tsowerhe id . 195 
3.4.3.l lnle iding . . . . . . . 195 
3.4.3.2 Riglyne uit die gesk ieden is 196 
3.4.3.3 Teologiese strominge 196 
3.4.3.4 Ideologiee . . . . . . . 201 
3.4.3.5 Samevatting . . . . . . 206 
3.4.4 Komponente van owerheidsgeregtigheid 206 
3.4.4.l lnle iding 206 
3.4.4.2 Die regsorde . . . . . . . . . . 207 
3.4.4.2.1 Menseregte . . . . . . . . . 207 
3.4.4.2.4 Die beskerming van me nsregte e n regsaa nsprake 212 
3.4.4.3 Orde en mag 214 
3.4.4.4 Wetgewing 217 
3.4.4.5 Vrede . . . 218 
3.4.4.6 Gelykheid . 220 
3.4.4.7 Die ba lansering van die belange in die gemeenskap 
e n vryheid . . . . 223 
3.4.4.8 Liefde e n billikheid . . . . . . . . . . . . 227 
3.4.4.9 Morele legitimiteit . . . . . . . . . . . . 229 
3.4.4.10 Die verantwoorde likheid van owerheidspersone 232 
3.4.4.1 1 Die grense van owerheidsgeregtigheid . 233 
3.4.4.1 2 Waarheid, versoening e n selfverloening . 235 
xiii 
INHOUD (vervolg) 
3.4.4.13 Samevatting 
A/\NTEKENINGE BY HOOFSTUK 3 
HOOFSTUK 4: STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN 
SUID-AFRIKA, MET BESONDERE VERWYSING 
236 
237 
NA RASSEKLASSIFIKASIE. 247 
4.1 INLEIDJNG. . . . . . . . . . . . . . 247 
4.1.1 rnleiding . . . . . . . . . . . . . . . 247 
4.l.2 Ras in Suid-Afrikaanse wetgewing voor 1950 249 
4.2 DIE TEOLOGIESE EN IDEOLOGJESE WORTELS VAN 
RASSEKLASSIFIKASIE . . . . . . . . . . . . 250 
4.2.l Jnleiding: die verhouding tussen ideologie en teologie 250 
4.2.2 Die teologiese wortels van rasseklassifikasie 253 
4.2.2.l Inleiding . . . . . . . . . . . 253 
4.2.2.2 'n Historiese oorsig . . . . . . . 255 
4.2.2.2.l Inleiding:"Christelik-nas ionaal" . 255 
4.2.2.2.2 Kultuurmee rderwaardigheid . . 256 
4.2.2.2.3 Geen rassegelykstelling nie en voogdyskap 257 
4.2.2.2.4 Inspraak by die owerheid 259 
4.2.2.2.5 Yolkskongresse . . . . . . . . . . . 262 
4.2.2.2.6 Na 1950 . . . . . . . . . . . . . . 263 
4.2.2.3 Belangrike temas in die teologiese regverdiging en 
begronding van apartheid (e n per implikasie 
rasseklassifikasie) . . . . . . . . . . . . . . . . 263 
4.2.2.3.1 Inleiding .................. 263 
4.2.2.3.2 Aanvanklike motivering : Gamsges lag en baas-kneg-
verhouding. . . . . . . . . . . . . 264 
4.2.2.3.3 Die pragmatiese begronding . . . . . . 264 
4.2.2.3.4 God het afsonderlike volke gewil en (de ur sy voor-
sienigheid) bewustelik geskep . . . . 266 
4.2.2.3.5 God het aan e lke volk ' n besondere taak en roeping 
gegee vir die uitvoering waarvan dit "apart" 
van ander volke en groepe moet bly . . . . . . . . 268 
XIV 
INI-TOUD (vervolg) 
4.2.2.3.6 Die eenhe id in Christus is slegs ' n geestelike eenhe id 270 
4.2.2.3.7 Die afwisseling tussen en "oorgang" van volk na ras . 27 l 
4.2.2.3.8 Die geregtigheidsmotief in apartheidsteologie . 274 
4.2.2.4 Samevatting . . . . . . . . . . . . 276 
4.2.3 Die ideologiese wortels van rasseklassifikasie 276 
4.2.3.1 lnleiding. . . . . . . . 276 
4.2.3.2 Die Faganverslag . . . . . . . . . . 278 
4.2.3.3 Die Saue rkommissieverslag . . . . . . 279 
4.2.3.3.l Die agtergrond e n ondertone van die verslag 279 
4.2.3 .3.2 'n Eva lue ring van die inhoud van die versing, in 
die besonder "volksregistrasie" . . . . . . . . 282 
4.2.4 Parlementere debatte oor die 
Wetsontwerp op Bevolkingsregistrasie 283 
4.2.4.1 Die re levansie van die deba tte . . 283 
4.2.4.2 
4.2.4.3 
4.2.4.4 
4.2.4.5 
4.2.4.6 
4.2.4.7 
4.2.4.8 
4.2.4.9 
4.2.4.10 
Die Minister se motive ring . . . 
Die wetsontwerp as maatreel om die Blanke 
ras/beskawing te beskerm en te handhaaf . 
Die wetsontwerp as noodsaaklike midde l e n selfs 
hoeksteen van die aparthe idsbe le id . . . . 
Die wetsontwerp as "natuurlike" uitvloe isel en 
konsolidasie van die bestaande rasbewustheid 
in die Suid-Afrikaanse gemeenskap e n wetgewing . 
Die wetsontwerp en die Kleurlinge . . . . . . . 
Die "erkenning" va n rasseverskille in die wetsontwerp 
Die totalite it van die toekomstige invloed van 
die wetsontwerp . . . . . . . . 
Die wetsontwerp en die Faganverslag 
Samevatt ing . . . . . . . . . . 
4.3 DIE INI-IOUD, R EGSAARD, REGSGRONDE 
E N IMPLIKASIES VAN RASSEKLASSIFIKASlE. 
4.3.1 Inleiding .... .. . 
4.3.2 Die inhoud van die Wet . . . . . 
4.3.2.1 Inle iding: 'n oorsig .... 
4.3.2.2 Die omskrywing van "Swarte" 
4.3.2.3 Die omskrywing van "Blanke" 
xv 
284 
286 
287 
288 
289 
290 
291 
292 
292 
292 
292 
293 
293 
294 
296 
TNl-IOUD (vervolg) 
4.3.2.4 Die omskrywing van "Gekleurde" . 298 
4.3.2.5 Samevatting . . . . . . . . . 299 
4.3.3 Die regsaard, regsgrond en implikasies van 
klassifikasie ingevolge die Wet 299 
4.3.3.1 Inleiding . . . . . . . . 299 
4.3.3.2 Die regsaard van rasseklassifikasie 300 
4.3.3.2.1 Tnleiding: die begrip "status" in die 
Suid-Afrikaanse publiekreg . . . . . . . . . 300 
4.3.3.2.2 Rasseklassifikasie as 'n eensydige administratiewe 
handeling . . . . . . . . . . . . . . . . 302 
4.3.3.2.3 Rasseklassifikasie as statusbepalende en -affekterende 
beskikking . . . . . . . . . 303 
4.3.3.2.4 Samevatting . . . . . . . . . 305 
4.3.3.3 Die regsgrond van rasseklassifikasie. 307 
4.3.3.3.1 Parlementere soewereiniteit. . . 307 
4.3.3.3.2 Regsekerheid en rasseklassifikasie. 309 
4.3 .3.3.3 Sarnevatting. . . . . . . . . . 313 
4.3.3.4 Die regs- en praktiese implikasies van rasseklassifikasie 313 
4.3.3.4.llnleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 
4.3.3.4.2 Wetgewing waarin na die omskrywings van die Wet 
verwys word . . . . . . . . . . . . . . . 314 
4.3.3.4.3 Wetgewing waarin rassegroepe gedefinieer word 
sonder enige verwysings na die Wet . . . . . . 315 
4.3.3.4.4 Enkele praktiese irnplikasies van rasseklassifikasie 
in Suid-Afrika 316 
4.3.3.4.5 Sarnevatting. . . . . . . . . . . . . . . . 320 
4.4 EV ALU ER ING VAN DIE STELSEL 
VAN RASSEKLASS!FIKASIE. . . . 
4.4.1 lnleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
4.4.2 Rasseklassifikasie in Suid-Afrika: sarnevattende profiel 
4.4.3 Rasseklassifikasie in Suid-Afrika: 'n evaluering . . 
4.4.3.1 Rasseklassifikasie as wetgewing, die regsorde, 
regsekerheid en die verdeling van gesag 
4.4.3.2 Rasseklassifikasie en die Godgegewe 
regsaansprake van mense . . . . . . . . . . . . . 
XVI 
321 
321 
322 
323 
323 
324 
INHOUD (vervolg) 
4.4.3.3 Rasseklassifikasie, gelykheid, gelykwaardighe id e n 
gelyke behandeling voor die reg. . . . . . . 325 
4.4.3.4 Rasseklass ifikas ie en die balans tussen orde, 
mag e n geregtigheid . . . . . . . . . . 327 
4.4.3.5 Rasseklass ifikasie, vryheid e n die ba lansering van 
die regte van indiwidu en gemeenskap 328 
4.4.3.6 Rasseklassifikasie, lie fde en billikheid . . . 329 
4.4.3.7 
4.4.3.8 
Rasseklassifikasie, waarheid, versoening e n 
se lfve rloening . . . . . . . . . . . . . 
Rasseklassifikasie en vrede . . . . . . . 
4.4.3.9 Rasseklassifikasie en owerheidspersone se persoonlike 
verantwoordelikheid ten opsigte va n 
330 
332 
institusionele geregtigheid . . . . 333 
4.4.3.10 Rasseklass ifikasie en die begrensing van die 
geregtighe idstaak van die staatsowerheid 334 
4.4.3.11 Rasseklass ifikasie en die more le legitimite it van 
die Suid-Afrikaanse staatsowerheid 335 
4.4.3.1 2 Samevatting. . . . . . . 
AANTEKENING E BY HOOFSTUK 4 
HOOFSTUK 5: SAMEVATTENDE KONKLUSIES. 
5.1 INLEIDJNG. . . . . . . . . . . . . . 
5.2 DI E GEREGTJGHEIDSTAAK VAN DIE 
5.2.1 
5.2.2 
STAATSOWERHEID .. ... ... . 
Die multidime nsionele geregtigheidstaak van die 
staatsowerheid en die konkrete situasie . . . . 
Implikasies van die toepassing van die komponente 
van owerheidsgeregtigheid . . . . ·. . . . 
5.3 DIE STEl~EL VAN RASSEKLASSI FIKASlE 
BIBLJOGRAFI E 
BYLAES ... 
XVII 
336 
337 
341 
341 
341 
341 
343 
345 
349 
368 
llOOFSTUK 1: INLEIDING 
l .l Probleemstelling en objck van die ondcrsock 
Die woord en begrip "geregtigheid" roep verskillende denkbeelde op: dit 
bin dui op God se geregtigheid in Christus, dit kan dui op die algcmene 
verhouding tussen mense en dit kan dui op die regsproses en sy uilvoer-
ing. Hierdie studie wil 'n ondersoek doen na die begrip "gercgtigheid" 
binne die konteks van die optrede van die staatsowerheid . Uiteraard sa l 
dit dan gaan oor die Christelike-reformatoriese siening van die staats-
owerheid en sy taak. Die vraag is: wat beteken dit vir 'n staa tsowerheid 
om volgens die Skrif geregtigheid te laat geskied? Anders gestel, watter 
, riglyne is daar in die Skrif oor die optrede van staatsowerhede en hoe 
figureer die uitvoering van geregtigheid hierin ? Vir die doelei ndes van 
hierdie ondersoek sal kortweg van die staatsowerheid se taak ten opsigte 
van geregtigheid gepraat word . 
I lierdeur is ook gesS dat die Skrif wel riglyne gee oor hoe staatsowerhcde 
gesien behoort te word en hoe gelowiges teenoor die staatsowerhede be-
l10ort op te tree. Die studie wil ondersoek of daar eliese riglyne bestaan 
aan die hand waarvan die uilvoering van 'n staatsowerheid se taak mee 
geevalueer kan word. Ook word met bogenoemde gesS dat die Skrif wel 
sekere riglyne gee oor wat God as geregtigheid beskou en wat nie. 
Hierdie studie wil hierdie twee sake, geregtigheid en die taak van die 
staatsowerheid, "bymekaarbring", met die voorveronderstelling dat die 
staatsowerheid wel (ook) 'n taak ten opsigte van die uitvoering van gereg-
tigheid het. 
Nadat die (algemene) Skriftuurlike taak va n die staatsowerheid ten op-
sigte van geregtigheid vasgestel is, word die resultate gebruik om een 
faset van staatsowerheidsoptrede in Suid-Afrika mee te evalueer. Die 
keuse wat gemaak is, is die stelsel van rasseklassifikasie, soos wat dit vera l 
in die Bevolkingsregistrasiewet (nr. 30 van 1950) beliggaam word. Daar 
is tweerlei rede hiervoor: enersyds is dit nod ig dat die etiek met al-
gemene beginsels en riglyne na die praktyk moet gaan, in hierdie geval 
die stelse l van rassek lass ifikasie; andersyds is die stelse l van rasseklas-
sifikas ie seker die mees grondliggende wet ten opsigte van die Suid-
Afrikaanse politieke stelse l (kyk hieroor verder 1.3, 4.1.2 en 4.3.3.4). 
1 
tNLEIDING 
1.2 Doe! van die ondersoek 
I licrmee is die doe! van hierdie ondersoek ook gegee: om vas te stet wal 
die laak van die staatsowerheid ten opsigte van geregtigheid votgens 
Skrifeise is, hoe hierdie taak in die atgemeen uilgevoer behoort le word 
en of en hoe die stelsel van rasseklassifikasie in Suid-Afrika aan hierdie 
geregtigheidsrigtyne voldoen. 
Sekere doelwilte kan ook nou reeds onderskei word: 
* 
* 
* 
* 
* 
1.3 
om die sienings van 'n aantal leidinggewende teotoe in die ges-
kiedenis oor die geregtigheidstaak van die staatsowerheid na te 
gaan; 
om die betekenisveld van die begrip "geregtigheid", sowel as 
sinonieme en verwante begrippe in die Ou en Nuwe Testament, te 
bepaal ; 
om die omvang en grense van die Skrifluurlike riglyne van die taak 
van die staatsowerheid ten opsigte van geregtigheid eksegeties, en 
met inagneming van wat die reformatoriese siening is, te bepaal; 
om die riglyne wat die staatsowerheid behoort te gehoorsaam om 
geregtigheid te taat geskied, eties uit te werk (in die studie 
"komponente van owerheidsgeregtigheid" genoem, kyk 3.4.4); 
om op grond van hierdie etiese riglyne die stetsel van rasseklas-
sifikasie (en die Bevolkingsregistrasiewet) te evalueer. 
Aktualileit 
Oor die aktualiteit van hierdie onderwerp hoef claar in die Suicl-Afrika 
van die laat twintigste eeu nie twyfel te wees nie. Die veranderings wat 
gedurencle die laaste dekade op sosio-politieke gebied plaasgevind het, 
het direk met die begrip (institusionele) geregtigheid te doen. Dit is dus 
verat die owerhede, in besonder die staatsowerheid, wie se rot in hierdie 
opsig betangrik is. Dit word algemeen .in reformatoriese kringe aanvaar 
(vgl. byvoorbeeld art. 36 van die Nederlandse Getoofsbelydenis; Catvyn, 
Inst. 4 20) dat die staatsowerheid 'n betangrike en groot taak in die reel 
van verhoudinge tussen sy burgers het, en dat die regverdige reel daarvan 
2 
INLEID ING 
met "geregtighe id" te doen het. E n in hierdie taak het die staatsowerheid 
die le iding e n raad van gelowiges, ook van die institusione le kerke, nod ig. 
Hierdie aktualiteit het egter ook 'n ander faset. Verskillende kerke uit 
verskillende kerklike tradisies besin vandag oor wat die taak van die 
staatsowerhe id te n opsigte van geregtigheid is en behoort te wees (vgl. 
byvoorbeeld Kerk en Samelewing (1986) en die Kairosdokument (1986)). 
Dit is opvallend dat in die Suider-Afrikaanse situasie tot uiters teenoor-
gestelde e n teenstrydige konklusies gekom word (Du Plessis, et al., 1987:3 
e.v.). Hierdie feit staan ook in die weg van versoening tussen gelowiges 
e n kerke, want die teenoorgestelde sienings van wat die staatsowerheid se 
taak ten opsigte van geregtigheid is, veroorsaak po larisas ie. Hierdie toe-
sta nd maak die studie-onderwerp ook kerklik-teologies uite rs aktueel e n 
noodsaaklik. 
Die toepassing van die Skriftuurlike eise oor institusionele geregtigheid 
op die ste lsel van rasseklassifikasie het 'n inherente aktualite it. Es-
terhuyse (1981:47 e.v.) beskryf onder die opskrif "GeYnstitusionaliseerde 
rassediskriminasie in Suid-Afrika" die Bevolkingsregistrasiewet as een 
van die "sentrale drade" in die netwerk van rassediskriminasie wat sal 
moet verdwyn. Later skryf hy oor die noodsaaklikheid van strukturele 
he1vorming in Suid-Afrika e n noem hy die beginsels van (ook politieke) 
regverdigheid, gelyke geleenthede ongeag ras e n kleur e n vrye assosiasie 
as noodsaaklike boustene van toekomstige hervorming; beginsels wat nie 
toegepas ka n word solank rasseklassifikasie bestaa n nie (1982:95-104). In 
1985 skryf ' n bekende Bruin akademikus (onder die skuilnaam "Gus 
Adams") dat die Bevolkingsregistrasiewet "die basis van diskriminasie 
vorm", e n dat dit selfs 'n wet is wat die groepsbegrip in die politiek 
"verafgood" (Adams, 1985:12). 
In ' n voordrag oor die roeping van die Gereformeerde Ke rke in die 
Suid-Afrikaanse politiek skryf Vorster (1988:10) dat 'n prinsipie le beoor-
de ling van wette e n hulle gevolge in die pad vorentoe uiters belangrik e n 
noodsaaklik is, ook deur meerde re vergaderinge. Die wet wat hy as "die 
ke rn van a ll e rass ewetgewing in Suid-Afrika" beskou, is di e 
Bevolkingsregistrasiewet. En alhoewel hy van me ning is dat, teoreties 
3 
IN LEIDING 
beskou, die wet nie probleme op e tiese vlak behoort te lewer nie, wys hy 
te reg op die praktiese implikasies wat registras ie op grand van ras inhou. 
Daar is diskriminerende wette wat uit die Bevolkingsregistrasiewet 
"voortvloei" (1988:10). In hoofstuk 4 sa l op die onderskeid tussen d ie 
(teoretiese) klassifikasiehande ling en die totale stelsel van rasseklas-
sifikasie en sy gevolge gewys word. 
Uit hierdie paar ve rwysings is dit duidelik dat die optrede van die staats-
owerhe id en die stelse l van rasseklass ifikasie in Suid-Afrika n6u verweef 
is. Daarom is dit vir die teo logie (en meer spes ifiek die politieke et iek) 
uite rs aktueel om te bepaal of die Suid-Afrikaanse staatsowerheid met 
hie rdie stelsel aa n die Skriftuurlike riglyne ten opsigte van institusionele 
geregtigheid reg laat geskied. 
In die verandere nde Suid -Afrika van die tagtigerjare kan s6 'n 
wete nskap lik e studi e dus ' n bydrae lewer om teologies grater 
duidelikheid te gee oor 'n omstrede saak. Oat die reformatoriese 
teologie ' n taak het om in hierdie opsig 'n bydrae te maak, behoort vas te 
staan . 
1.4 Noodsaa klikheid 
Hie rmee is ook deels ges~ dat dit noodsaaklik is om die stud ie te onder-
neem. 'n Ondersoek na studie-onderwerpe wat hande l oor die verhou-
ding tussen kerk en staat wat by die Raad vir Geesteswetenskaplike 
Navorsing geregistreer is, het getoon dat daar in die afgelope 18 jaar 
geen eksegetiese studies oor die bree onderwerp "kerk-staat" voltooi is 
nie. Sedert 1982 is daar wet enkele o nderwerpe met ' n sosiaa l-etiese 
stre kki ng geregistreer en afgehandel (bv. Boesak, 1982; Van der Merwe, 
1982; Nicol , 1984; en Vorster, 1984), maar met die uitsondering van een 
o nderwerp (wat by navraag blyk gekanselleer te wees), gee geen studie 
aa ndag aan die taak van die staatsowerheid nie, ook nie ten opsigte van 
geregt igheid nie. 
4 
INLEIDJNG 
Daar is wel re la ti e f onlangs uit ' n regsfilosofi ese oogpunt aan die 
juridiese re leva nsie van (Christelike) geregtighe id aa ndag gegee, maar 
nie spesifiek aan die Skriftuurlike riglyne wat hieroor bestaan nie (D u 
Plessis, 1978). Du Plessis se studie toon we l aan dat C hristelike gereg-
tigheid ( ook) juridies-institusioneel re levant is, maa r is nie daarop gerig 
om e ties aa n te toon me t watter riglyne en hoe dit deur die staats-
owerhe id in sy optrede tot uitvoer gebring behoort te word nie . Dit is eg-
te r waar Suid-Afrikaanse studies op hierdie veld e indig. Hierdie gebrek 
word ook op die bree terre in van die verhouding tussen ke rk e n staat 
aangetref. In die tye waarin die gelowige in Suid-Afrika leef, is dit e intli k 
ontstelle nd om te sien hoe min teologies-etiese le iding daa r op hie rdie 
belangrike gebied is. Hie rdie studie sa l dus verder wil gaa n en wil aan-
toon dat die staatsowerhe id ' n taak ten ops igte van geregtighe id het, wat 
hie rdie taak is e n vo lgcns watter etiese riglyne dit uitgevoer behoort te 
word . 
Die noodsaaklikheid o m s6 ' n g rondli gge nd e wet as di e 
Bevolkingsregistrasiewet op die veld van die politieke etiek te eva lueer, 
spreek byna vanself. In die Suid-Afrikaanse politieke konteks vorm die 
groepsgedagte 'n be langrike gesprekstema en verskille hieroor kenmerk 
die uiteengaa n va n die bele ide van die verskillende politieke groeperinge 
(vgl. byvoorbeeld die klem wat die Konserwatiewe Party op die regle van 
die Blanke groep, en die klem wat die Progressiewe Federa le Party op 
die regte van die indiwidu plaas). Vir die politieke etiek is dit dus nood-
saaklik om die Bevolkings registrasiewet en die ste lsel van rasseklas-
sifikasie, as die "institusionalisasie" van die groepsgedagte, prinsipieel le 
evalueer. 
Ten slotte staa n die Suid-Afrikaa nse teologiese e tiek, veral die sos ia le e n 
politieke e tiek, nog in sy kinderskoene. Saam met die e ti ek die w€re ld 
oor beleef dit ook 'n kri sis (Heyns, 1982:3). Dit is daarom ook noodsaak-
lik dat hie rdie vakgebied in die Suider-Afrikaanse konteks ontwikkel 
word e n dat die reformatoriese stem hier gehoor word. E n waar dit waar 
is dat etiek in wese (net) me t me nse te doen he t, en dat se lfs die 
(praktiese) onderskeid tussen indiwidue le en sosiale etiek nie die per-
soonlike aard van alle etiek mag ve rdoesel nie, maak dit 'n e tiek van die 
5 
INLEfDING 
staatsowe rheid e n geregtigheid nie "onwettig" nie, maar bepaal dit die 
rigti ng daa1va n: dit moet op me nse in gesagsposisies gerig wees. Dit word 
nie gedoe n vir ' n a bs trakte "staat" nie, maar vir gelowiges (en 
ongelowiges!) wat die staatsowerheid in al sy fasette uitmaak. 
1.5 Begrensing van die ondersoek 
J-lie rdie studie sal primer op die vakgebied e tiek le, maar sal, vent! in die 
bepaling va n wat die taak van die staatsowerheid ten opsigte van gereg-
tighe id is, ook in be pe rkte mate op die te rre in van die e ksegese e n dog-
matiek beweeg - en s6 ' n bydrae wil lewer op die terre in van die Skrifleer 
e n belyde nis oor die owerheid, ' n studieveld wat gewoonlik ne t de ur 
kerkregtelikes betree word en wat eksegeties braak te. Die studie is ver-
de r toegespits op die sogenaamde "sosiale etiek" e n spesifiek die 
poli tieke e tiek. 
Die studie sa l nie aandag aan die sogenaamde verhouding tussen kerk e n 
staat gee nie, al sa l die teologiese grondslag van die staatsowe rhe id wel 
aandag kry. Die ondersoek sal ook nie aandag gee aan die kerk e n 
burgers se ve rantwoorde likhe id om aan die staatsowerheid gehoorsaam 
en o nderdanig te wees nie (vgl. daarvoor Eloff, 1982), maar juis op die 
veran twoorde likhe id van die staatsowerhe id teenoor die onderdane 
fokus, meer spesifiek ten opsigte va n institusionele geregtighe id. Daar 
sal me t die oog op begrensing e n afbakening ook nie indringende aandag 
gegee word aan die bree veld va n "sosiale geregtigheid" op alle 
sa me lewingsterreine nie. Onder die geregtighe id wat in verband met die 
staatsowerhe id se taak gebring word, sal hoofsaaklik aa ndag gegee word 
aa n die sogenaamde "distributiewe geregtigheid", wat toegespits is op 
we tgewing, en nie soseer op die "administratiewe geregtighe id", wat meer 
toegespits is op regspraak, nie. 
Ten slotte 1e daar ' n begrensing in die fe it dat, om die te be paalde 
prinsipie le riglyne vir owerheidsgeregtigheid prakties toe te pas, een veld 
e n wet gekies is , naa mlik di e va n rasseklassifikasie e n di e 
Bevolkingsregistrasiewet. 
6 
TNLEIDING 
1.6 Metode en uitgangspunt van die ondersoek 
ln hie rdie studie sat hoofsaaklik van die bibliografiese metode van onder-
soek gebruik gemaak word. Dit sluit nie alleen die gebruik van bronne 
(van hoofsaaklik dogmaties en etiese aard) in nie, maar ook die ek-
segetisering van sleutelbegrippe en -tekste in die oorspronklike Skrifta le. 
Vanwee die fe it dat die ondersoek ook definitiewe raakvlakke met veral 
die regswetenskap (maar ook die staatsleer en politieke we tenskap) het, 
is aanvu lle nd van onderhoude gebruik gemaak word om vak-
wete nskaplike kruisbestuiwing te verkry. 
Die Skrifbeginsels "agter" die taak van die staatsowe rhe id te n opsigte van 
geregtighe id sal eers bepaal moe t word; anders gestel, God se gereg-
tigheidsriglyne vir die staatsowerheid as sy dienaar sal bepaal moet word. 
Hierdie riglyne sal egter volgens die gereformeerde Skrifbeskouing nie 
pe r se op vandag se staatowerhede toegepas kan word nie. Die beginsels 
sal to t e tiese norme verwerk moe t word, welke norme aangele moet 
word om die optrede en wetgewing van enige (maar in die besonder die 
Suid-Afrikaanse) staatsowerheid, en nog meer spesifiek die stelsel van 
rasseklassifikasie, te toets. 
Uit bostaande is ook die navorser se teologiese uitgangspunt e n a priori 
ten opsigte van die etiek duidelik: nie 'n he teronome of outonome etiek 
nie, maar ' n teonome etiek; 'n e tiek wat bou op die Skrif as die gesagvolle 
Woord van God. 
Jn die ha nte ring van verwysings, aan teke ninge aan die e inde va n 
hoofstukke e n ander bibliografiese sake, word van die "Handle iding by 
die skryf van ve rhandelinge e n proefskrifte" van die Potchefstroomse 
Universite it vir Christelike Hoer Onderwys (vie rde hersie ne uitgawe, 
1988) gebruik gemaak. In ooreenstemming met hie rdie riglyne word nie 
van voetnote gebruik gemaak nie, maar van aantekeninge aan die e inde 
van e lke hoofstuk. Vir afkortings van Bybelboeke e n Skrifteksverwysings 
word van die "Ortogra fiese riglyne" va n die Nuwe-Testame ntiese 
Werkgemeenskap van Suid-Afrika (1979) gebruik gemaak. Aangesien 
daar ook na e tlike hofsake e n wette ve rwys word, word 'n lys daarvan in 
7 
IN LEIDING 
twee aparte bibliografiese bylaes gegee. 
1.7 Werkplan 
In die ondersoek sal die volge nde werkplan gebruik word: 
* Na die inle iding word in hoofstuk 2 aandag gegee aan die staats-
owerheid en geregtigheid in die geskiedenis. Enkele leidende 
figure wat bydraes op die terrein gelewer het, sal aan die orde kom. 
Hie r sal ook na nie-Christelike gegewens gekyk word, soos die 
Griekse filosofie en die Romeinse regsdenke. Daarna sal aan 
vroeg-Christelike en Middeleeuse de nke, die Reformasie en uite in-
delik vyf teoloe uit die twintigste eeu aandag gegee word. Die his-
toriese gedeelte die n ' n tweerlei doel : enersyds is dit 'n orientering 
oor vroeere e n bestaande denke; andersyds sal daardeur reeds 
waardevolle insigte oor die staatsowerheid en geregtigheid na vore 
gebring word; insigte wat in hoofstuk 3 in spel gebring sal (moet) 
word. 
* 
* 
Jn hoofstuk 3 word eerste ns na die teologiese fundering van beide 
die staatsowerheid en die begrip (institusionele) geregtigheid binne 
die konteks van die staatsowerheid ondersoek ingeste l. Die "etiese" 
verhouding tussen Ou en Nuwe Testament (of meer tegnies gestel: 
die Skrifberoep in die etiek) sal eers aandag kry, om uite indelik ek-
segeties na sekere sleute ltekste en -gedeeltes ondersoek in te ste l. 
Dit sal gedeeltes wees wat of oor die staatsowerheid en sy taak, Of 
oor institusionele geregtigheid (waarby ingesluit kan word gereg-
tighe id deur die staatsowerheid) handel. Op grond van hierdie ek-
segetiese resultate en met inagneming van die temas uit die ge-
skiedenis (hoofstuk 2) en die kontemporSre situasie sal dan e tiese 
riglyne daargestel word waarvolgens die staatsowerheid se taakuit-
voering ten opsigte van institusionele geregtigheid geevalueer kan 
word. Hierdie e tiese riglyne word in die studie "komponente van 
owerheidsgeregtigheid" genoem. 
In hoofstuk 4 sal hierdie e tiese riglyne prakties toegepas word op 
die Suid-Afrikaanse situasie, wat vir die etiek uiters noodsaaklik is 
(kyk 1.1). Die stelsel van rasseklassifikasie e n meer spesi fiek die 
8 
INLEIDING 
* 
l.8 
Bevolkingsregistrasiewet (nr. 30 van 1950, soos gewysig) sal aan die 
hand van die gestelde etiese riglyne krities ontleed en geevalueer 
word om te bepaal in hoeverre hierdie Suid-Afrikaanse wetgewing 
(en dus die Suid-Afrikaanse staatsowerheid op hierdie gebied) aan 
die Skrifriglyne ten opsigte van institusionele geregtigheid voldoen. 
Hierdie hoofstuk sal dus die "komponente van owerheidsgereg-
tigheid" op die stelsel van rasseklassifkasie toepas om tot 'n eie 
standpuntinname te kom. 
Hoofstuk 5 sal die studie se samevattende konklusies weergee, wat 
die historiese, eksegeties-etiese en praktiese dele daarvan betref, 
en sekere velde vir verdere studie aantoon. 
Voorlopige begripsbcpaling en -verheldering 
Die volgende begrippe sal in die ondersoek gebruik word en dit is nodig 
om vooraf 'n voorlopige verheldering van die inhoud van elk te gee: 
* staat en staatsowerheid; 
* geregtig en regverdig; 
* sosiale, institusionele, distributiewe en adminsitratiewe gereg-
tigheid. 
Daar word, met enkele uitsonderings, deurgaans in hierd ie studie van die 
woord "staatsowerheid" gebru ik gemaak. Daardeur word aangesluit by 
die Skriftuurlik-reformatoriese siening van die (konkrete) owerheid, eer-
der as by die abstrakte staat en staatsidee van die rasionalisme. Omdat 
alle owerhede egter nie in en oor 'n staatsgebied en -huishouding regeer 
nie (ook universitfae owerhede is gesagsinstellings waaraan gehoor-
saamheid deur personee l en studente betoon moet word), word die 
woord staatsowerheid gebruik om die persone e n inste llings aan te toon 
wat, op watter vlak ook al, oor en in die staatsgebied sentrale gesag 
uitoefen. In die bespreking van die wese van die staatsowerheid (3.3.4) 
sa l hierop breedvoeriger ingegaan word. 
Die woord "regverdig" word gewoonlik as byvoeglike naamwoord van die 
selfstand ige naamwoord "geregtighe id" gebruik. Omdat dit etimologies 
9 
IN LEIDING 
e n na gevoelswaarde egter meer met die selfstandige naamwoord 
"regverdigheid" gemeen het, word in hierdie studie, waar van die in-
stitus ionele aspek van geregtigheid sprake is, die stam "geregtig" as 
byvoeglike naamwoord of bywoord gebruik. Daarom word God ook as 
die Geregtige beskryf. Die byvoeglike naamwoord "geregtige" gee 
taalkundig meer uiting aan die institusionele dimensie van 
regverdigheid/geregtigheid as "regverdig". "Regverdig" kan nfe dit wat 
my toekom tot uitdrukking bring nie. Wanneer egter gese word dat 
ie mand op iets geregtig is, se dit meer as dat dit wat hom toekom, 
(bloot) afhanklik is van die ander persoon se (uitlewing van) regver-
dighe id . En omdat dit wat geregtig is, ook dit is wat elkeen toekom, word 
die byvoeglik naamwoord "geregtig" gebruik. Hierdie siening word ook 
beves tig deur die omskrywing van die Handwoordeboek van die 
Afrikaanse Taal (1985). "Regverdig" is dit wat "in ooreenstemming met 
wat reg is, regmatig, onpartydig, billik, eerlik", asook "goed en deugsaam" 
(1985:890). Daarteenoor word "geregtig" omskryf as "wat die reg besit" 
e n "wat aan die eis van reg en billikheid voldoen" (1985 :272). 
Ten opsigte van die verskillende soorte geregtigheid spits hierdie studie 
horn uiteraard op die sogenaamde sosiale geregtigheid toe: die reg 
(ge regtig) doen en -optree binne samelewingstrukture en nie (net) in in-
te rpersoonlike verhoudings nie . Daarby is die geregtigheid waaraan aan-
dag gegee sat word, 'n besondere soort sosiale geregtigheid, naamlik in-
stitusionele geregtigheid. Daarmee word bedoel geregtigheid wat deur 
gesagsinstellings (in hierdie geval die staatsowerheid) geskep en/of on-
derhou (moet) word. Institusionele geregtigheid is "strukturele" gereg-
tighe id, die daarstel van 'n raamwerk waarbinne die indiwidu geregtig 
kan optree (kyk ook 3.2.2.6.1, 3.2.3.3.1 ). 
Ve rder kan van regswee onderskei word tussen administratiewe en dis-
tributiewe geregtigheid. Eersgenoemde is toegespits op die geregtigheid 
wat in wetgewing vergestalt word en die regte en verpligtinge van burgers 
struktu reel (hoofsaaklik deur wetgewing en ordonnansies) "distribueer". 
Laasgenoemde het meer met die reeling van regsverhoudinge (veral deur 
regspraak) te doen. In hierdie studie sat hoofsaaklik op die distributiewe 
aspek van die staatsowerheid se optrede gekonsentreer word. 
10 
HOOFSTUK 2 : STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE 
GESKIEDENIS 
2.1 INLEIDING 
Die doel van hie rdie hoofstuk is om 'n kursoriese oo rsig te gee oor d ie 
historiese o ntwikke ling van die hoofbegrippe waa romheen hie rdie studie 
draa i, naamlik die staatsowerhe id e n (institusione le) geregtighe id. Di t 
moet dien as agte rgrond vir die e ie eksegetiese, dogmatiese e n e tiese o n-
de rsoek. Die doel van die historiese ondersoek is dus nie om volledig te 
wees nie, maa r om vas te ste l watte r temas in die geskiede nis me t die 
twee bene van die studie -onde rwerp vervleg was e n daardie histo riese 
lyne deur te trek. Daar sa l ook in bepe rkte mate van nie-Christe like 
gegewens gebruik gemaak word ten e inde 'n volledige beeld daar te stet 
e n ten e inde die invloed van hie rdie de nke op late re Christe like de nke rs 
aan te toon. D aarom word in die eerste a fde ling na die antieke en klas-
sieke de nke (Plato, Aristo te les en C icero) en daarna na die vroeg-
Christelike, M idde leeuse, R eformatoriese e n twintigste-eeuse denke o n-
de rsoek ingestel. Jn die o nde rsoek van de nke na die Reformasie word 
ni e meer a an nie-Chri s te like d e nke (soos byvoorbee ld d e nke 
voortspruite nd uit die Franse Rewo lusie en die Marxisme) aandag gegee 
nie, omdat dit die historiese onde rsoek te wyd sou laat word. Bowendien 
wit hierdie afde ling die hoofsaakli k re formatoriese o ntwikke ling op die 
gebied van die begrippe staatsowerhe id e n geregtighe id o nde rsoek e n 
maak dit nie aanspraak o m (soos 'n histo riese onde rsoek) volledig te 
wees nie . 
2.2 DIE ANTIEKE EN KLASSIEKE DENKE 
2.2.1 Inleiding 
D u P lessis (1 978:34) onderske i in d ie geregtighe idsdenke voor die van 
Plato en Aristote les 'n "mito logisere nde" fase e n 'n "natuur-filosofiese" 
fase (met die kle m op geregtighe id as 'n harmonieuse o rde e n gelykhe id) . 
Eers in wat Du Plessis (1978:59) die "samelewings- e n kultuurfilosofiese" 
fase noem, kom die besef na vore dat geregtighe id 'n "o nontbeerlike 
politiese en samelewingstrukture le bousteen is". 
11 
STAATSOWERHEID EN GEREGT!GHEID IN DIE GESKIEDENIS 
2.2.2 Pinto (427-347 v.C.) 
2.2.2. l Geregtigheid (ook in staatlike verband) 
Plato (Politea 368d) verbind die staatsowerhe id e n geregtighe id te n 
nouste aan mekaar: wat ideeel in die mens en sy sie l bestaan, kan (moet) 
ook in groter organisasies bestaan. Om geregtigheid te begryp is dit goed 
om eers daarna in staatsverband te kyk, waar dit "met groot letters 
geskryf is" (Polite ia 368d). Geregtigheid is dus sigbaar (en moe t wees) in 
die staatsopset e n bestaan daarin "that each man must perform one socia l 
service in the state for which his nature was best adapted ... to do one's 
own business and not to be a busybody ... that no one shall have what 
be longs to others or be deprived of his own ... the having and doing of 
one's own and what belongs to o neself' (Politeia 433a,b,e;434).1 
' n Geregtige staat is dus een waarin die drie groepe in die staat 
(regeerders, soldate en amptenare, boere en arbeide rs) hulle e lk by hul 
funks ies bepaal en ha rmonieer. Dit is in die eerste plek die optrede e n 
deugde van die burgers wat die staat regverdig (of nie) maak. Plato se 
siening van proporsione le gelykheid verskaf later die "oorgang" tussen 
geregtigheid as 'n blote deug e n institusionele geregtigheid in die 
staatslewe (Du Plessis, 1978:83-4). 
2.2.2.2 Die doel van die staat en van wetgewing 
Die staat se eerste doel is nie oorwinnings oor buite-vyande nie, maar ' n 
oorwinning van die betere, die "geregtige". Die doel van wetgewing kan 
ne t wees om interne vrede en samehorigheid te bevorder (Friedlander, 
1969:391-2). Die manier waarop hie rdie vrede en geregtighe id "in die 
staatslewe bewerkste llig kan word, is tweeledig: 
* deur 'n korrekte waardeskaal in die staatlike lewe te bewerkstellig, 
onder andere deur aan die burgers "alle goeie dinge" te voorsien 
(Nomoi 631). 
* om die onderdane sover te kry om wette van die staat uit vrye wit te 
eerbiedig - veral deur opvoeding (Nomoi 627). 
12 
DI E ANTI EKE EN KLASSI EKE DENKE: PLATO 
Die belangrikste van die "goeie dinge", waaraa n die wetgewer aa ndag 
moet gee, is wyshe id; maar daarmee saam, as ' n me ngsel van wyshe id e n 
soberhe id aa n die een kant en dapperheid aan die ander kant, oak gereg-
tighe id (Nomoi 631 b,c) . Geregtighe id word daarom nie ne t deur die 
optrede van die onderdane bepaal nie, maar die staatmasjinerie he t self 
' n verantwoorde likheid ten opsigte van geregtigheid. Dit is oa k belangrik 
dat Plato die geregtighe idstaak van die staat konkreet aan vryheid, vrede 
e n wyshe id ve rbind. Verder beskou Plato (Nomoi 693b) dit as verkeerd 
om "ove rpowerful or unmixed sovereignties" aan bewind te laat kom. 
Met die oog op grate r staa tkundige geregtigheid behoort daa r verdelings 
van gesag te wees. Die gevolg behoort te wees dat daa r nie tirannie of 
outokras ie ontstaa n nie - op sigself 'n uitvloeisel va n ge regt igheid. 
Pl a to (N o moi 722d) beskou hi e rdi e ge regtighe idsa ke e intlik as 
"voorredes tot wette". Daa rmee maak hy die be lang daa rvan nie af nie. 
Aansluite nd by sy standpunt dat die filosowe moet regeer (Crombie, 
1962:162), meen hy da t daa r in a lle wetgewing 'n rigtinggewe nde 
prinsipie le aa nhef moet wees wat moet help verseker dat wetgewing sy 
wa re e n regte doel sa l die n. Dit ste l ' n waardebepalende (geregtigheids-) 
rigting vir wetgewing (e n dus die staat) vas. Plato (Gorgias 515b,c, 518e, 
519) ste l wel sekere maa tstawwe aan politici /regeerders/ staa tsmanne, 
o nde r andere o m geregtigheid in staa tlike verband te laat geskied. 
2.2.3 Aristoteles (384-322 v.C.) 
2.2.3.l Inleiding 
Soos Pl ato, maak Aristote les geen skerp o nderske id tussen persoonlike 
e tiek e n politiek nie ; beide handel oar die verstre ngelde onderwerpe van 
me nslike gedrag e n assos ias ies (McKean, 1973:xxxvii ,332). During 
(1966:435) wys daarop dat Aristote les nie afsonderlike siste me vir in-
diwiduele e n sosia le e ti ek he t nie. Wat vir die indiwidu ge ld, geld oak vir 
die sa me lewing e n staa t, net op grater skaal (Ethica Nicomachea 1094b 
7-10). 
13 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
2.2.3.2 Reg en geregtigheid 
In sy omskrywing van besondere geregtigheid s6 Aristoteles (Ethica 
Nicomachea l 130b, 1131a): " .. . one kind is that which is manifested in dis-
tributions of honour or money or the other things .... and one is that which 
pl ays a rectifying part in transactions between man and man .. :·2a 
Hie ruit is dit duide lik dat Aristoteles hoofsaaklik tussen distributiewe 
(uitde lende) en ruilgeregtigheid onderskei. Du Plessis (1984:110-1) wys 
daa rop dat die wederkerigheid van Aristoteles se geometriese gelykheid-
sopvatting ook die grondslag vorm vir vergeldende geregtigheid, en dat 
billikheid 'n korrektief in die toepassing van besondere geregtigheid is . 
In sy verdere uiteensetting van besondere (of "politieke") ge regtigheid 
o nde rskei Aristoteles tussen natuurlike en juridiese geregtigh e id: 
eersgenoemde is "that which everywhere has the same force and does not 
exist by people's thinking this or that" en laasgenoemde "that which is 
o riginally indifferent, but when it has been laid down is not indifferent, 
e.g. that a prisoner's ransom shall be a mina ... "(Ethica Nicomachea 1134b 
18-22). 
Hie ruit kan afge lei word dat die natuurreg vir Aristoteles 'n maatsta f is 
waa raan die positiewe reg (in staatlike verband hoofsaaklik "wette") be-
hoort te voldoen, anders bring dit geen geregtigheid nie. Dit beteken dat 
die staatsowerheid, om sy distributiewe geregtigheidstaak goed na te 
ko m, ook aan die natuurreg gebonde is. Verontagsaming daarvan 
ve roorsaak dat die wetgewer onregverdige reg en wette sal positiveer (Du 
Pless is, 1984:113). Aristoteles is van mening dat aritmetiese gelykheid 
nie in die staatkundige lewe kan geld nie. Deug en meriete moet die 
hoogste gesag in die staat h6, e n nie blote (getals-) gelykheid nie (Politica 
1280a 10 - 1281a 38). Hy s6 dat " ... all men agree that what is just in dis-
tribution must be according to merit in some sense ... " (Ethica 
N icomachea 1131 a 25-27). 
14 
DIE ANTI EKE EN KLASSIEKE DENKE: ARISTOTELES 
2.2.3.3 Die ontstaan en doel van die staat 
Die staat ontstaan natuurlikerwys uit die proses waaruit huwelike, 
gesinne, dorpies en gemeenskappe ontstaan: " ... it is evident that the state 
is a creation of nature, and that man is by nature a political animal" 
(Politica 1253 a 1-3). Die staat, soos ander gemeenskappe, is op die 
verkryging van "die goeie" ingestel. Aristoteles benader die doel van die 
staat dus uit die oogpunt van mense se behoefte om saam te leef en 
mekaar te help (Politica 1278b 205).2b Diiring (1966:478) som Aris-
toteles se siening van die doel van die staat op deur te se dat dit nie in 
rykdom of heerskappy bestaan nie, maar in 'n waardige lewe vir die 
mense. Die staat moet die bereikbare lewensgeluk realiseer deur die 
deelname en die voile ontplooiing van die eienskappe van elke burger. 
Die staat het dus tweerlei doel: om die mens se sosiale instink te be-
vredig en horn toe te rus om sy persoonlikheidseienskappe te ontwikkel 
vir die goeie, sinvolle lewe. 
2.2.3.4 Staatsowerheid en geregtigheid 
Aristoteles (Politica 1280a e.v.) kom tot die gevolgtrekking dat 'n 
staatsvorm as sodanig net deels vir geregtigheid kan sorg. lndien daar nie 
aan die doel van die staat, naamlik die bereiking van die "goeie lewe" vir 
die burgers, beantwoord word nie, kan daar nie te n voile geregtigheid 
wees nie (1280b 35-40; 1281 a 5-10). Daarom is geregtigheid in staatlike 
verband nie wat die meerderheid of die rykeres wil nie, maar wat die 
morele doel (die "summum bonum") van die staat (en sy burgers) vereis. 
Hieruit is dit duidelik dat Aristoteles die staatstaak en geregtigheid ten 
nouste aan mekaar koppel (Diiring, 1966:481). Die politieke mag in 'n 
staat moet daarom volgens die eise van geregtigheid verdeel word onder 
hulle wat gelyklik die doel van die staat kan dien op grond van wat hulle 
is of het, beperk tot vry mense, rykes of die adel. Aristoteles maak dus 
baie van ewewigtige magsverdeling tussen die verskillende groepe in die 
staat (Diiring, 1966:503; Barker, 1959:481). 
15 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DfE GESKIEDENIS 
2.2.4 Cicero (106-43 v.C.) 
2.2.4.l Inleiding 
Cicero he t, hoofsaaklik as gevolg van sy regsagtergrond, die staats-
owerhe id se taak ten opsigte van geregtigheid sterk beklemtoon. Van die 
begi nsels wat Cicero gestel het, word vandag nag in Westerse demo-
krasiee in stand gehou . 
2.2.4.2 Natuurreg, reg en geregtigheid 
Cice ro was 'n aa nhanger van die natuurregsleer (De Re Publica III 22 33; 
De Legibus I 6 18). Die natuurreg is a lgemeen geldend e n ewig, e n hoer 
as menslike reg en wette. Die ewige natuurreg (lex aeterna) gee 
oorsprong aan menslike reg (lex naturalis) waaruit mense geregtige reg 
(ius) moet positivee r. Geregtigheid is daarom te n nouste gekoppel aan 
die menslike rede, dit wat mense van nature as reg en onreg beskou . 
Vanwee die feit dat die (ewige natuur-)reg deur die menslike rede aan 
a lle mense gegee is, is geregtigheid aan alle mense gegee (De Legibus I 6 
19; 12 33). Daarby 1e Cicero klem daarop dat gelykheid aan geregtigheid 
gekoppel is en oak nagestreef moet word (De Legibus 118 48). 
2.2.4.3 Die staatsowerheid en geregtigheid 
Reeds in sy definisie van die staat (De Re Publica I 25 39) skemer Cicero 
se noue verbinding tussen geregtigheid en die staat deur: " ... a common-
wealth is the property of the people ... a people is ... an assemblage ... in 
large numbers associated in an agreement with respect to justice and a 
partnership for the common good .. .''3a Hie ruit is dit duidelik dat Cicero 
die ontstaan van die staat sie n in die natuurlike, menslike sosiale be-
hoefte om gemeenskappe te vorm. Hierdie staatsgemeenskap het vir sy 
voortbestaan 'n regering nodig - welke regering ge trou moet wees aan 
dieselfde beginsels waaruit die staatsgemeenskap ontstaan het (onder 
ande re geregtigheid, De Re Publica I 26 41 ). Teenoor sy sie ning van 
16 
DIE ANTIEKE EN KLASSIEKE DENKE: CICERO 
geregtighe id as algemene deug (De Officiis, I 43 155), koppel hy gereg-
tigheid en gelykheid aan die taak van die staatsowerheid (De Re Publica 
32 49) . Ten minste die regte in die staat moet gelyk wees, want die staat 
is niks anders nie as 'n "vennootskap in geregtigheid".3b 
Die doel van staatlike reg is dus om geregtigheid - ook vergestalt in 
veiligheid, geluk en kalmte - aan e lkeen te laat geskied. Daarom beskou 
Cicero 'n slaa t sonder "geregtige reg" as geen staat nie. Die staa ts-
owerheid het die taak om "geregtige reg" te skep uit die ewige natuurreg 
via die "ingeplante" menslike reg (Du Plessis, 1978:272). Hierdie reg 
moet die goeie en geregtige gebied e n die slegte e n ongeregtige verbied 
(Verdross, 1963:48). Dit is dus duidelik dat Cicero dit as een van die 
staatsowerhe id se wesenskenmerke sien om geregtighe id te laat geskied 
deur die skep van "geregt ige reg", wat uiteraard veral (maar nie ne t nie) 
wetgewing insluit. Daarom verskuif die klem ten opsigte van geregtigheid 
by Cicero van "deug vir die e nkeling" tot rigsnoer in die staatlike lewe. 
Wat geregtigheid vir die staat e n in die politiek beteken e n meebring is 
belangrik, nie die voordeel wat dit vir die enkeling in die staat he t nie 
(Poschl, 1962:128). Hiermee maak Cicero van geregtigheid primer 'n 
staatkundige en politieke begrip.4 
Cicero (De Re Publica V 3 5) stel daarom sterk geregtigheidsvere istes vir 
staatsmanne: hulle moet die reg e n die daaruit vloeiende geregtigheid 
ken en beoefen; dit hou hoofsaaklik die geluk, welstand en mater i~ le 
voorspoed van die burgers in. Die wyse e n geregtige regering deur 
staa ts ma nn e is 'n voorvereiste vir s tabilit e it e n orde in die 
staatsgemeenskap (De Re Publica Ill 29 41). Die staatsvorm is vir 
Cicero wel wesenlik aa n die staat se geregtighe idstaak gekoppel (Posch!, 
1962:132). Van ' n onregverdige a lleenheerser se hy byvoorbeeld dat 
waar ' n tiran regeer, daar e intlik geen staat is nie, want dan is niks meer 
die volk se e ie ndom nie e n geregtighe id uitgesluit (De Re Publica III 31 
43). Vanwee sy regsagtergrond Ie Cicero (De Legibus III 2 4) ook sterk 
klem op die be langrike rol wat regsprekende persone in die gereg-
tigheidstaak van die staatsowerhe id het. 
17 
STAATSOWE RHEID E N GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
2.2.5 Samevatting: staatsowerheid en geregtigheid in die antieke en klas-
sieke denke 
2.2.5.1 Alhoewel die ontstaan van die staat(-sowerhe id) op verskil-
le nde ma nie re beskryf word, is daar konse nsus dat dit ' n 
"natuurlike" saak is en uit die behoeftes van rne nse voortko rn 
(2.2.3.3, 2.2.4.3). 
2.2.5.2 Daar is eensternrnighe id oor die feit dat die staatsowerheid 'n 
verantwoordelikheid ten opsigte van geregtigheid het. Cicero be-
skou dit selfs as 'n wesenskenrnerk van die staatsowerheid (2.2.2.2, 
2.2.3.2 en 2.2.4.3). Daar is ook eenste rnrnigheid dat staatsrnanne 
en regeerders 'n groot (persoonlike) verantwoordelikheid te n op-
sigte van staatkundige geregtigheid het (2.2.2.1, 2.2.2.2, 2.2.4.4). 
2.2.5.3 Aristoteles se ornsk1ywings en onderskeidings van soorle 
geregtighe id is belangrik, veral die onderskeid tusse n distributiewe 
e n vergeldende geregtighe id (2.2.3.2). Vera! by Aristote les e n 
C icero word geregtighe id 'n regs- e n uite inde lik politieke e n staat-
kundige begrip (2.2.3.2, 2.2.4.3). 
2.2.5.4 Die manie r waarop geregtigheid rnoet geskied, is regverdige 
wetgewing en regspraak (2.2.2.2, 2.2.4.3). Die natuurreg speel 'n 
belangrike rol in die bepaling van wat geregtig is en by Aristote les 
is dit selfs die rnaatstaf vir wat geregtig is (2.2.3.2, 2.2.4.2). Plato 
het dit verder noodsaaklik geag dat daar in a lle wetgewing 'n waar-
debepale nde e n rigtinggewende prinsipie le aanhef rnoe t wees 
(2.2.2.2). 
2.2.5.5 Een manier waarop voorsiening gernaak kan word vir ge reg-
tigheid, is deur verdelings van gesag (2.2.2.2, 2.2.3.4). ' n Ander 
"waarborg" vir geregtigheid is om die "hoogste goeie" van die staat 
en die burgery te bevorder (Aristoteles, 2.2.3.3., 2.2.3.4). 
2.2.5.6 Geregtighe id word aan verskillende begrippe gekoppe l en in 
terrne daarvan beskryf: vrede, vryheid e n wysheid (Plato, 2.2.2.2), 
gelykheid e n billikheid (Aristoteles, 2.2.3.2), veiligheid, geluk en 
kalmte (Cicero, 2.2.4.3). 
2.2.5.7 Slegs C icero beskou die staatsvorrn as wesenlik belangrik in 
die beoefening van geregtigheid. Selfs hy gee egter nie 'n ideale 
staatsvorrn waarin geregtigheid absoluut gewaarborg is nie. 
18 
VROEG-CHRISTELIKE DENKE: AUGUSTINUS 
2.3 VROEG-CHRJSTELlKE EN MIDDELEEUSE DENKE 
2.3.1 Inleiding 
Du Plessis (1978:135) wys daarop dat die regsdenke in hie rdie tyd die 
wE!reld- e n skeppingsorde as 'n produk van die Godgegewe (natuur-)wet 
beskou het. Die mens en menslike instellings (ook die staat - TE) word 
deur hierdie orde omvat. Hierin sluit die vroeg-Christelike en Mid-
de leeuse denke steeds by die natuurregsleer van die Grieke en veral 
Cicero aan . In hierdie gedeelte van die ondersoek sal aan twee hoof-
figure aandag gegee word, naamlik Augustinus en Thomas van Aquino. 
2.3.2 Augustinus (345-430) 
2.3.2. l lnlciding5 
Augustinus word deur Duchrow (1983:59) die eintl ike vader van die 
tweerykeleer genoem, vanwee sy skerp skeiding tussen die Civitas Dei en 
die civitas terrenae (De Civitate Dei 1 1, 14 28). Die stad (staat/ryk) van 
God is nie 'n geografiese grootheid nie, maar bestaan uit gelowiges. Net 
so bestaan die aardse staat uit ongelowiges. Die burgerl ike staat is deel 
van hierdie aardse staat (ongeag of daar Christen-owerheidspersone is) . 
2.3.2.2 Reg en geregtigheid 
Augustinus (De Civitate De i 19 21) erken die Romeinsregtelike "suum 
cuique" as die basis van aardse geregtigheid. Daarbe newens erken hy die 
gesag van die natuurreg, 'n natuurlike orde e n 'n (reg tot) natuurlike 
vryheid e n gelykhe id (De Civitate Dei 19 13,15,16). Hy begrond sekere 
burgerlike regte in die natuurlike innerlike regsgevoel van mense 
(Komm. op Ps LVII), koppel hierdie natuurlike regsgevoel aan die 
woorde van Christus in Mt 7:12 (Ko,_mm. op Psalm LVII) en identifiseer 
dit me t die dubbele liefdesgebod (Duchrow, 1983:275). Daar is 'n "wet 
van die Skeppe r" (De Civitate De i 19 12), wat in die ewige rede ofwil van 
19 
STAATSO WERH EID E N GER EGTIGHEID IN DI E G ESKI EDE NIS 
God bestaan e n mense beveel om die natuurlike orde te bewaar en nie te 
ve rsteur nie (Contra Faustum 22 27) . Hierd ie Goddelike wet beheers die 
he le skepping e n daa rvolgens is alle dinge tereg ("iustitiam") na (' n 
natu urlike - T E) orde ingerig (De Civitate Dei 19 12). Die lex aete rna 
gebied me nse o m die natuurlike orde ning te onderhou (Ye rdross, 
1963:63-4) . Uit hie rdie ewige en onve randerlike we t moet regverdigc 
wette afgele i word. 
Ge regtighe id is vo lgens Augustinus saam met "prude nce, fortitude and 
te mperance particular express ions of the 'ete rnal law"' (G ilson, 1955:77). 
' n Menslike wet wat nie regverdig is nie, is dus geen wet nie (De li bero 
arbitrio 1 11 ,14,15). Die doe! va n me nslike wette en reg is om die natuur-
like o rde teen regskending te bewaar (Sizoo, 1947:17). Ten spyte hiervan 
loop daa r ' n ste rk stroom negatiwiteit teenoor aardse reg en geregtighe id 
deur Augustinus se denke. Dit is menslik prakties onmoontlik om ' n 
ware regsoordeel te ve l, omdat die mens se hart nie gepe il kan word nie 
(De Civita te Dei 19 6) en "geregtighe id" het vir burgers van die God-
de like ryk meer met sondevergewing as me t 'n deug te doen (De Civitate 
Dei 19 27). Ware geregtigheid bestaan slegs in die staat wie se o prigter 
e n heerser Christus is: die Civitas De i (De Civita t~ Dei 2 21 ). 
2.3.2.3 Die staat 
In samehang met sy skeiding van die twee stede was Augustinus (De 
Civita te Dei 18 18) in beginsel negatie f oor die waarde van die civi tas te r-
renae: gelowiges moet dit o ntvlug. Hoe groter die omvang daarvan, hoe 
meer o nreg e n oorheers ing is daa r (De Civitate Dei 14 28). E n tog he t 
Augustinus (D e Civitate Dei 19 21) die (noodsaak van) aardse state 
e rken e n by Cicero se definisie daa rvan aangesluit. Die . staa t is die saak 
van d ie vo lk en d ie volk is "a n association united by a common sense of 
right and a community of interest" (De Civitate Dei 2 21). Met krit iek op 
Cicero se defini sie gee hy 'n e ie omskrywing (van die doe l) van staat: "the 
earthly city. .. a ims at an earthly peace, and it limits the harmonious 
agreement of citizens concern ing the giving and obeying of orders to the 
estab lishment of a kind of compromise between human wills about the 
20 
VROEG-CHRISTELIKE DENKE: AUGUSTINUS 
things relevant to mortal li fe." (De Civitate Dei 19 17.) Die tydelike, ver-
bygaande staat is 'n ordencnde "noodmaatreel" as gevolg van die sonde 
(Du Plessis, 1978:149), maar ontstaan en bestaan (voort) deur die voor-
sienigheid van God (De Civitate Dei 5 12,11 ). 
In die aardse staat is vrede baie be langrik: dis 'n natuurlike drang (De 
Civitate Dei 19 12). Duchrow (1983:288) toon tereg aan dat Augustinus, 
anders as Cicero, die historiese staat nie in (die burgers daarvan se besef 
van) geregtigheid begrond nie, maar in die vrede wat dit meebring. Een 
gevolg van die vrede is die "eendrag" (concordia) wat daar in die aardse 
staat (moet) bestaan. Augustinus (Epist. 138 10) noem die staat daarom 
'n menigte mense wat deur eendragtigheid verbind is. Die burgers van 
die Goddelike staat moet van hierdie aardse (tydelike) vrede gebruik 
maak, omdat dit (saam met ander gawes soos fig en lug) deur God aan 
die mens gegee word (De Civitate Dei 19 13,14). Dit beteken dat die 
gelowiges die wette, sedes en instellings wat die aardse vrede dien, nie 
moet ophef nie, maar moe t bewaar e n beskerm (De Civitate Dei 19 17; 
Duchrow, 1983:280). 
Die staatsvorm is nie vir Augustinus belangrik nie (De Civitate Dei 2 21; 
Sizoo, 1947:14). Die koning (of ander staatsgesagdraer) moet gehoor-
saam word omdat sy gesag van God af kom (De Civitate Dei 4 33, 5 21). 
Augustinus het wel die be lang en verantwoordelikhe id van Christenkon-
ings en -regters beklemtoon (De Civitate Dei 2 19, Epist. 138 15), maar 
daar is onder kenners verskil van mening of Augustinus die staat as 
Christelik gesien of bedoel het (Sizoo, 1947; Duch row, 1983). 
2.3.2.4 Die staat en geregtigheid 
Al het A ugustinus (De Civitate Dei 19 13,14) die staat eerder in terme 
van vrede as geregtigheid omskryf, was institusionele geregtigheid vir 
horn tog (relatief) belangrik. Wette wat nie regverdig is nie, is geen wette 
nie (De libero arbitrio 1 11) e n state wat geregtighe id laat vaar, is niks 
anders as rowe rbendes nie (De Civitate Dei 4 4). Trouens, sonder ware 
geregtighe id kan daar geen volk (en per definisie geen staat) wees nie 
21 
STAATSOWERHEID E N GER EGTIGH ElD IN DIE GESKIEDENIS 
(De Civitate Dei 19 21). Augustinus noem heersers gelukkig as hulle met 
geregtigheid regeer, hulle mag in God se diens s·tel, en "if they take 
ve ngeance o n wrong because of the necessity to di.rect and protect the 
state ... " (De Civitate Dei 5 24). Hieruit is dit duidelik dat Augustinus (De 
ve ra religione 58) norme vir die geregtigheidsoptrede van owerheidsper-
sone neerle: 'n wyse regeerder sal altyd die ewige wet van God raadpleeg 
voordat hy wetgewing skep. In aansluiting by die natuurreg e n die dub-
be le liefdesgebod (3.2.2) word genade ("misericordia") by die heersers 
ook beklemtoon.6 
Augustinus he t geregtighe id, vrede, liefde en orde (deur eendrag) ten 
nouste verbind (Duchrow, 1983:282). lnstitusionele geregtigheid in die 
staatsopset is dus (selfs vir die volgens Augustinus daarbuitestaande 
Christen) be langrik vanwee die vrede wat dit bring (De Civitate Dei 19 
17; Duchrow, 1983:280). Douma (1984:80) beskryf die staat by Augus-
tinus as "vredestichter", al was dit 'n aardse vrede, van "Babilon". Hoof-
saakl ik vanwee die. skeiding tussen die twee state e n die gevolglike 
negatiewe staats- e n geregtighe idsbeskouing ste t Augustinus nie verdere 
konkrete riglyne vir die staat ten opsigte van geregtigheid nie. 
2.3.3 Thomas van Aquino (1225-1274) 
2.3.3.1 Inleiding 
Afgesien van sy teologiese en filosofiese bydraes beskou D'Entreves 
(1959:6) Thomas as een van die drie belangrikste bydraers in die Mid-
de leeue op die gebied van politieke denke. Die Middeleeuse denke oor 
die politiek het nie net kommentaar op Skrif(-bewyse) gegee nie, maar 
he t ook van fi losofiese en regsdenke gebruik gemaak om 'n staatsbeskou-
ing daar te stet. Dit is ook van Thomas waar. 
2.3.3.2 Reg en geregtigheid 
Onder die bree begrip "lex" (reg) onderske i Thomas (l 2 q91 al -4) 7a 
22 
MIDDELEEUSE DENKE: THOMAS VAN AQUINO 
eerstens die ewige reg (lex aeterna), waardeur God die skepping regeer. 
Deur die natuurreg (lex naturalis) neem mense deur hulle denke aan die 
lex aeterna deel. Menslikc reg (leges humanae), geskep deur die prak-
tiese rede is nodig vir die alledaagse samelewing en ordening. Naas 
natuurreg en rnenslike reg word die Goddelike reg (lex divina), in die 
Bybel gevind (Du Plessis, 1978:286; Cairns, 1949:176-7). Die reg waar-
deur die staatsowerheid geregtigheid behoort te bewerk, is mcnslikc reg. 
Thomas (1 2 95 a3) heg drie voorwaardes hieraan: dat dit in ooreenstem-
ming met godsdiens en Goddelike reg rnoet wees, dat dit moet 
ooreenkom met goeie dissipline en natuurreg en dat dit tot menslike 
voordeel en nut moet wees. Menslike reg is dus ne t geldig as dit regver-
dig is (Du Plessis, 1978:291). Die geregtigheid van God in Christus, wat 
die gelowige toegereken word, het vir Thomas geen direkte juridies-
staatkundige nie maar wet etiese implikasies (Du Plessis, 1978:300-1 ). Hy 
vind daarom sy prinsipiele begronding van inte rmenslike geregtigheid 
meer in die natuurreg as in die Skrif (2 2 q58 a3; Cairns, 1949:177).7 
Sy definisie van geregtigheid weerspieel hierdie begronding: ".. each 
person's own is that which is due to him in proportion to making things 
even. That is why the prope r activity of justice is none other than to 
render to each his own ... " (2 2 q 58 all.) Vir Thomas (2 2 q57 al, q58 a6, 
a8) is interme nslike geregtigheid dus ' n deug wat in die sfeer van die reg 
funksioneer e n tot beswil van die he le gemeenskap is ("public bono")(Du 
Plessis, 1978:297).8 Die begrip gclykhcid he t in die uitoe fening van 
geregtigheid besondere waarde. Dit impliseer 'n balans van gelykheid (2 
2 q57 al, q58 alO) en vereis dat die ongelykheid van rne nse in ag geneem 
moe t word. Dit is vera l van toe passing op die gebied van die staat en die 
politiek (2 2 q57 a4). Belangriker as sy onderskeid tussen algemene en 
besondere geregtigheid (2 2 q58 a 12), is die tussen kommutatiewe en dis-
tributiewe geregtigheid. Eersgenoemde beheers die regsverhouding e n 
-hande linge tussen indiwidue onderling, terwyl distributiewe geregtigheid 
die verhouding tussen die gemeenskap (onder andere die staat) en die 
indiwidu behee r (2 2 q61 a2, a3). Van onreg s@ Thomas (2 2 q59 a2,4) 
dat dit die algemene welsyn verag en daarin bestaan om meer goed, ryk-
dom of eer, of minde r laste, kwaad of belasting te h@ as wat behoort te 
wees. Thomas beskou onreg e n ongeregtigheid (ook in staatkundige ver-
23 
STJ\ATSOWERH EID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENJS 
band) daarom as 'n "dodelike sonde".9 
2.3.3.3 Die oorsprong, inrigting en docl van die staat 
Omdat die me ns van nature ' n sosiale en politieke wese is, moet hy in 'n 
ge meenskap lewe. Dit moe t 'n politieke gemeenskap wees, want sonder 
die een of ander vorm van regering sal dit nie bymekaargehou word nie 
(De Regimine Principium i l, aangehaal deur Carlyle, 1926 V:l0-11). 
Thomas (2 2 qlO a10) begrond die staat in die natuurreg: " ... government 
and authority are de rived from human law, ... which derives from natural 
reason." (Carlyle, 1926 V:12.) Sonde dien hoogstens om sekere politieke 
en sosiale verskynsels te verklaar en nie om die staat te begrond nie 
(D'Entreves, 1959:31). Thomas (2 2 q104 a6) he t die Goddelike aard van 
poli tieke gesag e n die morele doel daarvan onderskryf (Carlyle, 1926 
V:31). Die bestaan van 'n heidense staat is ook moontlik, a lhoewe l dit 
onder die gesag van die ke rk bly (2 2 qlO al0).10 
2.3.3.4 Die staatsowerheid en geregtigheid 
Thomas (1 2 q95 a2) het 'n hoe premie op die reg(-sorde) e n op die 
daarmee gepaardgaande geregtighe id geplaas. Sonder reg en gereg-
tigheid is mense die "slegste van die re". Die doel van die reg e n wette is 
o m nuttig vir me nse te wees, die gemeenskap te dien en om \!an die 
burgers goeie (beter) mense te maak (1 2 q95 a3, q96 a l, a3). Vir 
Thomas (1 2 q96 a3,4) is die "algemene welsyn" (die "summum bonum") 
die doe! van alle reg, wetgewing e n staatsoptrede. Net regverdige wette 
kan hierdie doe! bereik; trouens, distributiewe geregtigheid e n die a l-
gemene welsyn is een e n dieselfde. Dit plaas uiteraard 'n groot 
vera ntwoordelikhe id op die s taatsowerheid se skoue rs.11 Die 
gelykheidsbeginsel speel in distributiewe geregtigheid 'n belangrike rol : 
want wette is regverdig wanneer hulle in algemene belang "place burde ns 
in equitable proportion on subjects" (1 2 q96 a4). Daarteenoor is dit on-
regverd ig wanneer "a lthough meant for the common good, laws are ineq-
uitable dispensed" (1 2 q 96 a4). Thomas (2 2 q104 a6) beskou die gereg-
24 
MIDDELEEUSE DENKE: THOMAS VAN AQUINO 
tigheidstaak as so belangrik dat hy die mandaat en gesag van die staats-
owerheid afhanklik van die uitvoering daarvan maak. Ongeregtige 
owerhede verloor dus hulle reg om gehoorsaam te word. Dit geld ook 
van wette wat teen die Goddelike reg en die natuurreg ingaan, want 
gelowiges moet aan God meer gehoorsaam wees as aan mense (1 2 q96 
a4; Carlyle, 1926 V:43).12 
2.3.4 Samevatting: staatsowerheid en geregtigheid by Augustinus en 
Thomas (as voorbeelde van vroeg-Christelike en Middeleeeuse 
denke) 
2.3.4.1 Beide Augustinus en Thomas koppel Christelike geregtigheid 
sterk aan die natuurreg (2.3.2.2, 2.3.3.2). Die natuurlike regsgevoel 
van die me ns word deur Augustinus aan sekere Skrifbeginsels 
gekoppel (2.3.2.2), terwyl Thomas meer op die natuurreg staat-
maak vir sy begronding van die reg (2.3.3.2). 
2.3.4.2 Waar Augustinus die belangrikheid en noodsaaklikhe id van reg-
verdige wette, afgelei uit die ewige (natuur-)wet, erken, gaan 
Thomas verder: in die uitvoering van die geregtigheidstaak is die 
reg (-sorde) en wette van wesenlike belang as voertuie e n instru-
mente van geregtigheid (2.3.2.2, 2.3.2.4, 2.3.3.2). 
2.3.4.3 Reg e n wetgewing is vir Thomas nie blote eksterne e n arbitr~re 
reels nie, maar is vir die daarste l van geregtigheid afl1anklik van die 
deu1we rking van die beginsels daarbo en -agte r (2.3.3.3 en Cairns, 
1949:204). 
2.3.4.4 Waar Augustinus die staat as 'n ordenende "noodmaatreel" as 
gevolg van die sonde beskou (2.3.2.3), begrond Thomas die staat in 
die natuurlike behoefte van mense om in gemeenskap te lewe (die 
natuurreg) (2.3.3.3). 
2.3.4.5 Beide Augustinus e n Thomas I~ in die algemeen norme vir die 
staatsowerhede aan op die terrein van geregtigheid. Vir Augus-
tinus bestaan dit in die raadpleging van God se wet om regverdige 
wette te skep (2.3.2.4). Vir Thomas bestaan regverdige wette om 
die algemene welsyn te dien. Die staatsowerhe id moe t in die be-
sonder deur goeie distributiewe geregtighe id (via die reg en wet-
25 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
gewing) die verhouding tussen staat (as gemeenskap) en die enkel-
ing reel, in belang van die algemene welsyn (2.3.3.4). 
2.3.4.6 Te n spyte van 'n oor-optimistiese verwagting van die opvoede nde 
rol van die staatsowerheid (Du Plessis, 1978:312-3) het Thomas 
aangetoon hoe die belangrik die optrede van die staatsowerheid in 
die uitvoe ring van institusionele geregtigheid is (2.3.3.3 en 2.3.3.4). 
2.3.4.7 Augustinus verbind geregtigheid in die staatsopset veral aan 
vrede, maar ook liefde en orde (deur eendrag) (2.3.2.4). 13y 
Thomas staan gelykheid weer voorop: institusionele gelykheid 
beteken om laste en voorregte in (geometries) gelykwaardige 
proporsies te verdeel (2.3.3.4). 
2.3.4.8 In die algemeen gesproke het Thomas horn sterker oor in-
stitusionele geregtigheid uitgelaat as Augustinus. Thomas beskou 
institusione le onreg byvoorbeeld as 'n dodelike sonde en deur dit 
te beoefe n of toe te laat, verloor 'n staatsowerheid die reg om 
gehoorsaam te word. S6 maak Thomas die mandaat en gesag van 
die staatsowerhe id afhanklik van die uitvoe ring van die gereg-
tighe idstaak (2.3.3.4) . 
2.4 DIE REFORMASIE 
2.4.1 lnleiding 
Met die aanbreek van die Reformasie het daar nie net op teologiese 
gebied nie, maa r ook op staatkundige gebied groot veranderings e n 
denkontwikkeling gekom. Die deurbreke r van die Reformasie, Luther, 
se sienings sal eerste aandag kry, veral omdat dit vandag nog in die 
Duitse en Europese teologiese wereld sterk neerslag vind. Tweedens sa l 
die sienings van die juris/teoloog Calvyn die aandag kry wat dit verdien 
en nog steeds in veral die gereformeerde wereld geniet. 
26 
DIE REFORMASIE: LUTHER 
2.4.2 Luther (1483-1546) 
2.4.2.l lnlciding: die twecrykeleer 
Omdat Luther meer klem op die pastoraal-toepassende aspek van Gods 
Woord gele het as om Skriftuurlike riglyne vir die politieke lewe te gee 
(Bornkamm, 1965:237-8), le sy belang vir die onderwerp hoofsaaklik in 
die invloed van die tweerykeleer op sy denke oor die staatsowerheid en 
geregtigheid. Daarby moet Luther se sogenaamde "kruisteologie" 
deurentyd in gedagte gehou word.13 
Daar is in Luther se denke ' n konflik tussen wat Ebeling (1964:24) be-
skryf as die ou en die nuwe mens, die eeu van die wet en die eeu van 
genade. Hierdie konflik kom die beste tot uiting in Luther se spreuk 
"regverdig, maar terselfdertyd 'n sondaar". Daarom het elke gelowige op 
aarde twee persone, "Christpe rson und Weltperson" (WA 32 393 16, 440 
17). Omdat Luther met "twee schijnbaar tegenstrijdige reeksen teksten" 
(Hoek, 1982:285) geworstel het, onderskei hy enersyds die Godsryk (die 
kerk en sy geestelike heerskappy) en die wereldlike ryk (die menslike ak-
tiwiteite, waaronder ook die staatswese en politiek). Daar is 'n 
"spanning" tussen hierdie twee ryke, wat ten opsigte van die staats-
owerheid so deur Luther uitgedruk word: "Christ kiimmert sich um die 
politische oder wirtschaftliche Fragen nicht, sondern er ist ein Konig, das 
Re ich des Teufels zu zerstoren und die Menschen selig zu machen." (WA 
Tischreden 932; hierna aangehaal as TR.) 
Niirnberger (1985:24) beskryf "die twee heerskappye van God" (in die 
twee ryke) in Luther se denke beide as God se geveg teen die sonde. 
Enersyds veg God met Christus se geregtigheid en andersyds met burger-
like geregtigheid. Ter wille van die sonde in die me nslike bestaan is daar 
in die wereldlike ryk owerhede, geregtigheid, politiek en militere mag 
nodig. En al het Christene vir hulleself die wereldlike ryk nie nodig nie, 
sal hulle dit tog uit naasteliefde en eerbied vir God respekteer en selfs 
daaraan deelneem . Die Christen bly as "homo politicus" ook 
"christianum coram hominibus" (Hoek, 1982:286-7). Die grootste 
verstaansprobleem met Luther is dat hy in beginsel skeiding tussen die 
27 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
twee ryke voorstaan, maar in praktyk tog rekening hou met beginsels wat 
institusione le geregtigheid belangrik maak. En al is die liefdesgebod in 
die spanning tussen die twee ryke vir Luther ' n "eenheidsbeginsel" 
(Schmidt, 1972:183) wat in albei geld (vir die Christen ten opsigte van sy 
naaste en vir die owerheid as bedwinger van die kwaad; Schuurman, 
1965:85-6), kan daar met Hoek (1982:287) saamgestem word dat, selfs s6 
gesien, Luther nie heeltemal van dualisme gevrywaar is nie. Dit geld 
ve nd waar die oorwegings van amptelike (owerheids-) verantwoor-
de likhede soms teenoor sake soos Iiefde en vergewingsgesindheid te 
staan kom. 
Hierdie gevaar is veral werklik wanneer die regeermaatstaf vir staats-
owerhede bepaal moet word. Wat is dit as dit nie Skrifbeginsels is nie? 
Luther (WA 27, 318, 304) antwoord: "Gott hat dass Weltreich in die Ver-
nunft gefasst." (Ook Nurnberger, 1985:24.) Die regeermaatstaf is die 
natuurreg en die mense se (gesonde) verstand, eerder as Skrifbeginsels. 
Aan die ander kant is Nurnberger (1985:18) daarvan oortuig dat Luther 
eeue lank selfs deur Lutherane verkeerd verstaan en gefnterpreteer is ten 
opsigte van sy sosiale e n politieke etiek en se "Die denkbeeld van 'n dub-
be le moraal by Luther is 'n mite!" (Ook Von Loewenich, 1972b:135-7.) 
Dit is vir hierdie studie voldoende om die probleem van die tweerykeleer 
aan te toon. Die spanning wat dit meebring, sal na vore kom wanneer 
Luther se denke oor staatsowerheid en geregtigheid ondersoek word 
(2.4.2.5).14 
2.4.2.2. Die gebruik van die wet15 
Luther (WA 40/HI 487 10 e.v.) onderske i benewens die gebruik van die 
we t as sondeblootlegger ook die sogenaamde usus civilis legis, ' n 
staatlik-dwingende gebruik van die Bybelse wet. God heers dus net so 
deur sy Woord (wet) as wat Hy deur die maatskaplike strukture heers. In 
die strukture heers Hy egter op 'n verskuilde manier, as "Deus abscon-
ditus" (WA 30 I 181, 12-15). Hierdie st~ukture is nodig omdat nie alle 
me nse gelowiges is wat die Woord aanvaar nie, en omdat selfs die wat die 
Woord aanvaar, nog sondaars is.16 
28 
DIE R EFORMASIE: LUTHER 
2.4.2.3 Reg en geregtigheid 
2.4.2.3.l Reg 
Luthe r (WA TR 3650) beskou veral die natuurreg as die mees a lgemene 
beliggaming van die reg (burgerlike wet): "Es ist aber e in unmoglich 
Ding ... dass man das Gesetz wollte gar abthun und aufheben, da es doch 
in der Natur steckt und nati.irlich in alter Mensche n geschrieben und uns 
a ngeborn ist." Die inhoud van die natuurreg is barmhart igheid 
("charitas") e n die liefdesgebod; die leer van genade en lie fde is reeds 
deur die fil osowe oorgedra onder die naam natuurreg, om aan ande r te 
doen soos jy graag aan jouself gedoen wit he (WA 40/ll 65 9). Daarom 
kan gese word dat vir Luther daar 'n verbinding tussen die natuurreg en 
die (algeme ne) wet van God (soos gevind in die Bybel) is. Die natuurreg 
word in die mens se hart gevind, en hie rdie voorskrif word goed in die 
T ie n Gebooie saa mgeva t: liefde tot God e n lie fde tot die naaste 
(Bornkamm, 1965:247-8). 
Wat pos itiewe reg be tref, word dit deur die menslike ve rstand (rede) van 
die natuurreg afgele i (Cranz, 1959:109). Luther (WA 1533 15) praat ook 
wet van Goddelike reg, me t C hristos as Wetgewer. Later ide ntifiseer hy 
dit met Bybe lse voorskrifte (Cranz, 1959:123). Maar hie rdie reg he t geen 
direkte polities-maatskaplike invloed nie, want op d ie terrein van d ie 
owerhe id (as deel van die we re ldse ryk) is die mensl ike rede selfgenoeg-
saam (WA 10/1 527; Raines, 1967:281-3). Die tweerykelee r het dus ook 
invloed op Luther se regsbeskouing. Luthe r temper egte r die gesag wat 
hy aan die natuurreg (en me nslike verstand) gee met die "Goue Reel" 
("Doen aan ander") e n Christelike liefde. 
2.4.2.3.2 Gercgtigheid 17 
Luthe r (WA 40 305, 392) o nde rskei aanvanklik tussen "Christelike gereg-
t ighe id" (in Christus) en a lle ander vorms va n menslike geregtighe id op 
dieselfde manie r as wat hy onderskei tussen we t en evange lie. Ook wat 
die reg e n spesifiek geregtighe id betref, we rk die tweerykeleer dus deur: 
29 
STAATSOWE RHEID EN G EREGTIGH E ID IN DIE GESKI EDE NIS 
"Let civic laws and ordinances remain in the ir proper order and place a nd 
.. . let the householder and magistrate make laws that a re ever so good a nd 
fine ... Polity and economics are subject to reason. There reason is 
primary, and the re one finds civil laws and civil justice ... On the othe r 
hand, there is a (d7ifferent) justice before God, by which we are made 
free by God ." (WA 40 305, 392 soos ve rtaal deur Cranz, 1959:102.) 18 
Later is Luther tog meer positief oor die waarde (en be langrikhe id) van 
in termenslike geregtighe id. In sy kommentaar op Ps 15:2 (WA 5 432) 
he revalueer hy me nslike geregtighe id as een van die vorms wat die Chris-
te n se geregtighe id in Christus aanneem as dit in die were ld as barmhar-
tighe id ("charitas") inbeweeg. Luthe r gebruik as stelreel die uitspraak van 
Christus in Mt 7:12, "Alles wat ju lie wil he dat die mense aan ju Ile moet 
doen, moet ju Ile ook aan hulle doen". S6 word die Goue Reel die begin-
sel van geregtighe id tussen me nse gemaak en word menslike geregtighe id 
geYdentifiseer met Christus se moralite it (Cranz, 1959:87). Hie rdie gereg-
tighe id het ook institusione le e n staatkundige dimensies (WA 40/1 305, 
WA 29 565) omdat God dit gebruik om orde e n vrede in die were ld te be-
waa r (Althaus, 1966:143). Daar is ook 'n band tussen die praktiese 
beoefening van hie rdie inte rmenslike geregtighe id e n billikheid en licfde 
(Bornkamm, 1965:249). 
D it is sarne,,a ttend vir Luthe r (WA 29 565) belangrik dat die Christe n die 
twee soorte geregtigheid (Christus s'n en me nslike) sal ve rstaan en van 
mekaar onderske i: "Civil justice he re on earth is (like Christian justice) 
a lso a justice which God established and wishes preserved ; He placed it 
in the Ten Commandments in the second table... T his is worldly o r 
hu man justice and its purpose is that we live togethe r in peace and e njoy 
the good things which God gives us." (WA 29 565 soos vertaald deur 
Cranz, 1959:91 aangehaal.) En tog werk Luther met ne t een basiese 
ge regtighe id, a lhoewel in twee ve rskyningsvorms e n onve rme ngbaar 
(Cranz, 1959:93). Hie r ske mer weer, as gevolg van die ske iding van die 
twee ryke, 'n dualistiese spanning deur. Want Luther praat self in d ie 
verband van d ie gelowige as beide Christe n en "w6re ldling" (WA 32 393 
16).19 
30 
DIE REFORMASIE: LUTHER 
2.4.2.4 Die staatsowerhcid 
2.4.2.4.1 Inleiding 
Die dialektiek en problematiek van Luther se staatsbeskouing kom goed 
in die volgende aanhaling na vore: "Eben wie das weltlich Regiment 
auch Gottes reich genennet mag werden. Denn er will haben, das es 
bleiben, und wir uns in dern selben gehorsarnlich halten solten. Aber es 
ist nur das reich mit der linken hand. Sein rechtes reich aber, da er selb 
regieret, da er nicht vater und mutter, Keiser und Konig, Henken und 
Buttel hinse tzt, Sondern da er selb ist, ist dises, da den armen das Evan-
geliurn predigt wird" (WA 52 26). Yanwee hierdie linker- en regterkant 
is dit nodig om dieper op Luther se staatsbeskouing in te gaan.20 
2.4.2.4.2 Die oorsprong, ontstaan en wese van die staatsowerheid 
Luther (WA 10/JII 175 24-33) onderskei binne die koninkryk van God 'n 
geestelike en wereldlike regering. Hierdie twee regerings mag deur die 
Christelike geloof verbind wees en in elkeen regeer God alleen. Die 
geestelike regering is deel van God se toekornstige koninkryk (Cranz, 
1959:164). As gevolg van die sonde en die duiwel se mag is daar ook die 
wereldse swaardmag van owerhede nodig.21 Daar is twee vorms van 
(een) Godsregering, die een direk en die ander indirek; die een geeste lik, 
met Christelike geregtigheid, die ander wereldlik, met burgerlike gereg-
tigheid; in die een regeer Hy self en direk, in die ander regeer Hy deur 
die rede en die politiek. S6 gesien, is ook die he idense owerhede en 
ekonomiee instellings van God (Cranz, 1959:177). Yir Luther is die staat 
dus 'n ordening van God waardeur Hy (al is dit op ' n "indirekte" wyse) 
regeer. Luther se: "God ordained three hierarchies against the devil, that 
is the household, the polity, and the church." (WA 39 /II 42 soos vertaald 
deur Bornkamm, 1965:243 aangehaal.) 
Hieruit is dit duidelik dat Luther die oorsprong van die staat in God se 
wil vind. Die staat word nie begrond in die natuurlike sosiale instink van 
die me ns nie, maar in die plan en doel van God om 'n we re ld wat deur 
31 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKfEDENTS 
die mens se selfsugtige drange verskeur en bedreig word, te bewaar 
(l3ornkamm, 1965:243; Schmidt, 1972:185). Die staatsowerheid is 'n 
"teken van God se genade" (WA TR 162). Wat die ontstaan van die staat 
betref, is dit volgens Luther waar dat daar in die tuin van Eden reeds in 
die familie die nukleus van die latere staatsmag was (WA 40/TH 221), ju is 
omdat die owerheid ook in die vierde gebod begrond is (WA TR 415). Jn 
Eden was dit nie die staat self nie: dit moes later onstaan, want die wese 
van die staat is (aanvullend tot die feit dat dit 'n ordening van God is) 
"reg met dwinge nde gesag". Die doel daarvan is om lewe teenoor ve r-
nie tigende magte te bewaar (Bornkamm, 1965:243). 
Luther se antitese tussen die twee ryke is in sy staatsbeskouing duide lik, 
wa nt sy begronding van die ontstaan van die staat is negatief: clit bestaan 
as gevolg van die sonde. En tog is Luther (WA 30/1136) positief oor die 
doel en werking van die staatsowerheid as God se ordening in die in 
sonde geva lle wereld: "Denn unsere e ltern und alle oberkeit... haben den 
be fe hl, das sie uns allerlei guts thuen sollen, Also das wirs nicht von ihn 
sonde rn durch sie von Gott empfahen. Denn die creaturn sind nur die 
hand, rohre und mittel, dadurch Gott a lies gibt.." (Ook Bohatec, 1961 :173 
n36.) Dit is dus duidelik dat Luther die (historiese) ontstaan van die 
staatsowerhe id negatief begrond, maar dat die werking en invloed daa r-
van (volgens God se wil) positief is en moe t wees. 
2.4.2.4.3 Die taak van die staatsowerheid 
Die Reformatore (en ook Luther) het die staat nie gesie n as 'n vae, 
geabstraheerde groothe id nie, maar altyd konkree t in terme van die 
owerheidspersoon gedink en gepraat (Gerstenkorn, 1972:93-4). Wat vir 
die (gelowige) owerheidspersoon as opdrag geld, is tegelyke rtyd ook die 
taak van die staatsowerheid. Luther (WA 15 373 13) het Christene be-
sonde r geskik vir owerheidsposisies geag, omdat hulle nie selfsugtig e n 
egorsties is (behoort te wees) nie en pe rsoonlik aan God verantwoordelik 
is. Die owerheidspersoon kan "wohl e in Christ sein ... aber a ls Christ 
muss e r nicht regieren, und nach dem e r regie rt, heisst e r nicht ein Christ, 
sondern e in Furst. Die Pe rson ist wohl e in Christ, aber das Amt ode r 
32 
DfE REFORMASIE: LUTHER 
Fi.irstentum geht sein Christentum nicht an" (WA 32 440 17).22 Hieruit 
moet egter nie ten onregte afgelei word dat Luther gelowige 
owerheidspersone van Bybelse (geregtigheids-)eise vrystel nie. Die vors 
moet horn "na die Woord buig" (WA 11 273 34), reg en vrede onde rhou 
en beskerm en die bose straf (WA 32 440 17).23 
Gelowiges kan (en rnoet) dus deelneern aan die werksaamhede van die 
owerheid want die staat sluit die Christelike geloof en geloofsgehoor-
saarnheid nie uit nie, maar vereis dit. Want ook die staat is, soos alle 
aardse gemeenskappe, 'n "Gemeinde Gottes" (WA 31 1 193,27).24 Die 
werk van gelowige owerhe idspersone he t direk met die werking van die 
Heilige Gees te doen (WA 11 252). Dit is dus duide lik dat Luther, al wil 
hy as gevolg van die tweeryke leer geen Bybelse beginsels direk en objek-
tief op die staatlike lewe van toepassing maak nie, wel ' n (bree) maatstaf 
vir die optrede van gelowige owerheidspersone in die staatlike !ewe stel. 
Dit korrespondeer met die Goue Ree l, die li e fdesgebod en gesonde 
ve rstand, e n he t spesifiek te doen met die handhawing van orde, reg en 
vrede. Luther (WA 11 247 e.v.) stel konkrete vereistes vir die "regte" 
owerheidspersoon: sy regering behoort gerig te wees op God (met 
vertroue en hartlike gebed), sy onderdane (met li efde en Christelike 
diens) , sy raadgewers e n gesaghebbers (met ' n oop en onbevange 
verstand) e n boosdoene rs (met beske ie ems en strengheid).25 
Wat ongelowige owerheidspersone betref, het Luther (WA 14 552) 
daarop kle m gel@ dat nie geestelike kwaliteite nie, maar natuurlike 
vermoens in die staatlike !ewe die be langrikste is. Die staatsman moet 
slim, wys e n ervare wees, rnaar dikwe ls is die heide ne dit bete r as die 
Christene (WA 18 651) en daarorn kan die amp van die owerhe id ook 
deur ongelowiges gevul word (WA 17 418). Die rede hie1voor is dat selfs 
die heidense owerheid uit die wil van God ontstaan (alhoewel God ook 
sorns die bose rnense deur die godde lose owerheid wit straf; WA 6 260 
14). Ook die ongelowige owerheid is dus 'n masker ("larva") van God, 
want God werk in alle krea ture en instellings van sy skepping (WA TR 
415; ook Gerstenkorn, 1972:77-84).26 
33 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENJS 
S:rnmgevat : Luther se sie ning van die staatsowerheid is dat Christene 
deel daaraan mag he en dat hulle hulle deur die Heilige Gees in hulle 
regeertake moet laat lei. Hulle bly aan God en hut onderdane 
verantwoordelik. Aan die ander kant mag hulle nie die Bybelse eise wat 
vir die Christe n as Christen geld, net so in die staatshuishouding t!Jepas 
nie, omdat dit ' n ander regiment as die geestelike is.27 
2.4.2.5 Die staatsowerheid en geregtigheid 
Soos verwag kan word, het die innerlike dialektiek van Luther se de nke 
oak 'n invloed op sy siening van die geregtigheidstaak van die staats-
owerhe id gehad. Want ne re ns gee Luther konkrete (politieke) riglyne 
oar hoedat die owerhe id geregtigheid moet bewerk nie . Dit is asof hy 
aanvaar dat 'n owerheid wat uit Christene bestaan, hulle "gesonde 
verstand" sa l gebruik. In ' n preek uit Rm 13 (WA 10/111 381 31) rig 
Luther horn tot die we re ldse heerse rs, maar hy gee aan hulle geen de tail-
voorskrifte nie, e n laat dit aan hulle verstand en liefde vir hulle naaste 
oar (Cranz, 1959:164). Andersyds se Douma (1984:72) oar Luther se 
raad aan twee strydende vorste dat alhoewel hy die geestelike en die 
we reldlike onderskei, hy nie skroom "het we reld lijk terre in in de naam 
van God te betreden, met de Bergrede aan te komen bij vorsten e n hen 
heel concreet tot bekering op te roepen" nie . 
Die doel van inte rme nslike geregtigheid is vrede e n die bewaring van 
orde, sodat gelowiges God se goeie gawes kan geniet. Hierdie inter-
menslike geregtighe id is oak van toepassing op die owerheidsterrein 
( 4.2.3.2). Die maatstaf vir inte rme nslike geregtigheid is die natuurreg, 
soos wat dit neerslag in die gesonde verstand van die mens vind. In ' n 
C hri s te n se optrede moe t die gesonde verstand aa ngevul e n 
gefnterpreteer word deur die Goue Reel en naasteliefde. Een fase t van 
hierdie naastelie fde is billikhe id. God regeer op 'n verskui lde manier 
deur die owerhede, deur gesonde verstand (via die natuurreg). Gelowige 
owerhe idspersone he t 'n grater verantwoordelikhe id, want hulle is as 
gelowiges direk aan God verantwoordel ik (Bornkamm, 1965:255). Hulle 
moe t hulle "na die Woord buig" e n deur die Heilige Gees laat le i, sodat 
34 
DlE REFORMASIE: LUTHER 
hulle God kan eer, hul onderdane in liefde dien, reg en vrede onderhou 
en beskerm en die bose straf (Dawid en Salomo is voorbeelde van goeie 
regeerders) (WA 32 440 17).28 
Samevattend is dit duide lik dat Luther op sy "indirekte" manier wel 
deeglik Bybelse geregtigheidseise aan die staatsowerheid stel. Die 
hoofriglyne hiervoor is gesonde verstand, gefnterpreteer en gekwalifiseer 
deur die Goue Reel, naasteliefde en billikheid. Luther het egter nie in sy 
geskrifte meer spesifieke en konkrete ("politieke") riglyne vir gereg-
tigheid gegee nie. Dit is moontlik op sigself die sterkste kritiek wat daar 
teen die tweerykeleer ingebring kan word : dat die owerheidsterrein 
"braak gelaat" word vir nie-Bybelse riglyne.29 
2.4.3 Calvyn (1509-1564) 
2.4.3.1 Inleiding30a 
Die feit dat Calvyn 'n teoloog en regsgeleerde was, maak sy denke oor 
die staatsowerheid en geregtigheid breer en dieper as die van Luther - al 
het hy baie by Luther geleer en oorgeneem (Mueller, 1954:73). Hy gee, 
veral as nie net van sy lnstitusie gebruik gemaak word nie, konkrete en 
praktiese Bybelse riglyne vir die staatsowerheid ten opsigte van gereg-
tigheid. 
2.4.3.2 Die reg en gcregtigheid 
2.4.3.2.1 Die reg 
Calvyn het volgens Baur (1961:194) drie bronne van die reg onderskei . 
Die wit van God is die eerste en oorspronklike bron van alle reg. In die 
Bybelse openbaring - meer spesifiek in die Dekaloog - vind 'n mens "alle 
billikheid en geregtigheid" (Inst. 4 2 24)30b_ Om te verduidelik hoedat 
die Dekaloog ' n (tweede) bron van die reg is, se Calvyn dat daar in die 
mens tweerlei "regiment" is. Die een is geestelik en leer die gewete om 
35 
STAATSOWE RH EID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
vroom te wees en God te eer. Die ander is burgerlik ("polities") en on-
derrig in die pligte van menslikheid en die burgerlike lewe (Inst. 3 19 15). 
Hie rdie laaste "regiment" word in die (sede-)wet van God (en spesifiek 
die Dekaloog) gevind. Jn sy kommentaar op die Dekaloog voeg Calvyn 
dan ook by elke gebod (met die uitsondering van die vierde en die 
tiende) 'n "politieke" of burgerlike aanhangsel, waarin die staatkundige 
e n juridiese implikasies van elke gebod weergegee word (kyk vir ' n op-
somming hiervan, Du Plessis, 1978:332-5). Die derde bron vir die reg is 
die natuurlike besef van die me ns van wat reg en verkeerd is ("semen 
re ligionis"), bestaand~ uit die geeste like vermoens van die me ns (soos die 
wil, verstand en gewete). Die "se nsus naturae" gee e lke mens 'n besef van 
goed e n kwaad, reg en onreg (Inst. 2 2 25, 2 8 2; Komm Rm 2:14vv; Baur, 
1965:51 e.v.; Bohatec, 1961 :20; Beyerhaus, 1973:67).31 
Baur (1965:188) wys daarop dat Calvyn "reg" as 'n "Seinsolle ndes" beskou 
wat van binne 'n van Godgestelde bevoegdheidsfeer aan die mens as 
enkeling ' n aanspraak gee, 'n soort subjektiewe reg. Die reg is ' n 
aanspraak van God, die owerhe id of 'n privaatpe rsoon en vind uitdruk-
king in die owerheid se regspraak (Baur, 1965:31). Die gesproke reg 
("iudicium") is uitdrukking van die owerheid se Goddelike jurisdiksie, en 
om d ie gesproke reg deur te voer, is swaardreg nodig (rnst. 4 20 22, 4 11 
3). Teenoor die stre ng reg in die staat is daar ook die geregtighe id in 
die afsonderlike geval - die billikheid .(Komm Sen 1 2, 13,18; Baur, 
1965:28; Beyerhaus, 1973:5-6). Jn aansluiting hie rby moet gewys word op 
die sogenaamde "ius analogium" (2.4.3.4 hieronder), wat die wedersydse 
aard van die reg beklemtoon. Niemand (ook nie die owerheid) het dus 
ne t regte nie, maar altyd ook verpligtinge. Calvyn maak in sy siening van 
die reg en die bronne daarvan ook gebruik van buite-Bybe lse, spesifiek 
Rome insregte like begrippe. Die Skrifeise, soos ve rgestalt in die 
Dekaloog, bly die beslissende, en sulke buite-Bybelse begrippe (soos ae-
quitas) word wel Bybels begrond.32 
2.4.3.2.2 Geregtigheid 
Die bestemming van die mens is nie net om God te eer nie , maar (omdat 
36 
DIE REFORMASIE: CALVYN 
God die Bron van geregtigheid is) ook om dee! te h€ aan God se gereg-
tigheid (wyer bedoel as die geregtigheid wat daar in Jesus Christus 
is)(Baur, 1965:14-21). En daarom is die wil van God (die beliggaming 
van sy mag) ook .aan geregtigheid verbind. Die wit van God is die 
hoogste reel van geregtigheid (Voorlesing On 4:35, Inst. 3 23 2; Baur, 
1965:21-2). Daar is twee soorte geregtigheid: dit wat voor God as Regter 
geld, en dit wat vir menslike geregsinstellings geld. Menslike gereg-
tigheid is 'n deug en bestaan in "goed en opreg leef' (Komm 2 Tm 2:2). 
Calvyn begrond menslike geregtigheid s6 teologies. Soos vir die reg, on-
derskei Calvyn ook vir geregtigheid twee kategoriee bronne, naamlik 
God se openbaring in die Skrif en die in die natuur(-reg) . Hierdie twee is 
in wese nie in stryd met mekaar nie (Du Plessis, 1978:340).33 
Vir Calvyn (Inst. 3 7 3) is geregtigheid as (die Romeinsregtelike) "suum 
cuique" suiwer Christelik. Geregtigheid omvat "alle pligte van die bil-
likheid: om aan elkeen te gee wat horn toekom" - en die elkeen is die 
naaste. Daarom kan Calvyn geregtigheid en billikheid gelykstel, want bil-
likheid word deur horn as die gebod van naasteliefde verstaan (Baur, 
1965:173). Die geregtigheidsopdrag geld ook vir die owerheid en sy regs-
ordening. Die reg van elkeen moet in 'n geregtige regsorde gestalte vind. 
Dan is daar geregtigheid. Die reg het dus 'n dwingende taak vir mense 
wat maar ongeerg is oor geregtigheid en regskapenheid: deur die reg 
word hulle in toom gehou (Inst. 2 7 10). 
Dit is verder die taak van die reg om geregtigheid te bewerkstellig en 
mense aan te spoor om uit eie dryfkrag en sonder dwang wette te maak 
(Komm Rm 2:13w; Baur, 1965:72). Daar is dus 'n sterk band tussen reg 
en geregtigheid. Die reg word in (die uitoefening van) geregtigheid 
toegedeel. Reg kan net bestaan as dit met Goddelike geregtigheid 
ooreenstem. Daarom het Calvyn (Inst. 4 20 15) van alle reg (en wette) 
vereis dat dit gerig moet word ooreenkomstig die liefdesgebod. Reg en 
geregtigheid (en die inhoudelik gelyke billikheid) is vir Calvyn twee kante 
van dieselfde saak: die reg is die ontologiese, terwyl die geregtigheid die 
etiese sy van die wit van God is (Baur, 1965:192).34 
37 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
2.4.3.3 Die staatsowerheid 
2.4.3.3.l Inleiding 
Waskey (1978:57) wys op die onderskeid wat Calvyn tussen di e 
"geestelike" en die "politieke" regering of koninkryk maak. Die politieke 
koninkryk het met die uitwendige optrede van die mens en die handha-
wing van burgerlike geregtigheid en moraliteit te doen (Inst. 3 19 15) en 
het d ie funksie om toe te sien dat burgerlike geregtigheid en uitwendige 
sedelikhe id gehandhaaf word (Inst. 4 20 l). Tussen Calvyn en Luther se 
onderskeidings is daar egter 'n belangrike verskil: Luther se tweerykeleer 
het op 'n dualisme en 'n inherente dialektiek uitgeloop, met negatiewe 
gevolge vir die staatsowerheid se geregtigheidstaak (2.4.2.5). Calvyn se 
onde rskeid het nie dieselfde dualisme tot gevolg gehad nie, veral omdat 
hy Bybelse riglyne konkreet op die wereld en die staatsowerheid van 
toepassing gemaak het. Vir Calvyn staan die aardse owerheid en die 
geestelike ryk van Christus nie teenoor mekaar nie, maar vul mekaar aan 
( Inst. 4201). 
2.4.3.3.2 Die oorsprong, ontstaan en voortbestaan van die staatsowerheid 
Die oorsprong van die staat le eerstens en primer in die wil van God 
(Inst. 4 20 1 ). God se wil en mag geld vir alle sosiale instellings (preek oor 
Job 15, aangehaal deur Baur, 1965:101). Ander oorsake is "inferior 
media''. Dit is God wat konings aanstel en afsit (Voorlesing Dn 2:21). 
God het dus die magsverhouding in die staat geskep (Komm Rm 13:1). 
Ca lvyn (Inst. 2 2 13) vind die tweede oorsaak van die oorsprong van die 
staa t in die natuuriike vermoens van die mense om gemeenskappe te 
vorm . Van die vermoens van die mens wat nie volledig deur die sonde 
versteur is nie, is ook sy natuurlike "gemeenskapsdryfkrag", en van die 
verstand van die mens het sy "politieke besef' oorgebly (Inst. 12 2 14). 
Die gemeenskapsdryfkrag en die vermoe om staatlike ordeninge te skep 
vul mekaa r aan, sodat dit tot (Godbeskikte) menslike staatsvorming kom 
(Baur, 1965:103 e.v.).35 
38 
DIE REFORMASIE: CAL VYN 
Die staat het as gevolg van die sonde van die mens ontstaan (preek oor 
Job 39, aangehaal deur Baur, 1965:11). Daaragter is egter nog steeds die 
wit van God, wat uiteindelik ten doel het om deur die staatsowerheid die 
menslike geslag van ondergang te bewaar. Die owerheid is verorden "tot 
beskerming van die menslike geslag" (Komm Tt 3:1-2) en het noodsaaklik 
geword as gevolg van die bestaan van sonde (preek oor Dt 16:18-19, aan-
gehaal deur Du Plessis, 1978:342). Die aanleidende oorsaak van die 
staatsontstaan is dus die sonde, die bewerkende oorsaak die Goddelike 
(goeie) wil en die doeloorsaak die onderhouding van die menslike geslag 
(Bohatec, 1961 :171). Calvyn (Inst. 4 20 1) verklaar die voortbestaan (en 
noodsaak) van die staat daarom positief.36 
2.4.3.3.3 Die wese van die staat37 
Calvyn (Inst. 4 20 4) se staatsbeskouing bestaan uit drie elemente, naam-
lik die owerheid (die beskutter en wagter van die reg), die reg (op grond 
waarvan die owerheid regeer) en die volk (wat deur die reg regeer word 
en die owerheid gehoorsaam moet wees) . Volgens Baur (1965:106) ver-
vaag alle vrae oor die wese van die staat as Calvyn se baie sterk siening 
oor die eer van God in die wereldlike regiment in ag geneem word 
(Komm Rm 11:35-6).38 
Uit Calvyn se gebruik van die begrippe "civitas" en "res publica" kan af-
gelei word dat die organiese gemeenskap van mense wesenlik is. Die 
owerheid neem in die staat dieselfde plek in as wat die vader in die gesin 
inneem (Komm Js 22:21). Die staat is soos die kop van die menslike lig-
gaam. Daarom is die enkeling diensbaar aan die hele gemeenskap; in 
broederlike gelykheid moet daar 'n vrywillige onderdanigheid (in diens) 
aan mekaar wees (Komm Sen 1 4, 2 6). Die wisselwerking van die ver-
skillende staatsdele om mekaar te ondersteun is baie belangrik, want 'n 
goed geordende samelewing is 'n gawe van God (Komm Js 3:4). As iets 
in Calvyn se staatsbeskouing dus wel wesenlik is, is dit die organiese 
gemeenskap (Baur, 1965:106-7). 
39 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
Ca lvyn (Inst. 410 17, 20 14) beskou die wet ("reg") as die senuwee van die 
geldige "res publica", die "gees" waarsonder geen owerheid kan bestaan 
nie. 'n Verdere wesenskenmerk van die staat is dus die ordcnende reg. 
In die feit dat reg 'n wesenskenmerk van die staat is, het Calvyn 
"regstaatlikheid" begin (Baur, 1965:241). Dit beteken vir Calvyn dat die 
staat deur duidelike reg en geskrewe wette geregeer moet word (Homilie 
1 Sam 10:22-27, aangehaal deur Baur, 1965:107). Ook Du Plessis 
(1932:54-6) vind die wese van die staat by Calvyn in die handhawing van 
die reg.39 
2.4.3.3.4 Die taak van die staatsowerhcid 
Du Plessis (1932:57-64) wys daarop dat Calvyn die staatstaak hoofsaaklik 
in te rme van die politieke aspekte van die Dekaloog beskryf. Jn die 
eerste drie gebooie (hy vind geen politieke aspek in die vierde nie) gaan 
dit om die beskerming en handhawing van die ware godsdiens (God se 
be lange op aarde) deur die Christelike owerheid : om God te eer, die 
open bare godsdiens in stand te hou en die kerk te beskerm (Inst. 4 20 5,6; 
Mue ller, 1954:138-141). Baur (1965:122-5) noem dit die religieuse taak 
van die owerheid by Calvyn (Briewe 3 585 [2984), 720 [3904]) .40 
Onder die polities-morele take noem Calvyn (Inst. 4 20 9) die beskerming 
en verdediging van die openbare onskuld, sedelikheid, eerbaarheid, rus, 
algemene welsyn en vrede. Die onderhouding van reg en geregtigheid 
het ' n belangrike plek; geregtigheid is om die onskuldiges in bewaring te 
neem, te beskerm, te red en te verlos. Reg is om die vermetelheid van 
die goddelose te weerstaan, hulle geweld te onderdruk en hut misdade te 
straf. Deur wysheid en geregtigheid moet die owerheid 'n regverdige 
regeringsvorm vestig (Briewe 2 390 [1901)). Die owerheid moet soos 'n 
herder wees (Komm Ps 78:70vv) en in billikheid met die onderdane om-
gaan (Komm Gn 16:8). Hierdie eise geld in die besonder vir die 
uitoefening van regsgesag deur die owerheid (Inst. 4 20 9). Dit is die taak 
van die wettige leier(s) om die geheel van die gemeenskap "sub legem 
iugo" te hou (Komm Dt 16:18). Bohatec (1961:164) meen dat Calvyn "in 
der ordnenden Tatigkeit den Schwerpunkt der Aufgabe des Staates 
40 
DIE REFORMASIE: CALVYN 
finden". Harmoniese, vreedsame naasbestaan ('n "rustige lewe"), die on-
gehinderde deelname aan en onderhouding van vroomheid en openbare 
eerbaarheid is gevolge van 'n deur die staatsowerheid welgeordende 
samelewing. Calvyn (Komm Ps 45:4-5) verbind hierdie orde aan vrede 
(Bohatec, 1961:166-7; Baur, 1965:124) en geregtigheid (4.3.4).41 en erken 
ook voorsorgpligte vir die staatsowerheid: die bevordering van die ryk 
van Christus geskied waar konings predikers toelaat om te preek, waar vir 
die armes gesorg word en geen bedelary geduld word nie, waar skole op-
gerig, onderwysers betaal en hospitale en herberge gebou word (Komm 
Js 49:23). 
2.4.3.4 Die staatsowerheid en geregtigheid 
2.4.3.4.1 Inleiding 
Waskey (1978:101) stel Calvyn se siening in terme van positiewe (sosiale 
en politieke) en negatiewe (kriminele) geregtigheidstake. Reid 
(1959:248) gee 'n uitstekende opsomming van die redes waarom Calvyn 
se dat God aan die staatsowerheid 'n geregtigheidstaak gegee het. Dit is 
die moeite werd om dit byna volledig aan te haal: 
" ... all man's ideas of right and wrong, justice and equity, have been im-
planted in his heart by God . Thus all good laws which have equity as their 
objective are the result of the 'natural law' engraven by God on man's 
conscience (Inst IV.xx.14; I Tim. 2:3) ... 
God, however, has not left man with only a defective knowledge of the 
law of nature, for He has clearly shown its principles and its application 
in the Bible, particularly in the Decalogue, ... Man's conscience en-
lightened by the Scriptures must form the basis of all good statute law. 
Yet even this objective biblical revelation is not sufficient to enable law 
and justice to reign in society ... In view of man's sinful ignorance and wil-
ful disobedience, governments must enact, promulgate, and strictly en-
force statutes embodying the principles of justice. This is the divinely ap-
pointed work of the state. Calvin insisted that the advent of sin into crea-
tion posed a threat to life, freedom, and the proper use of the material 
universe, a threat which could be restrained only by God's asserting Him-
41 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
se lf as judge. To this end He has created the political state in which the 
magistrate stands as His representative for the execution of justice ... The 
magistrate, however, has no arbitrary power, ... he is always bound by the 
basic law or constitution, which is God's 'natural law' expressed formally 
according to the physical and psychological needs of the country ... Thus 
God's righteousness is the ultimate purpose of the state, whatever its 
form , for God's righteousness alone brings peace and freedom to 
society." 
Teen hierdie agtergrond moet enkele temas wat op die geregtigheidstaak 
van die staatsowerheid van toepassing is, gestel word. 
2.4.3.4.2 Die "mutua obligatio" 
Re id (1959:249) beskou die verbondsgedagte van 'n "wedersydse" 
verpligting tussen staatsowerheid en onderdane in die staatkundige lewe 
as een van Calvyn se belangrikste bydraes tot politieke denke: " ... rule rs 
and people exist as a state, by virtue of their mutual covenant obligation 
in the sight of God, (they have) to deal with each other in justice, equity 
and righteousness." (Ook Baur, 1965:167-8.) Aanvullend hierby gebruik 
Calvyn (Komm Kol 4:1-3) die begrip "ius analogium", wat beteken dat ' n 
baas nie net regte nie maar ook pligte teenoor sy kneg het (Bohatec, 
1961:64-75). Hy stel dit ge lyk met 'n geregtigheid wat in die betoon van 
billikheid bestaan (Komm Js 22:24) en wat ook op die staatsowerheid van 
toe passing is (Komm Sen 1 2). Die implikasies hiervan is dat die 
gehoorsaamheid aan die staatsowerheid by Calvyn nie ongekwalifiseerd 
is nie (Inst. 4 20 30). Dit het 'n verpligting vir die staatsowerheid tot 
gevolg, wat veral in die betoon en geskied van geregtigheid tot uitdruk-
king (moet) kom. Die owerheid moet die onderdane ten goede wees 
(Komm Rm 13:4,5). Die mutua obligatio-beginsel gee aan die onder-
dane van Godswee 'n geregverdigde eis teenoor die staatsowerheid om 
geregtigheid te laat geskied.42 
42 
DIE REFORMASIE: CALVYN 
2.4.3.4.3 Die regsorde 
Geregtige reg moet in die regsorde gestalte vind (2.4.3.2.2). In hierdie 
regsorde moet aan elkeen sy reg gegee word (Baur, 1965:173). Al kan die 
regsorde en wette nie as maatstaf vir die religieus-sedelike lewe dien nie 
(Komm Mt 5:31, 19:7vv), kan dit wel daartoe bydra om menslike foute te 
"verswak". Mense is so verdorwe dat hulle gedwing moet word om die 
pad van billikheid en rede te volg; daarom is geregtigheid (as aardse reg-
sordening) soos 'n geneesmiddel vir die verdorwenheid van mense (preek 
uit Dt 16, aangehaal deur Baur, 1965:74). Die regsorde en wette gee 'n 
skild teen willekeur, en daarsonder is daar geen billikheid (Voorlesing 
Dn 6:9) of vrede nie (Komm Rm 13:6-8). Alie reg en regspraak moet 
ooreenkomstig die liefdesgebod bepaal word en geskied (Inst. 4 20 
15,18). Calvyn (Komm Dt 16:18,19) beklemtoon ook die belangrikheid 
van regverdige regspraak as deel van die regsorde.43 Hy vermaan 
regsprekende owerheidspersone om nie deur "al te grote strengheid" 
meer te wond as te genees nie, maar om ook nie op te gaan "in 'n sagte 
en slappe toegeeflikheid tot groot verderf' nie (Inst. 4 20 10).44 
2.4.3.4.4 Wetgewing as geregtigheidskanaal 
Calvyn (Inst. 4 20 14) het regverdige en billike wette as 'n baie belangrike 
manier van (geregtige) regering beskou. Hy sS selfs (op voetspoor van 
Plato en Cicero) dat die wet 'n stom owerheid en die owerheid 'n 
lewende wet is. Die tweeled ige sedewet van die Bybel (die liefdesgebod) 
is die riglyn vir alle wetgewing. Aan alle volke word die vryheid gelaat om 
wette te maak wat vir hulle tot nut is, "maar dit moet na die ewige reel 
van liefde ingerig word, sodat, al verskil dit in vorm, dit dieselfde beginsel 
het" (Inst. 4 20 15). Alhoewel Calvyn dit beklemtoon het dat 'n staat nie 
sonder wette kan bestaan nie, het hy horn nie regstreeks oor die inhoud 
en vorm van spesifieke wetgewing uitgelaat nie, maar dit aan omstan-
dighede soos tyd en plek oorgelaat, as dit maar "gelyklik" op dieselfde 
doel van billikheid ingestel is (Inst. 4 20 16). Die beginsel van billikheid 
is in God se wet (die sedewet) te vinde, en daarom moet God se wet die 
doel, reel en grens van alle menslike wette wees (Du Plessis, 1932:54-5). 
43 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENJS 
2.4.3.4.5 Orde, vrede, vryheid en gelykheid 
Calvyn het geregtigheid, orde en vrede nooit van mekaar losge maak het 
nie: sonder orde is vrede ' n "onding" ('n preek uit 1 Tm 2:1-2, aangehaal 
deur Bohatec, 1961:166-7). Wanneer Calvyn (Inst. 4 20 9) die gereg-
tigheidstaak van die owerhede teenoor die swakkes beskryf, koppel hy dit 
altyd aan die bedwingende taak van die owerheid teenoor die boos-
doeners. Geregtigheid en orde (in die vorm van dwingende reg) gaan dus 
saam e n is altyd ten gunste van die volk - wat deur bose mense in wie se 
harte die sorg vir billikheid en reg verkoel het, onreg aangedoen word 
(Inst. 4 20 9). Aktiewe en passiewe onreg moet dus deur dwang bedwing 
word. Calvyn het geregtigheid en orde nie teenoor mekaar gestel nie, 
maar aanvullend gesien as twee maniere om 'n regverdige samelewing 
daar te stet (ook Waskey, 1978:101). 
Volgens Calvyn (die preek uit 1 Tm 2, deur Bohatec, 1961:166-7 aan-
gehaal) moet die ordenings- en vredestaak van die staatsowerheid ook na 
die natuurlike reg op vryheid uitgebrei word. Die doel van regsdwang is 
vryheid (Bohatec, 1961 :165). En deurdat die enkeling se reg op vryheid 
beskerm word, word ook die algemene belang bevorder, en word daar nie 
teen die natuurregtel ike reels van billikheid en liefde, en teen die orde 
opgetree nie. Die beskerming van die reg van die enkeling is dus in 
ooreenstemming met die orde wat die staatsowerheid moet beskerm. 
Saam met (en soms teenoor) die geregtigheid wat in wetgewing vergestalt 
(moet) word, onderskei Calvyn (Inst. 4 20 15,16) ook owerheidsgereg-
tigheid in indiwiduele gevalle in die vorm van "aequitas" ("billike" 
gelykheid). Aequitas kom nie net deur die toepassing van ' n (geregtige) 
wet tot stand nie, maar kan (moet) ook deel van die wet self wees (Baur, 
1965:28). 
2.4.3.4.6 Owerheidspersone en geregtigheid 
Calvyn (Inst. 4 20 6) I~ klem daarop dat God aan regeerders groter 
verantwoordelikheid asook die gawes van sy Heilige Gees gee ('n preek 
uit Job 12, aangehaal deur Baur, 1965:102). Die owerheidspersone is 
44 
DIE REFORMASIE: CALVYN 
"dienaars van Goddelike geregtigheid" wat voor die troon van die 
lewende God staan (Inst. 4 20 6). Veral Christelike owerheidspersone 
moet daarom op hulle (onder andere geregtigheids-) verantwoor-
delikheid gewys word (Komm Js 49:23; Bohatec, 1961:626-8). In Calvyn 
(Inst. 4 20 14) se spreuk dat die owerheid die "siel van die wet" is, is daar 
'n verdere groot verantwoordelikheid vir die owerheidspersone ten op-
sigte van geregtigheid opgesluit (Waskey, 1978:84; Baur, 1965:271). As 
die owerheid die wet "lewendig" maak, moet dit ook die geregtigheid in 
en bo die wet konkreet gestalte laat kry. 
2.4.4. Samevatting: staatsowerhcid en geregtighcid in die denke van die 
Reformasie 
In die Reformasie is daar op die spoor van die vroeg-Christelike en Mid-
deleeuse denkers voortgebou, maar het daar ook belangrike nuwe insigte 
oor die staatsowerheid se geregtigheidstaak na vore gekom. Aan die 
hand van Luther en Calvyn se denke kan die volgende riglyne vir die on-
derwerp uit die denke van die Reformasie geneem word: 
2.4.4.1 Luther en Calvyn laat ruimte vir die natuurlike regsgevoel (via die 
natuurreg) van die mens, maar veral Calvyn stet uit die Skrif (ook 
uit die Ou Testament) konkrete riglyne vir die uitvoering van die 
staatsowerheid se geregtigheidstaak (2.4.3.4). Die invloed van 
Luther se tweerykeleer laat horn nie Skrifbeginsels direk op die 
geregtigheidstaak toepas nie. 
2.4.4.2 Ten spyte van die tweerykeleer maak Luther die Bybelse eise van 
institusionele geregtigheid (weliswaar indirek) van toepassing op 
die taak van die staatsowerheid, met die klem op die verantwoor-
delikheid van die indiwiduele owerheidspersoon (2.4.2.5) om reg 
en vrede te onderhou en kwaaddoeners te straf. Luther se regeer-
en geregtigheidsmaatstaf vir owerheidspersone korrespondeer met 
die Goue Reel, die liefdesgebod en gesonde verstand (natuurreg). 
Dit moet in liefdesdiens aan die onderdane, strengheid teenoor 
kwaaddoeners en vertroue op en eer aan God gekonkretiseer word. 
Een van die fasette van naasteliefde is billikheid (2.4.2.4.3 en 
2.4.2.5). 
45 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
2.4.4.3 Calvyn het, benewens die groter verantwoordelikheid wat hy aan 
regeerde rs gee (2.4.3.4.6), direkte maatstawwe vir die staats-
owerheid se geregtigheidstaak gestel. Onder die omvattende 
polities-morele take wat Calvyn aan die staatsowerheid opdra, te l 
benewens die nastreef van rus, welsyn, orde en vrede ook die on-
derhouding van reg en geregtigheid. In die laasgenoemde taak 
figureer die onskuldiges en die armes sterk (2.4.3.3.4) . 
2.4.4.4 Op grond van die "mutua obligatio"-beginsel het die staats-
owerheid volgens Calvyn 'n verpligting teenoor die onderdane om 
in geregtigheid, gelykheid en billikheid op te tree (2.4.3.4.2). 
2.4.4.5 In die regstaat is een van die geregtigheidstake van die staats-
owerheid om die regsorde in stand te hou. Geregtigheid (soos 
verskans in die regsorde) is soos ' n geneesmiddel teen die sonde en 
willekeur (2.4.3.4.3) . 
2.4.4.6 Be newens regverdige regspraak is regverdige wetgewing vir Calvyn 
die belangrikste manier om geregtigheid te verseker. Die liefdes-
gebod en billikheid is die belangrikste riglyne vir enige wetgewing 
(2.4.3.4.4). Billikheid in die indiwiduele geval moet ook 'n be-
standdeel van wetgewing wees (2.4.3.4.5). 
2.4.4.7 Daar is vir Calvyn ' n besondere band tussen vrede, orde, bil-
likheid, vryheid en geregtigheid. Sonder geregtigheid is vrede e n 
vryheid nie moontlik nie. En die bevordering van a Imai se vrede en 
vryheid sal (en moet) ook in ooreenstemming met liefde en bil-
likheid en gelykheid wees. Geregtigheid en orde vorm saam die 
fondament vir 'n regverdige samelewing (2.4.3.4.5). 
Die Reformasie het die geregtigheidstaak van die staatsowerheid sterker 
as die vroeg-Christelike e n Middeleeuse denke gekonkretiseer. Dit is 'n 
tendens wat in die moderne denke sou voortduur - al sou dit by sommige 
teoloe op grond van ander riglyne en motiverings gebeur (2.5 hieronde r) . 
46 
DIE TWINTIGSTE EEU:INLEIDING 
2.5 DIE 1WINTIGSTE EEU 
2.5.1 Inleiding 
Soos reeds in 2.1 ges@ is, word daar in die historiese ondersoek vanaf die 
Reformasie na die twintigste eeu "gespring". Daarmee wil nie ontken 
word dat byvoorbeeld die Franse Rewolusie, die Rasionalisme en die 
Marxisme (om maar drie strominge te noem) 'n belangrike invloed op 
denke rondom die staatsowerheid en geregtigheid gehad het nie. Om 
hierdie en soortgelyke denke te ondersoek, sou van hierdie historiese 
oorsig 'n volwaardige historiese ondersoek (moes) maak en s6 sou die 
balans van die studie versteur geword het. Dat daar reformatoriese 
denkers was wat v66r die twintigste eeu 'n bydrae op hierdie gebied 
gelewer het, is ook nie te ontken nie. Hier kan onmiddelik aan Groen 
van Prinsterer gedink word. Die grondlyne wat deur horn begin is, is egter 
soveel helderder en sterker deur Abraham Kuyper uitgebou dat eerder 
op Kuyper gefokus word. Die teoloe wie se sienings in hierdie afdeling 
aandag kry, word dus ter wille van omvang en aktualiteit beperk tot die 
van die twintigste eeu. 
\ 
Daar is uiteraard tientalle teoloe in hierdie eeu wat waardevolle bydraes 
oor die onderwerp gelewer het. Die sienings van Kuyper, Barth, Brunner, 
Wendland en Thielicke sal ondersoek word. Hiermee sal van die 
belangrikste bydraes van hierdie eeu na vore kom, hoewel meer oorsig-
telik as die van die "reuse" van die Reformasie. Vanwee die omvang van 
hierdie teoloe se geskrifte en die feit dat tot met die Reformasie daar 
sekere relevante "temas" vir die studieveld gei'dentifiseer is, sal daar ook 
'n ietwat ander werkswyse in hierdie afdeling gevolg word. Die relevante 
temas sal behandel word en daar sal telkens na die verskillende sienings 
gekyk word. So sal die klemverskille tussen teoloe na vore kom en sal die 
historiese denkrigtings wat vir die studieveld relevant is, duidelik word. 
Elkeen van die vyf teoloe het 'n eie invalshoek en benadering tot die 
vraag na staatsowerheid en geregtigheid. Om die standpunte wat later 
gestel word, te kan verstaan, is dit nodig om die volgende in gedagte te 
hou: 
47 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENJS 
Kuyper wou teen die verstardheid van die kerk van sy tyd in terugbeweeg 
na die denke van Calvyn en die Reforrnasie (Berkhof & De Jong, 
1975:274 e.v.) . Sy slagspreuk was "God se eer op alle terreine", aangevul 
met d ie beklerntoning van Christus se Koningskap : " ... alle dinge in de 
wereld (is) van Christus en (wordt) door hem opgeeischt." (1902:224.) 
Kuyper (1904:15) forrnuleer sy standpunt oar God se "gerneene gratie" 
op grand van die Noagitiese verbond (wat nie net op gelowiges van 
Loepassing is nie, 1902:7,15) en uit die woorde van Jesus dat God sy 
kinders in die w€reld bewaar (Jh 17:15). Dit wys "hoe God in zijn 
ontfe rrning oak over de zondige wereld zijn hand behoudend, zonde en 
vloek stuitend, heeft opgeheven, en hoe juist daardoor die wereld aan 
Gods kinderen we€r de rnogelijkheid aanbiedt, om er hun God, Hern te 
eere, en te dienen". 
Barth was, ongeag watter kritiek daar teensy standpunte ingebring kan 
word (Van Til, 1962 en 1973), 'n belangrike teoloog van die twintigste 
eeu. Alhoewel hy uit die Switsers-gereformeerde denke korn, strek sy 
invloed wyer as selfs Protestantse kringe, veral orndat hy in sekere sake 
ste rk by Luther en Calvyn aangesluit, maar andersyds weer sterk afgewyk 
he t. Alhoewel aanvanklik nie gefnteresseerd in politieke sake nie, het 
die na-oorlogse situasie Barth gedwing om sosiaal-eties te begin dink en 
skryf, oak oar die staatswese en -taak. Sy aandeel in die opstel van die 
"Barmen"-verklaring (1934) is 'n belangrike faset in die vanning van sy 
sosio-politieke denke. Vir Barth staan die teologiese begronding van die 
staatsowerhe id voorop; daarorn het hy nie indringende aandag aan die 
regsaspekte van die staatsowerheidstaak gegee nie. Hy het Goddelike 
geregtigheid en menslike geregtigheid direk aan rnekaar verbind, sterker 
as e nige teoloog voor horn.45 
Alhoewel nie so bekend soos Barth nie, het Brunner (oak 'n Switse r) 'n 
ste rk bydrae op die gebied van die politieke etiek gelewer. Brunner was 
die eerste teoloog van forrnaat wat 'n sistematiese e n volledige uiteenset-
ting van die twee fasette van hierdie studie se ondersoekveld gegee het: 
staatsowerheid en geregtigheid (1932, 1943). Brunner het vyf "ordeninge" 
in die lewe van die gelowige onderskei, naarnlik die van huwelik en gesin, 
arbeid, die staat, kultuur en die (sigbare) kerk (1932:111). Hierdie konsep 
48 
DIE TWJNTlGSTE EEU:JNLEIDING 
het Brunner se denke sterk befnvloed. Wendland is 'n Duitse teoloog 
wat as Lutheraan nie geskroom het om selfstandig e n krities oor die 
sosiale etiek te <link en te skryf nie. Om hierdie rede, asook vanwee die 
feit dat hy ' n Duitse etikus van formaat is, verdien sy sienings aandag. 
Thielicke is ook 'n Duitse teoloog wat sy eie plek volstaan: "sui generis". 
Alhoewel van Lutherse vorming het hy ook sterk gereformeerde klem-
tone gehad. Thielicke het indringend aandag aan die politieke etiek 
gegee (1974). 
2.5.2 Die begronding van reg en geregtigheid (die norme "agter" die reg) 
2.5.2.1 Inleiding 
Daar is ook in die twintigste eeu verskillende begrondings van reg e n 
geregtigheid en verskillende vasstellings van norme "agter" die reg. Die 
natuurreg - in Christelike gewaad - speel hie rin 'n groat rol. 
2.5.2.2 Algemene genade, natuur en reg (Kuyper) 
In ooreenstemming met die Nederlandse Geloofsbelydenis (art. 2) s@ 
Kuyper (1903:585) dat God ook uit die natuur geken kan word. Alhoewel 
hy die terreine van natuur e n genade onderske i (1904:336), staan natuur 
en genade in ' n "onafsche ide lijk ve rband" omdat Christus siel e n liggaam 
red en "herscheppend in die natuur den rijkdom der genade" openbaar 
(1902:224). "Niets.. wat voor de vole inding van het Koninkryk der 
he mele n onmisbaar is, (is) de n Middelaar onthouden." (1904:277.) 
Vanwee die a lgeme ne genade het die mens 'n "ingeprente beset van reg 
e n eerlikhe id" e n daarom kan die regsbedeling geha ndhaaf word 
(1904:70). Kuyper praat dus nie van natuurreg nie, maar sluit aan by God 
se algemene openbaring in die natuur en sy bemoeienis me t die skepping 
deur die algemene genade. Kuyper (1912:282-4) stel dit egter sterk dat 
die wet van God (via die Woord) die eintlike norm agter reg en gereg-
tigheid is en moet wees. Christus self vestig deur die wet sy heerskappy 
in die staatslewe. Die wet beheers die staat e n hou reg en orde in stand. 
49 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
2.5.2.3 Christelike natuurreg (Brunner, Wendland en Thielicke) 
Daar is by verskeie teoloe grondliggende kritiek teen die klassieke en die 
moderne natuurregsleer (Brunner, 1943:100-10; Barth, 1970:7; 
Wendland, 1968:89 e.v.; Thielicke, 1972:610 e.v.). En tog gebruik Brun-
ner, Wendland en Thielicke op 'n gekwalifiseerde manier die begrip 
"Christelike natuurreg". 
Brunner (1932:215) praat van 'n algemene "sensus communis moralis", 'n 
gevoel van wat menslik en onmenslik, billik en onbillik is en wat by e lke 
"medeburger" veronderstel kan en behoort te word. Hierd ie gevoel van 
wat "reg" is, word saamgevat in die begrip "natuurreg". Teenoor die 
"kollektiwistiese" natuurreg van die antieke denke en die 
"indiwidualistiese" natuurreg van die moderne tyd ontwikkel Brunner 
(1943:100) 'n Christelike natuurreg: die "Schopfungsordnung Gottes". 
Hie rvolgens moet norme vir die beste regstelsel gevind word (1932:255). 
Die Ch ristelike natuurreg, hoewel _altyd geldend, kan nie vas bepaal word 
nie, maar moet telkens in historiese omstandighede geformuleer word as 
norm vir positiewe reg, billikheid en menslikheid (1932:254), om aan 
e lkeen die syne te laat toekom (1943:101). Alie natuurreg het gemeen 
dat dit 'n geregtigheid oor alle menslike willekeur en gewoonte, 'n 
"Pri nzip giiltiger, normativer, heiliger Bindung" daarstel (1943:101). Vir 
Brunner (1943:105-6) is die Skriftuurlike begrip "skeppingsordening" die 
"Urord nung" van die (Christelike) natuurreg.46 
Brunner (1932:116-7) onderskei verder tussen die gebod van God wat vir 
gelowiges geld (soos gevind in die Bybel en uitgete en gekonkretiseer 
deur die verskillende gebooie in die Dekaloog en Bergrede), en die wet 
van God wat vir alle mense geld. Die gebod trek in die eerste gebod van 
die Dekaloog saam en eis van gelowiges liefde tot God en mekaar. 
Da a rom noem Brunner (1932:119) die gebooie in die Bybel 
"gottgegebene Beispiele, Paradigmata" van die liefde. In Brunner se sien-
ing word 'n Christelike natuurreg dus saam met die wet e n gebod van 
God gebruik as norm vir reg en geregtigheid. 
50 
DIE BEGRONDING VAN REG EN GEREGTIGHEID 
Wendland (1958:88 e.v.) erken ook op sekere voorwaardes die 
legitimiteit van 'n Christelike natuurreg. "Natuur" is in ontologies-etiese 
sin "das von Gott bestimmte 'Wesen' des Menschen", die mens se vermoe 
om sosiaal te leef, die staat en samelewing te skep en in stand te hou 
(1968:89). "Reg" is die gebod van die ewige God waarin die begronding 
van die regsorde, die staat en samelewing gesoek moet word. Alie his-
toriese regsordeninge moet aan 'n geregtigheid van Goddelike oorsprong 
gemeet word en (weliswaar op 'n gebroke, relatiewe wyse) daaraan deel 
he (1968:89-90). Om positiewe reg uit die natuurreg tot stand te bring, 
moet die in die sonde gevalle menslike verstand deur die verligting van 
die geloof en die Heilige Gees geskik gemaak word. Die natuurreg en die 
liefdesgebod werk saam om die maatstaf van geregtigheid te verkry. Die 
Christelike natuurreg stel verder die historiese regsordening en die 
natuurreg krities teenoor mekaar. Selfs die natuurreg word egter krities 
beoordeel en her-vorm deur die liefdesgebod, want die "natuurlike" son-
dige mens kan fouteer en sondig (1968:100-1). Alie menslike reg moet 
dus aan die gebod van naasteliefde getoets word (1967:22).47 
'n Christelike natuurreg kan vir Thielicke (1972:619) net bestaan "auf den 
Begriff der analogia entis". Dit het op die wese van die mens en sy reg 
betrekking in soverre as wat die mens self in sy wese, oorsprong en doel 
deur "Ahnlichkeit" met die Skepper gekenmerk is en in die mate waarin 
hierdie "Ahnlichkeit" teenwoordig is as 'n bewussyn van die natuurreg 
(1972:619). Die natuurreg ontspring uit die deur God geplante en poten-
sieel in die wereld aangelegde "ordo". Dit word "wet" genoem vanwee sy 
stabiele onveranderlikheid. Uit Thielicke (1972:621) se definisie van die 
(Christelike) natuurreg is dit duidelik dat hy die klem op die uit sy wese 
toekomende reg van die me ns le, wat normatief onafhanklik van en selfs 
teenoor uite rlike regsverhoudings vas te stel is.48 
2.5.2.4 Die wet van Chrislus (Barth) 
Barth was die een teoloog wat die natuurlike teologie en die natuur-
regsleer skerp afgewys het (1970:7; Herberg 1960:29). 'n Aspek wat deur 
51 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
Barth sterker na vore gebring word, is die krag van die wet van God. Die 
wet is die geopenbaarde wil van God - in die genadige gebeure van Chris-
tus (Barth, 1960:77-8). S6 is die wet die vorm van die evangelie; dit se 
aan die gelowige "Jy sat wees wat jy in Christus is!" (Barth, 1960:81.) Die 
kerk moet in die nakoming van die wet van God die bevele, vrae, ver-
manings en beskuldigings daarvan sigbaar en verstaanbaar vir die wereld, 
die staat en die gemeenskap laat word. Dit moet God se profetiese 
getuienis teen die mens se sondige verwaandheid, wetteloosheid en on-
geregtigheid wees. Die wet is dus die noodsaaklike vorm van die evan-
gelie wat die wereld moet hoor (Barth, 1960:79-80). Die gesag hiervan is 
nooit anders nie as ' n getuienis wat die wereld vermaan, waarsku, beveel 
en verbied. Die legitim iteit van hierdie getuienis is net in die wet van 
Christus gelee (GI 6:2; Barth, 1960:83). In hie rdie opsig stel Barth die 
wet van Christus as die norm vir die reg en geregtigheid, maar dan, soos 
in 2.5.5 gesien sa l word, op 'n unieke manier. 
2.5.3 Reg en geregtigheid 
2.5.3.1 Die regsorde 
Kuyper (1902:186) beskou die bestaan van 'n regsbedeling as 'n gawe van 
God deur die a lgemene genade; in 'n "helse staat" is 'n regsbedeling on-
denkbaar (1903:155-7). Die regsbedeling handhaaf altyd "het hooge 
denkbeeld, dat er een vasstaand recht is dat gehandhaafd moet worden, 
en waaraan een iegelijk zich heeft te onderworpen" (1904:70). 'n 
Regsbedeling is nie net 'n arbitrasie, 'n uitspraak van kundige manne oor 
wat hulle as billik en reg beskou nie. Dis ' n mag wat in eie gesag optree 
om skending van die reg te wreek; 'n (ware) regsbedeling tree teen mis-
daad op en "straft door executie met dwang" (1903:156). Dis God wat die 
reg en mag aan die menslike regters gegee het, omdat geen mens sonder 
Goddelike ordinansie mag oor die persoon en lewe van ' n medemens het 
nie (1903:156). 
'n Onafhanklike regsbedeling lei - ten spyte van foute en partydighe id - in 
die reel tot die doen van reg e n geregtighe id in die staat (1904:20-21). 
52 
DIE 1WINTIGSTE EEU: REG EN GEREGTIGHEJD 
Vir die onderhouding van die regsbedeling is daar (geskrewe) wette 
nodig. Kuyper (1912:285) onderskei tussen die "mistieke wet" en die 
geskrewe landswette. Die mistieke wet is (die regsordening) agter die 
Mosarese wet en geld vir alle tye en volke (1912:287). Alie mense het 
(deur die werking van die algemene genade) in hulle gewetens 'n besef 
van die "hoogere ordinantien" van die regsorde (die mistieke wet). As 
die samelewing egter slegs op hierdie besef moes staatmaak, sou daar 
willekeur, verwarring en anargie gewees het. Daarom is geskrewe 
landswette nodig (1912:283, 289). In die (bestaan van die) wet 16 ener-
syds die waarborg teen onderdrukking van die volk deur die owerheid, en 
andersyds beveiliging teen die willekeur van "verwilderde geeste" onder 
die mense (1912:284).49 
Alhoewel Brunner (1932:255) tereg meen dat daar nie (voor die 
Godsryk) so iets soos (absoluut) "richtiges Recht" is nie, moet die Chris-
ten volgens horn na die bes moontlike regstelsel soek. Die maatstaf hier-
voor word "aus dem Gedanken an den Schopfer- und Erloserwillen 
Gottes" gevind (1932:255). Die skeppende wit van God staan voorop, 
omdat die eerste doel van reg die bewaring van lewe in die sondige 
bedeling is (en nie die verlossing van mense nie). Menslike lewe (en 
samelewingsordeninge) sat sonder reg en die daarmee gepaardgaande 
"lex" onmoontlik wees. Die "growwe" ordening is nodig vir ' n "fynere, 
geestelike en Godgehoorsame lewe" (1932:125). 
Soos hierbo (2.5.2.3) gesien, beskou Wendland (1968:90) die Christelike 
natuurreg as onderliggend aan alle positiewe reg, ook aan die regsorde. 
Die w6reldlike natuurreg kom in die besonder by die w6reldlike 
owerhede na vore, wat die mag en dwang nodig het "um den 
Rechtsbrecher zu bestrafen und die Rechtsgemeinschaft im Recht zu 
erhalten" (1968:95). 
Ook Thielicke (1974:192-3) erken die noodsaaklikheid van die bestaan 
van 'n regsorde, waarvan die staat die draer en beskermer is. Hy wys 
daarop dat die reg (al verskil dit van die etos) in totaliteit op 'n sedelike 
waardegevoel gegrond is en waarsku dat 'n regsordening wat die 
verhouding met die sedelike grondnorme "vermis" of "beveg" "ein zur 
53 
STAATSOWE RHEID E N GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
blossen Kunst der Machtsi.ibung degene riertes Recht" is (1974:192-3). 
Daa r is 'n dialektiese verhouding tussen die reg en etos. Die 
afdwingbaarhe id van reg deur dwingende mag (en die onafskeidbare 
eenhe id tussen die twee, 1972:433) staan in spanning met die etiese, en 
bring noodwendig die moontlikheid van 'n openlike teestelling: dit wat 
immoreel is, kan regtens reg wees en dit wat moreel reg is, kan regtens 
ve rkeerd wees ( 1974:195). Die a fdwingbaarheid van die reg dra in hom-
self sekere "versteurende tendense", wat enersyds deur die staat teenges-
taan en andersyds gebruik moet word (1974:200). As die staat byvoor-
beeld menslike egofsme in ag neem, beperk, beheer en kanaliseer (en tog 
gebruik), is dit 'n teken dat die staatlike regsgemeenskap nie meer met 'n 
me ns reken wat in die skeppingsordening rus en "deur God se oe gelei" 
word nie, maar met die in die sonde gevalle mens (1974:200) . Soos die 
staat is die regsordening dus ' n noodmaatreel. 
2.5.3.2 Geregtigheid 
Kuyper (1903:195-6) se standpunt is dat op grond van die algemene 
genade daar van "natuurlike" of burgerlike geregtigheid sprake kan wees. 
Die a lgemene genade buig die sondige me ns "sywaarts", weg van 
"absolute sonde" e n so kom hy (tog) by burgerlike geregtigheid uit 
(1903:305). Kuyper gaan egter nie verder op die inhoud van hierdie bur-
gerlike geregtighe id in nie. Dieselfde is van Barth waar. 
Brunner (1943: 130-4) beskou die kerninhoud van di e Nuwe-
Testamentiese boodskap as die koninkryk van God en sy geregtigheid. 
Die Nuwe-Testamentiese onde rskeiding tussen aardse en hemelse gereg-
tighe id is nie 'n dualisme nie , want dieselfde God wat die wet van gereg-
tighe id vir die aardse ordeninge gee, gee ook die wet van die liefde vir die 
me nse (1943:137-8). Veral die huistafels en die drie gedeeltes oor die 
owe rhe id . (Rm 13, Tt 3 en 1 Pt 2) ha nde l oor "die weltliche 
Ordnungsethik und ihr Prinzip, die geseztliche Gerechtigkeit" (1943:134). 
Alhoewel die Nuwe Testament dus grondlyne oor aardse geregtigheid 
bevat, bied dit oor 'n Christe like leer van die "weltlichen Ordnungen nur 
spa rliche Grundlagen" (1943:139). Die indrukwekkende en unie ke 
54 
DIE TWINTIGSTE EEU: REG EN GEREGTIGHEID 
politieke en ekonorniese stelsels en sterk profetiese eise vir geregtigheid 
van die Ou Testament (1943:141-2) is 'n bron van sosiaal-etiese kennis, 'n 
rnyn van rykdorn vir "jede christliche Lehre iiber die weltliche Gerechtig-
keit" (1943:145-6). Agter die afsonderlike wette en eise rnoet die 
"Grundgesetz" wat vandag nog as God se bevel geld, gesoek word. 
Sodoende sal ook die "in der Schopfungsordnung gegebenen Prinzipie n" 
gevind word (1943:145-6). 
Die [ewe van burgerlike deug, wat as opdrag uit die Goddelike regve rdig-
rnaking voortvloei, word deur Brunner saarngevat met die begrip gereg-
tigheid (1932:164). Die algernene opdrag aan die Christen is om sy werk, 
sy besig-wees in die burgerlike sfeer, met die hoogs rnoontlike deug-
d e Ii k he id te doen, waarvan die belangrikste is om in 
gerneenskapsverhoudinge wat deur die reg beheers word, "geregtig" op te 
tree. Die begrip "suurn" kan egter nie absoluut vasgestel word nie. Wat 
werklik billik en geregtig is, kan nie uit beginsels afgelei word nie, rnaar 
rnoet in elke geval deur "gesonde rnorele verstand, instink" vasgestel word 
(1932:165). Alie (wetlik) vasgestelde definisies van geregtigheid doen bil -
likheid geweld aan, want daar is geen vasstaande billikheid nie, maar net 
'n "jeweils irn Augenblick zu findende Billigkeit" en waar dit plaasvind, is 
geregtigheid eintlik "ein natiirliches Analogon zur christliche Liebe" 
(1932:165). Brunner beskou dus die lie fdesgebod as ' n "korrektief' op die 
"regsidee" van geregtigheid . Agter die geregtigheidsidee rnoet die 
(Iiefdes-)wet van God sigbaar wees, anders bly die doe n van geregtigheid 
blote "idealistische Enthusiasrnus" (1932:l67) . 
Die begrip "geregtigheid" is ook van toepassing op instellings en wette 
(1943:20) en rnoet in die ordeninge van die sarne lewing tot uitdrukking 
korn - die institusionele dimensie van geregtigheid (1943:4-5,24) . Gereg-
tigheid is verder ten nouste aan wetgewing verbind (1943:25,28). Reg en 
wetgewing skep egter net 'n forrnele gelykheid ('n "dat"-verhouding), 
maar in die idee van geregtigheid le ook 'n "wat"- verhouding (1943:29) 
en dit is in hie rdie opsig dat geregtigheid gelykheid is. Orn vir die 
probleern van aritrnetiese en proporsionele gelykheid 'n oplossing te kry, 
moet op die gebied van die "metaphysische und Glaubensgriinde" gesoek 
word (1943:32-36). Dit is Brunner se manier om by die "Urordnung" van 
55 
STAATSOWERHElD EN GEREGTIGHErD IN DIE GESKIEDENIS 
geregt igheid uit te kom (Du Plessis, 1978:472). Wanneer Brunner die 
basis va n die ge lykheid beskryf, gebruik hy die Skriftuurlike beginsel van 
die imago Dei om van "Bybelse gelykheid" te praat en beskou hy dit selfs 
as die "Prinzip" van geregtigheid (1943:36-43). Ten spyte van die beginse l 
van "gesonde menslike verstand" vind Brunner (1943:54) dus uiteindelik 
die "Urordnung" in die Goddelike (natuur-)wet. "Geregtigheid" verwys 
uite indelik na die "gottliche Ursetzung", want agter die "suum cuique" 
staa n die skeppingswil en -ordening van God (1943:57). Hierdie 
"Urordnung" van God bepaal dat die mens nie net iets behoort te doen 
nie, maar ook op iets 'n aanspraak en reg het (1943:58) . 
Vir Wendland (1958:43) is die huistafe ls 'n bewys dat alle wereldlike 
sos ia le norme en verhoudings onder die heerskappy van Christus gestel 
word; sosiaal-etiese samelewingsriglyne soos geregtigheid word nie deur 
die "Gesetz Christi" opgehef, omgestoot of verplaas nie, maar van af-
godediens en onregmatige heerskappy van mens oor mens bevry en deur 
die li e fde geheilig (1958:44). Die gelowiges is op grand van die 
heerskappy van Christus op ' n besondere manier vir aardse institusionele 
geregtigheid verantwoordelik (1958:36). Die soeke na en diens aan 
konkrete geregligheid, vrede en vryheid is ' n reele te ke n van die 
komende Christusheerskappy. Omdat Christus gelowiges se gereg-
tigheid, vrede en vryheid is, stuur Hy gelowiges om daarvoor te stry 
(1958:117). In gehoorsaamheid aan die liefde en in ooreenstemming met 
die mandaat van God moet die geregtigheid van samelewingsinstellings 
gemeet en onreg aangetoon en teegestaan word (1958:90). Dit is die 
taak va n die "weltlichen Christe nheit", dit wil se alle gelowiges wat hulle 
ampte en beroepe in die staat e n die gemeenskap uitoefen (1967:92).51 
Die spreuk ecclesia semper reformanda is verbind aan die spreuk societas 
semper reformanda; die reformas ie van strukture bring balans tussen in-
diwidu en samelewing, vryheid en instelling. En die voortgaande refor-
mas ie word deur die liefde gebruik vir die bewaring van persoonsvryheid 
e n herstelling van relatiewe sosia le geregtigheid - "eine absolute gibt es in 
dieser Welt nicht" (1967:178). In hierdie reformasie is liefde die wape n 
en "hoogste geregtigheid" van die gelowige (1958:173). Geregtigheid en 
liefde is dus ten nouste aan mekaar verbind (1963:131-4) e n is tekens e n 
56 
DIE TWINTIGSTE EEU: REG EN GEREGTIGHElD 
bewyse van die koninkryk (1967:92). Ter wille van die mens en sy his-
toriese toekoms span die gemeente van Christus hulle vir vryheid, gereg-
tigheid en menslikheid in. En alhoewel hierdie goeie dinge net relatiewe 
institusionele gestalte kan aanneem, is 'n druppel geregtigheid baie werd, 
juis omdat wanneer die strukture volgens die Goddelike maatstaf ver-
beter en gekontroleer word, <lit 'n "vooruitwerking" van die geregtige 
heerskappy van God is (1967:92). Deur die liefde "verbind" Wendland 
dus die twee ryke en die twee geregtighede. Omdat God die reg liefhet, 
moet mense ook die reg liefh€ (1958:174-5).52 
Hieruit is <lit duidelik dat Wendland ook 'n institusionele geregtigheid 
onderskei, 'n geregtigheid wat deur Goddelike geregtigheid gerig en in 
beweging gesit moet word uit die verstarring van histories vasbepaalde 
wette (1968:174). Wendland (1968:141-2) beskryf dan ook een van die 
"Machte der Zerstorung" as institusionele boosheid, strukturele onreg. 
Daardeur word 'n regstaat in 'n onregstaat verander. As voorbeelde van 
"sosiale demonie" noem hy die algemene onvryheid en onderdrukking 
van mense in 'n politieke stelsel, die bedreiging van menswaardigheid, 
alle toestande van ongeregtigheid en ekonomiese uitbuiting (1968:147). 
Die (Christelike) natuurreg behoort vent! in die twintigste eeu 'n 
"universales Menschheitsrecht" wees, waarvan die inhoud per-
soonsvryheid, sosiale geregtigheid, medemenslikheid en vrede moet wees 
(1968:104). 
Thielicke (1972:682 e.v.) bespreek die begrip "suum cuique" uitvoerig en 
sy kritiek op die natuurreg werk ook hier deur (1972:692-3). Daar is slegs 
'n skynkonstantheid in die formele begrip "suum" en 'n wisseling in die 
inhoud daarvan wat onoorsienbaar is (1972:688). Wat die suum presies 
is, is net aan God bekend, en nie deur mense uit 'n ordening afleibaar nie 
(1972:689) . Alhoewel dit vir gelowiges moontlik is om deur die gebed en 
optrede vas te stel wat vir elkeen dit is wat horn toekom, is die natuurreg-
telike spreuk "dies und das sei das suum, .. . ohne jenen theologischen vor-
behalt geradezu Blasphemie" (1972:690). Daarmee waak Thielicke teen 
die positiwisme en beklemtoon hy dat mense (bv. 'n diktator) nie self 
mag vasstel wat reg is nie, maar hulle beoordeling op norme moet 
begrond (1972:693) . Vir die gelowige is hierdie norme in God se wil te 
57 
STAATSOWERHEID E N GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
vind, in gehoorsaamheid aan die gebod van God (en nie die natuurreg 
nie), maar vir die ongelowige is dit beter om beperk te bly tot die natuur-
regtel ike begrippe van menswaardigheid, vryheid en geregtigheid 
(1972:694-5). 
2.5.4 Die staatsowerheid 
2.5.4.l Inleiding 
Die verskille in benadering tussen moderne teoloe kom veral duidelik na 
vore in hulle siening van wat die staatsowerheid is. Kuyper (1904:410-1) 
is een van die min teoloe wat uit die staanspoor onderskei tussen "staat" 
en "owerheid": die staat is die georgan iseerde gemeenskap en die 
owe rheid die Goddelik ingestelde mag daaroor. In die praktyk word die 
owerheid met die sentrale mag van staatsbestuur belas, terwyl die "volk, 
door zijn vertegenwoordiging, recht van meespreken hebbe in zake de 
wetgewing, met name in de opbrengst der middelen, en evenzoo contr61e 
uitoe fene op het Staatsbestuur, dat van de Overheid uitgaat" (1904:412). 
Kuyper bedoel met "staat" dus nie die ideele (Griekse) staat of die 
abstrakte rasionalistiese staat nie, maar "een volk onder een bepaalde 
Overheid levende" (1904:97). Die "gemeene gratie" word die duidelikste 
sigbaar in die "burgerstaat", want dis die "instituut" daarvan (soos wat die 
kerk die instituut van die partikuliere genade is)(1904:16).53 
Barth (1970:7) het sowel die natuurregtelike as die Reformatoriese 
begrondings van die staat verwerp; eersgenoemde omdat sy hele 
teologiese siening van God as die "Ganz Andere" so 'n openbaring in die 
(me nslike) natuur uitgesluit het, en laasgenoemde omdat dit volgens horn 
skepping en verlossing skei en so die radikaal Christosentriese aard van 
die Christelike geloof aantas (Herberg, 1960:29). Brunner (1932:277 
e.v.) se siening van die staat is ten nouste verweef met sy siening van die 
samelewingsordes (of ordeninge). Hy wys daarop dat die mens deur God 
as mens-in-gemeenskap, met 'n bestaan in verantwoordelikheid geskape 
is. Die balansering tussen die aansprake van die indiwidu en die van die 
gemeenskap (deur geregtigheidsbeginsels) behoort tot die lewe van die 
58 
DIE TWINTJGSTE EEU: DIE STAATSOWERHEID 
natuurlike, sondige mens (1932:289). Om hierdie "natuurlike" rede is 
daar natuurlike gemeenskappe, wat onafhanklik van geloof en liefde as 
samelewingsordes bestaan. Die staat is een hiervan. In sy denke oor die 
staat praat Brunner altyd van die konkrete, historiese staat en nie van die 
abstrakte idee nie. 
Wendland (1968:152) kritiseer die idee van skep'pingsordeninge of 
"Seinsordnungen". Sy eie siening korrespond eer meer met die 
"mandate-leer" van Bonhoeffer (1968:154 e.v.). God het twee 
"Anordnungen" ingestel , naamlik die huwelik en die staat. ' n Kenmerk 
van die ordeninge is hulle "konserwatiewe", onderhoudings- en besker-
mingskarakter teen chaos en verwaarlosing. Wendland verkies idea liter 
egter die onbelaste begrip "Jnstitutionen" teenoor die be laste begrip 
"Ordnungen". Dit is bevrydend vir die Christelike etiek, want so word 
beide die verganklikheid en eskatologiese gerigtheid van die staat ver-
reken (1968:158-60) . Hy gebruik nietemin die begrip "Ordnung" of 
"Anordnung" gereeld (veral in sy vroeere werke).54 
Thielicke (1974:21 e.v.) sluit in sy politieke etiek sterk by Luther se denke 
aan. In samehang met die Noagitiese verbond beskou hy die staat nie as 
' n skeppingsordening nie, maar as ' n noodordening. Dit dra nie net God 
se handteke ning nie, maa r ook die van gevalle me nse (1973 :390). Die 
ordeninge is nie net institusionaliserings van God se Skepperwil nie, 
maar deur God "gebilligte... Objektivierungen der gefallenen Welt" 
(1973:390). Die staat is 'n ordening van God se geduld en bannhar-
tigheid, waarin God 'n wet vir die gevalle aeoon gee (1972:707) . 
Thielicke (1974:453) onderskei op 'n stadium tussen staat en owerheid, 
maar praat merendeels net van staat. ' n Ander kenmerk van Thielicke se 
denke oor die staatsowerheid is 'n sterk anti-totalit€re tendens en die 
ontwikkeling van die idee van die "minimumstaat" (1974:357 e.v.) . 
2.5.4.2 Die begroncling en oorsprong van die staatsowerheicl 
Die instelling van die owerheid berus volgens Kuyper (1904:58,285) op 
Gn 9:6, e n dit is , dus nie 'n skeppingsordinansie, in die menslike natuur 
59 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
begrond of 'n bevrediging van die mens se diepste behoefte nie - dit is 'n 
tydelike hulpmiddel om die sonde te stuit (1904:115). Beide kerk en 
staat is God se "genade-beskikking" (1904:118) "om der zonde wil" 
(1904:23,30) en 'n seen van God tot die mensdom se behoud (1912:230). 
Deur die instelling van die owerheid het God 'n ordelike merislike 
samelewing moontlik gemaak (1902:87). Omdat die owerheid op grond 
van die Noagitiese verbond 'n "algemeen menslike" instelling is, kan die 
vorm van owerhede verskil sonder om die grondkarakter daarvan aan te 
tas (1904:37-8). 
Barth (1970:17) begrond die staat Christologies. Hy beskou die "exousia" 
en "archontes" van Rm 13:lw en 1Kor2:8 byvoorbeeld as geskape, maar 
"unsichtbar-, geistig-himmlische Machle", wat deur Christus onderwerp is 
(Kol 2:15) . Die staat is die "politische Engelsmacht", wat as staat 
"ursprunglich und endlich zu Jesus Christus gehort" (1970:20). Barth 
plaas die staat dus binne die raamwerk van verlossing. Paulus staan nie 
in diens van 'n algemene Skeppergod en Onderhouergod nie, maar in 
die ns van die Verlossende God wat wil he dat alle mense gered word en 
tot kennis van die waarheid kom . En omdat dit in 1 Tm 2:1-6 oor die 
voorbidd ing vir die staatsowerhede gaan, is hulle ook deel van die orde 
van verlossing (1970:30). Die staat as verordening is vir Barth nie sonder 
God se wil bestaanbaar en werksaam nie, maar in ooreenstemming 
daarmee (1970:54,57) . Barth vi nd dus die oorsprong (en voortbestaan) 
van die staat in die genadige wil van God (1954:94) . Ten spyte van 
menslike foute en tirannie in die staat is dit nie 'n produk van die sonde 
nie, maar een van die "konstantes" in die Goddelike voorsienigheid en 
we reldregering ten gunste van die mens - 'n teken dat die mensdom nie 
deur God verlaat is nie, maar bewaar en onderhou word (1970:54).55 
Wanneer Brunner (1932:431 -3) die (empiriese) staat bespreek, vind hy 
die motiewe agter die respek vir die staat in "ein Bewusstsein hei liger 
Gebundenheit". 'n Voorbeeld hiervan is die Christelike siening van die 
staat as Goddelike instelling (Rm 13:1 ; 1932:433). Hy begrond die staat 
dus in die Goddelike ingesteldheid daarvan . 
Volgens Wendland (1958:38) bevat die Nuwe Testament nie 'n staats- of 
60 
DIE TWINTIGSTE EEU: DIE STAATSOWERHEID 
samelewingsleer nie. Daarom is dit nodig om van die "Grundcharakter 
des neutestame ntlichen 'Ethos'" uit te gaan (1958:39; 1970:2-4)). In die 
"etiese" gedeeltes van die Nuwe Testament (soos Rm 13 en die huistafels) 
gaan dit om "eine Theologie des universalen Gesetzes Gottes" wat die 
mensdom teen algehele vernietiging moet bewaar (1958:41). Die wil 
(wet) van God dien die ordening van sedes, reg en die politieke instell-
ings. Veral die staat is volgens Rm 13 deur God as "Wachter und 
Vollstreckerdes gottlichen Gesetzes gestiftet". En al het Paulus nie die 
staat of maatskappy die skepper van geregtigheid gemaak nie, is die staat 
wet dienaar van die wet van God. Deur die wet van God, soos afgedwing 
deur die staat, onderhou e n regeer God die menslike geslag tot die oor-
deelsdag (1958:42-3).56 
Volgens Thielicke (1974:288-9) verleen die skeppingsbevel in Gn 1 :28 
mag aan die mens wat "onder" God en in sy Naam gebruik kan word. Die 
Noagitiese verbond bring 'n nuwe "Notordnung" met afdwingbare mag vir 
die gevalle wereld, 'n deur God ingeste lde "notwe ndiges Hei lmitte l der 
verdorbene n Natur" (1974:173). S6 'n verstaan van die staat waak teen 
beide idealise ring en totalisering. God wil die blinde egoYstiese mag van 
die gevalle wereld met legitie me mag (regering en reg) teenstaan 
(1974:173-4), maar selfs die wettig ingestelde gesagsmag, die "potestas 
ordinans" van konings e n ander owerhede, kan "potestas inordinata" 
word, 'n middel tot magswellus en hubris (1974:289). Omdat die staat 
"he ilsgeschichtlich gesehe n e ine intermistische Notmassna hme" is 
(1974:314), mag dit nie verabsoluteer word nie, maar word dit deur die 
Goddelike bedoe ling daarvan gerelativeer. Vanwee die gevaar dat die 
staat van sy "oergrond" losgemaak en geemansipeerd raak, moet daar 
slegs 'n minimum staatlikheid wees: "Man soil nicht verstaatlichen, was 
verstaatlichen kann, sondern was man verstaatlichen muss." (1974:314.)57 
2.5.4.3 Die noodsaak en ontstaan van die staatsowerheid 
Kuyper (1904:115) sien die noodsaak vir die bestaan van die staats-
owerheid in die stuiting van die sonde. Die verde re ontwikkeling e n 
(konkre te) instellings van owerhede na G n 9 "wordt aan het beloop der 
61 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
historie onder Gods bestel overgelaten" (1904:59). God wil dus die mens 
gebruik as instrument om die staats- en regsorde in die lewe te roep -
maar hierdie orde is (tog) deur God gewil (1904:21-2).58 
Uit Barth (1970:53) se Christologiese begronding van die staat is dit 
duidelik dat hy die noodsaak ("Notwendigkeit") van die bestaan van die 
staat in terme van die kerk se taak beskryf. Die kerk weet dat alle mense 
nodig het om onder ' n gesagvolle regsordening te staan. Die rede hier-
voor is eerstens die vernietigende en chaotiese gevolge indien die sondige 
aa rd van die mens nie in toom gehou word nie. Tweedens weet die kerk 
dat dit nog genadetyd is en dat sonder die politieke orde daar ook nie 'n 
"Christelike orde" kan wees nie (1970:54). Die beskerming wat die staat 
bied word dus deur die kerk gebruik om God se genade (en die redding 
daarin) te verkondig. Barth beskou die bestaan van die staat derdens, 
ook as die noodsaaklike ordenende mag en sfeer van "menschlichen 
Rechtsetzung und Rechtspflege" (1970:22). 
Brunner (1932:426 e.v.) beskou die staat as 'n raaisel met 'n "dubbele 
gesig": enersyds is dit iets natuurliks en toevalligs en andersyds die 
manifestasie van geestelike krag, die draer van kultuur, die beskermer 
va n sedes en die bewaarder van geregtigheid. Volgens Brunner 
(1932:430) kan (en mag) die dialektiek in die aard van die staat nie op-
gelos word nie, ook nie deur 'n "Christelike staatsteorie" nie: dit is deel 
van die spanning tussen die sondige werklikheid en die Goddelike wil. 
Brunner (1932:430) vat die raaiselagtige en paradoksale aard va'n die 
staat saam deur dit as 'n "gottgegebene Ordnung siindiger Wirklichkeit" 
te beskryf. Die ontstaan van die staat is vir Brunner nie 'n blote his-
toriese feit nie, maar 'n aanduiding van die Goddelike wil van die Skep-
pe r, wat die mens as enkeling-in-gemeenskap geskep het en horn daarom 
die ve rmoe gegee he t om gemee nskappe te vorm (1932:430). Die staat se 
sedelike noodsaaklikheid berus ten voile op die skep en onderhou van 
die reg (1932:435). 
Volgens Wendland (1958:41) is die doel en noodsaak van die bestaan van 
die staat om die mensdom teen algehele vernietiging deur die demoniese 
magte van die bose (die sonde e n die ou natuur) te beskerm e n die 
62 
DIE TWINTIGSTE EEU: DIE STAATSOWERHEID 
samelewing te onderhou en te beskerm. Die staat is dus daar "zur Erhal-
tung der menschlichen Existenz und zur Erhaltung einer humanen 
Ordnung des Rechtes innerhalb dieser" (1968:158), sodat die menslike 
lewe nie in 'n vormlose chaos eindig nie. Hierdie Goddelike ordening is 
op aardse vrede, aardse reg en die onderhouding van die menslike sosiale 
bestaan ingestel. Net solank as wat daar 'n uiterlike regs- en staatsorden-
ing is, kan die mens werklik mens bly (1968:15). 
Ook vir Thielicke (1972:707) is die staat nie 'n skeppingsordening nie, 
maar 'n "Notordnung", waarin die dood met die dood beveg word. Die 
staat is 'n ordening van Goddelike geduld, wat in barmhartigheid gegee is 
om die wereld te onderhou en van vernietiging te bewaar. Op grond van 
die opdrag aan die staatsowerheid in Rm 13 (straf die bose en beloon die 
goeie) beskou Thielicke dit as opdrag aan die regstaat om "mit den 
Machtmitteln des rechtlichen Ausgleichs in dieser noch nicht erlosten 
Welt das Chaos zu verhiiten" (1972:53). 
2.5.4.4 Die wese en gesag van die staatsowerheid 
Wat volgens Kuyper (1904:40) van 'n staatsowerheid 'n owerheid maak, is 
die gesag en dwang waarmee hy optree: 'n owerheid oefen mag uit omdat 
dit met gesag beklee is ('n dwingelandy oefen egter mag uit omdat dit 
dwang uitoefen) . Volgens horn le die "eintlike" aard van die owerheid "in 
het hoogheidsrecht om de kwaadwilligen met geweld te dwingen, en des-
noods te bedwingen met het zwaard" (1904:45). Ook "bij de verste afdol-
ing blijft de Overheid Overheid ... " en die enigste beoordelingsmaatstaf 
daarvoor is die nasionale uitoefening van gesag (nie geweld nie), deur 
ordening van die staatslewe (1904:41) . Alie owerhede is dienaars van 
God - nie net owerhede wat 'n "zeker zedelijke karakter" het nie. En al 
word 'n volk gestraf met 'n slegte owerheid, bly dit steeds owerheid 
(1904:55-6). 
Uit Barth (1970:50) se definisie van die staat is dit duidelik dat dit vir 
horn wesenlik 'n gemeenskapsorganisme is wat medebepaal word deur 
die vir almal geldende en dwingende regsordening. Die sin en doel daar-
63 
STAATSOWE RHEID EN GEREGTIGHEID IN DlE GESKIEDE NIS 
van is die bevei liging van vryheid, vrede en humaniteit in die 
gemeenskap. Die reg en die beskerming van die regsorde is dus wesenlik 
aan die staatstaak. Die gesag van die staat is "eingeschlossen in die 
AutoriUit ihres Herrn Jesus Christus" (1970:41).59 
In die staat is mag en reg volgens Brunner rigtinggewend (1932:317); die 
wese van die staatlike gemeenskap is "magsdwang" (1932:431-3, 
1943:231). Hierdie magsdwang bestaan uit 'n vermenging van materiele, 
psigiese en geestelike faktore en berus finaliter op die respek wat dit kan 
afdwing. Sonder die "Macht-Willens-Krafte" is die uitvoering van die 
Godgewilde taak van die staat onmoontlik. Die staat se dwangreg is 
noodsaaklik om die chaos van teenstrydige magte te bedwing, al is die 
dwangreg in stryd met die liefdesgebod (1932:432). Die bedoeling van 
die Skepper met die staat en sy mag is vir Brunner (1932:435) die on-
derhou van die reg: "Der Staat ist um Rechtes willen da." Die gelowige 
moet daarom strewe na geregtige reg. Alhoewel daar geen absolute 
geregtigheid in die sondige wereld moontlik is nie, is daar wel 
"regulatiewe" beginsels soos gelykheid e n billikheid. Omdat Goddelike 
geregtigheid agter menslike geregtigheid staan, is die werklike gesag van 
die reg en die sterkste saambindende krag van die staat gelee in respek 
vir die reg (1932:437). Die wederkerige verhouding tussen reg en die 
dwingende mag van die staat is wesenlik, want sonder die wil en manier 
om die reg af te dwing, is daar geen regsorde nie, maar blote "amptelike 
aansporing". E n daarom berus staatsgesag op mag e n is dwingende mag 
nodig om die reg af te dwing en s6 in stand te hou (1932:439-40). 
Wendland (1958:83) wys daarop dat die ordeninge (ook die staat) nie uit 
sigself of uit die gemeenskap van mense "(ewe" nie, maar uit die mandaat 
van God. Die staat se wese, opdrag en funksie kan net uit sy Goddelike 
opdrag verstaan word. God bewaar die wereld s6 van volslae vernietig-
ing. Die ordeninge is ook op Christus se herskeppingswerk betrek: "Um 
der Heilsvollendung und um der Neuschopfung willen wird die Welt 
durch die Ordnungen erhalten." (1958:83.) 
Vir Thielicke (1974:189) is die staat 'n deur God ingestelde sedelike 
gemeenskap, wat egter ook sy e ie wil kan afdwing en oortredings daarvan 
64 
DIE TWINTIGSTE EEU: DIE STAATSOWERHEID 
met regsdwang kan straf. Die afdwingbaarheid van die reg is dus die 
wesenlike van die staatlike ordening en maak daarva n ' n regsge meenskap 
(1974:200). Die wese van die staat is daarby dat dit ' n "magsorganisasie 
teenoor die chaotiese krag van die bose" is en de ur die sondeval 
"uitgelok" is (1973:376). Die staat bet ' n "gottliche Erhaltungsfunktion" 
e n is net verklaarbaar uit sy vertikale "Bestimmungslinie" (1973:561). 
Thielicke (1974:291 e.v.) stel 'n besondere verhouding tussen mag en 
licfdc. God be t sy mag deur sekere faktore begre ns, waarvan die 
belangrikste sy lie fde in Jesus Christus is. Liefde en mag sluit mekaar dus 
nie uit nie en die w€reld van die Noagitiese verbond het albei nodig. 
Daar is dus nie sprake van opheffing of sintese nie (1974:295). Liefde 
moet in verskillende situasies verskillend tot uitdrukking kom (1974:298). 
Selfs in die "Reiche zur Linken" is daar dus 'n gebruik van mag in die 
naam van liefde (1974:302). Die kombinasie van liefde en mag is 
tegelykertyd 'n "gebroke epiloog" vir die magtelose skeppingshierargie en 
'n "gebroke proloog" vir die kome nde Goddelike ryk, waarin daar geen 
heerskappy meer sal wees nie (1974:302). 
Hierdie feit gee aan die staat 'n "voorlopige" aard en re latiewe gesag, wat 
goed na vore kom in Rm 13 aan die een kant (die voorlopige) e n 1 Kor 6 
aan die ander kant (die eskatologiese) (1974:303). Die voorlopige aard 
van die staat het sekere implikasies: die staat as "goeie gawe" kan net 
verstaan word as dit gesien word in sy "he ilsgeschichtlichen Relativierung, 
also in ihre r Begrenzung - eben in ihrem Dienstkarakter.." (1974:304-5). 
Eskatologiese re lativering van die staat skep 'n sekere afstand en bring 'n 
mens by die "Staatsminimums". So ver as wat dit moontlik is, moet die 
opvoeding- e n familiesfeer dus staatsvry bly (1974:305), want die staat "ist 
kein endgiiltige Ordnung, sonde rn er ist e in Provisorium" (1974:306). 
2.5.4.5 Die doc! en taak van die staatsowerhcid 
Die owerheid is vir Kuyper (1904:70) in die eerste plek daa r om die reg 
e n geregtigheid te handhaaf. Dit kan hy alleen regkry as gevolg van twee 
faktore, naamlik mense se ingeprente regsbesef e n me nse se ingepre nte 
gesagsbesef - 'n gevolg van die "gemeene gratie" (1904:70-1 ) . Die 
65 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
owerheid moet ook die Goddelike geregtigheid handhaaf (1904:411) en 
dus die sonde bedwing ("preventief en repressief') (1904:112). In die 
tweede plek moet die owerheid die mense oor wie hy regeer, versorg 
(1904:68), onder andere deur die aanle van paaie, posterye en telegrawe 
(1904:412). 
Die verhouding tussen kerk (en koninkryk) en staat het implikasies vir 
die Barth (1970:60-1,65) se siening van die owerheidstaak. Die Chris-
te like gemeenskap ("kerk", die binneste sirkel) leef binne die burgerlike 
gemeenskap ("staat", die buitenste sirkel), en die kern van albei is Chris-
tus self. Die staat kan daarom op 'n indirekte manier die waarhe id en 
realite it van die kerk reflekteer en moet in die opsig in elke historiese 
omstandigheid konkreet 'n allegorie en analogie van die koninkryk van 
God e n sy geregtigheid wees (1970:65-73).60 Die sin en doel van die 
staat is vir Barth (1970:50) die beveiliging van vryheid, vrede en 
humaniteit in die gemeenskap. Al aanvaar hy dat die staat as sodanig 
"geistlich blind und unwissend" is, kan (en moet) die staat, in sy neutrale 
houding teenoor die waarheid van die Evangelie, daardie diens aan die 
kerk lewer wat binne sy mag is: die gee van ware en wettige vryheid 
"sodat ons 'n rustige en stil lewe kan lei, in alle godsvrug en waardigheid" 
(1 Tm 2:2). In ooreenstemming met sy funksie en doel moet die staat ju is 
"Recht sprechen und das Recht schiitzen und damit dann sicher... de r 
Botschaft von de r Rechfertigung freie, gesicherte Bahn geben" (1970:20). 
H ie ruit is die belangrikste taak van die staatsowerhe id duide lik: om deur 
die regsorde aan die kerk ruimte en vryheid te gee om die Evangelie te 
verkondig. Selfs die neutrale, heidense staat word so 'n (weliswaar in-
direkte en soms onwillige) dienaar van God (1970:10).61 
Aanvullend by die reeds genoemde ruimtegewende taak aan die ke rk 
(wat Barth die "tie fste, der letzte, der gottliche Sinn de r Biirgergeme inde" 
noem, 1970:62), kan die volge nde take vir die staatsowerhe id volge ns 
Barth se de nke geste l word: 
* die inste lling en werking van die regsordening (1970:22, 1954:80) 
wat uite raa rd "ware menslike reg" (1970:42) en die swaardmag in-
sluit (1970:33); 
* die beskerming van vryheid en vrede (1970:63); 
66 
DIE TWINTIGSTE EEU: DfE STAATSOWERHEID 
• 
• 
• 
die daarstel en uitvoering van geregtigheid, ju is sodat die kerk reg-
verdigmaking kan preek (1970:41 ); 
waar en wanneer die "vryheidsreg" van die kerk om te preek erken 
word, sal die geregtigheid, wysheid, vrede, billikheid en voorsorg as 
vennote na vore kom - maar ook as opdragte aan die staat 
(1970:47). 
die begrensing en bewaring van die menslike bestaan deur die regs-
orde (1970:56,68). 
Brunner (1932:435) sien die taak van die staatsowerheid op die vlak van 
die (deur mag afdwingbare) regsordening. Hy de finieer (staatlike) reg as 
"die faktische, wirksame, verhaltnismassig konstante und einigermassen 
bekannte Ordnung des menschlichen Gemeinschaftsverhaltnisse" 
(1932:435). Wendland (1958:83, 1968:15) sien die taak van die staats-
owerheid insgelyks op die vlak van die regsordening en geregtigheid, 
vrede en beskerming van die menslike samelewing. Ook Thielicke 
(1972:53) beskou die opdrag van die staat as regstaat om die bose te straf 
en die goeie te beloon, dit wil s€ om met regte ns begronde en gelyk-
makende magsmiddele die chaos in hierdie nog nie verloste w€reld te 
verhoed. 
2.5.4.6 Norme vir die uitvoering van die staatsowcrheid se taak 
Slegs twee teoloe het spesifiek aandag gegee aan die norme wat 
owerheidspersone of die staatsowerheid moet gebruik om sy taak uit te 
voer. Omdat Kuyper (1904:119) owerhede as God se dienaars sien en 
Christus Skeppingsmiddelaar ook oor owerhede is, is geen owerheid van 
die gesag van God se wet uitgesluit nie. Die Bybel is egter nie 'n wetboek 
vir die owerheid nie en dis nie waar dat elke politieke leier sy optrede 
met 'n Bybelvers moet begrond nie (1904:65,7). Die bronne waaruit die 
Christenstaatsman (en staatsowerheid) wel kennis oor God se wil ten op-
sigte van staatsbe le id moet kry, is die "gemeene gratie" en die Heilige 
Skrif (1904:168). Van hierdie twee is die natuur die "eerste": "Voor de 
regeering der Staten ... leert de Natuur u zeer veel, e n komt het licht van 
het Woord slechts van ter zijde bij... een land kan geregeerd worden 
67 
ST AATSOWERHEID EN GEREGTIGHEfD IN DIE GESKIEDENIS 
enke l bij het licht der Natuur; doch zoo het licht der Schrift er bij komt, 
wordt de regeering van het land des te beter." (1904:138.) God onderrig 
ook in en deur die natuur en as sodanig is dit 'n bron van kennis van reg 
en geregtigheid vir die owerheid (1904:68).62 
Vir elke owerheid geld egter ook die eis om God se Woord te ondersoek 
e n s6 beter te regeer (1904:134). Die (Christen-)staatsman moet dus na 
God se wil vra soos wat dit in die natuur en die Skriftuur geopenbaar 
word (1904:162), ook oor hoe hy sy funksie moet uitvoer (1904:137). 
Vanuit 'n ander hoek besien, oordeel Kuyper dat (Christelike) 
owerheidspersone die beginsels vir staatsbestuur uit die Skrif moet aflei, 
e n aan die hand van spesifieke omstandighede en die geskiedenis in die 
konkrete situasie rnoet toepas. Kuyper (1904:176-82) beskou die 
"neutrale staat" as 'n hersenskim, omdat daar in enige regsbedeling (en 
dus staat) 'n oordeel oor wat reg en verkeerd is, moet wees. Dis daarom 
onmoontlik vir 'n staatsowerheid om op sedelike gebied neutraal te bly. 
Kuyper (1904:139) het egter, omdat hy die terreine van kerk en staat so 
skerp onderskei het, net met 'n "zeker voorbehoud" van 'n Christelike 
owe rheid gepraat. "Christelik" is 'n woord wat by die wesenlike van staat 
of owerheid gevoeg word en nooit iets anders beteken "dan dat die Staat, 
die Overheid .. . is, gelijk ze volgens den klaarlijk geopenbaarden wil van 
God zijn rnoet" (1904:148). Slegs gelowiges wat eksplisiet die koningskap 
va n Christus erken, kan tot Christelike staatsvorming, -inrigting en 
-bestuur korn. 
Barth (1970:62-3) beskou die kerk se verhouding tot die staat as een van 
medeverantwoordelikheid : die kerk moet deelneem aan die soeke na die 
besle politieke sisteem, maar dan met 'n "geestel ike norm". Hierdie 
no rm is nie Skrifeise nie, maar eerder die "gottlichen Sinn der 
BUrgergemeinde", wat op sy beurt "der nattirliche, der weltliche, der 
profane Weg der Aufrichtung des Rechtes, der Sicherung von Freiheit 
und Frieden nach dem Mass menschlicher Einsicht und menschlichen 
Vermogens" is! En daardeur doen Barth presies wat hy self afwys, naam-
lik om die norme van die natuurlike dinge op die staat van toepassing te 
maak (al probeer hy horn later teen so 'n verwyt verweer, 1970:75). Die 
staat is buite die kerk, nie gebonde daaraan vir sy taak nie en daarom is 
68 
DIE TWlNTIGSTE EEU: DIE STAATSOWERHEID 
daar vir die staat geen spesifiek Christelike norme nie. Die kerk moet 
egte r oor die staat dink, die staat beoordeel en aan die staat se wat die 
Skrif daa1van se (1970:47; 54-5). Deur die kerk se politieke aktiwiteit 
(volgens Skrifnorme) moet die staat opgeroep word uit neutralite it tot 
medeverantwoordelikheid (1970:67). Al is die staat ' n analogie van die 
koninkryk e n onder die heerskappy van Christus, bly dit "buite" -
dialekties teenoor die kerk en die koninkryk. Barth praat in dialektiese 
terme vanuit die kerk oor die staat, maar nie met die staatsowerheid(-
spersone) nie (He rberg, 1960:38) . Die feit of daar Christene in die staat-
sopset is (of nie) is vir horn irrelevant (1970:54). Om dieselfde rede is 
Barth sterk afwysend teenoor 'n Christelike politieke party (1970:58-61 , 
76-8) . 
2.5.5 Staatsowerheid en geregtigheid 
2.5.5. 1 Inleicling 
Dit is uit die standpunte oor geregtigheid en die staatsowerhe id duidelik 
dat die staatsowerheid 'n taak ten opsigte van geregtigheid het. Uit 
bogenoemde kan nou die volgende gevolgtrekkings oor e lke teoloog se 
siening gemaak word: 
2.5.5.2 Kuyper 
Kuyper het bree prinsipie le riglyne oor die staatsowerheid e n gereg-
tigheid gegee, maa r nie in detail op die geregtighe idstaak van die staats-
owerheid ingegaa n nie. Die volgende relevante sake kan aa ngestip word: 
• Die belangrikste taak van die staatsowerhe id is om reg en gereg-
tigheid te handhaaf; daa rby kom die taak om die burgers deur die 
staatsbestuur te versorg, deur paaie, posterye e n telegrawe aa n te le 
(2.5.4.5). 
* 
* 
Hierin, asook in die handhawing van Goddelike geregtigheid, het 
die staa tsowerheid 'n sondebedwinge nde taak (2.5.4.5). 
In die uitvoering van die geregtigheidstaak van die staatsowerheid 
69 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHElD IN DIE GESKIEDENIS 
* 
* 
* 
is die skepping en die spreek van reg baie belangrik, want sonder 'n 
regsorde kan daar geen geregtigheid wees nie (2.5.3.1 ); dit moet 
verder geskied deur (geskrewe) wetgewing (2.5.3.2). 
In die geregtigheidstaak is die skep en handhaaf van orde baie 
belangrik, want daardeur wil God die bestaan van die samelewing 
moontlik maak (2.5.3.1). 
Die norme waarvolgens die staatsowerheid geregtigheid moet laat 
geskied, is eerstens die (openbaring in die) natuur(-reg) , en 
daarmee saam (en gevorm daarvolgens) die Heilige Skrif (2.5.4.6). 
Die geregtigheidstaak van die staatsowerheid as instelling kan nie 
losgemaak word nie van die verantwoordelikheid van gelowige 
owerheidspersone om uit die Skrif beginsels te kry vir toepassing in 
konkrete situasies in die staatslewe (2.5.4.6); onder hierdie begin-
sels tel die "regte van die volk" en die "sedelike beginsels" wat in die 
reg en wetgewing eerbiedig moet word (1904:165, 175, 190). 
2.5.5.3 Barth 
Barth (1938:1 e.v.) verbind die regverdigmaking van die sondaar en 
menslike reg en geregtigheid ten nouste aan mekaar. Daardeur word die 
geregt igheid van God wat deur die kerk gepreek moet word, aan die 
ge regtigheid van die staat, wat die prediking daarvan moontlik moet 
maak, verbind. In die mate waarin die staat aan die kerk die vryhekl gee 
om te preek (deur die skep van reg), kan d ie staat regstaat wees 
(1970:46) . Die teenoorgestelde is natuurlik ook waar: wanneer die kerk 
die koninkryk van God en die regverdigmaking deur geloof verkondig, 
begrond en onderhou die kerk die staat s6 (1970:46). Slegs in hierdie 
"wederkerige" verhouding en die voortdurende nakom van die verpligt-
inge daarin vervat, kan daar orde, geregtigheid, wysheid, vrede, billikheid 
en voorsorg wees. Barth (1970:48) haal die uitspraak "suum cuique" uit 
Calvyn se Institusie (4 20 3) aan, maar neem dit verder: om aan elkeen sy 
e ie te Iaat toekom, is afhanklik van die sondaar se regverdigmaking in 
Christus en daarom van die onderhouding van die kerk se sentrale 
boodskap. En daarom moet die staat "so der gottlichen Rechfertigung 
dienen ... " (1970:32). In hierdie opsig kan die "staatliche Justiz", soos die 
70 
DIE TWINTIGSTE EEU: OWERHEID EN GEREGTIGHEID 
goeie werke wat beloon en die bose <lade wat gestraf word (Rm 13), nie 
neutraal wees nie (1970:32). 
Maar daar is nog 'n manier waarop die staat die geregtigheid van God 
sigbaar moet maak: as analogie van die koninkryk van God (1970:65). 
Juis omdat die staat die gemeenskaplike kern van die koninkryksluing, 
Christus, met die kerk deel, kan die staat nie anders nie as om 
spieelbeeld van die koninkryk (en sy geregtigheid) te wees. Die riglyne 
wat die staat gewoonlik hiervoor gebruik, is (noodgedwonge) natuurreg-
telike riglyne (2.5.4.5). Dis juis die kerk wat die staat moet oproep uit sy 
neutraliteit en onkunde en heidendom tot medeverantwoordelikheid 
voor God. Uit die twaalf fasette van die analogie tussen kerk en staat 
(1970:67-74) is dit egter duidelik dat Barth, al is dit by wyse van die in-
direkte "teologie van ooreenkoms", wel die kerk se siening oor gereg-
tigheid in die staatsopset op Skrifriglyne begrond. Soos Luther wil hy die 
Skrif nie direk op die politiek van toepassing maak nie, maar in die prak-
tyk gebeur dit deur die profetiese optrede van die kerk. Uit hierdie 
analogiee kan die volgende afleidings gemaak word oor wat Barth as die 
spesifieke geregtigheidstaak van die staatsowerheid beskou: 
• Mense en geregtigheid teenoor mense, is belangriker as abstrakte 
sake, soos anonieme kapitaal of die staat: "Der Mensch hat nicht 
den Sachen, sondern die Sachen haben dem Menschen zu dienen." 
(1970:68.) 
• 
• 
• 
In die staat is daar orde nodig, wat daarop gegrond is dat niemand 
van onderdanigheid aan die algemeen erkende reg en van die be-
skerming van die reg uitgesluit is nie; dit beteken dat 'n regstaat 
nodig is (1970:68, 1954:96). 
Hieruit volg dat daar op alle vlakke van die samelewing (ook die 
van die staatsowerheid) sosiale geregtigheid moet wees: veral 
teenoor die sosiaal- en ekonomies swakkes; die instelling en on-
derhouding van die reg moet dus s6 wees dat gelykheid voor die 
reg nie 'n dekmantel vir onreg word nie: dat die sterkes byvoor-
beeld onnodig beskerm en die swakkes onnodig beperk word nie 
(1970:69). 
In 'n regstaat behoort daar vryheid van spraak, keuse en besluit te 
wees in "rechtlich gesicherten, aber nicht politisch rechtlich geor-
detenen und regulierten Spharen .. . " (1970:69) . 
71 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHE ID IN DIE GESKIEDENJS 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
Daar behoort in die staat ' n balans tussen die vryheid en belange 
van die indiwidu en die van die geheel te wees; die Christelike 
houding styg bokant indiwidualisme en kollektivisme uit en 'n wan-
balans tussen hierdie twee faktore le i tot Of anargie of tirannie. 
Slegs ' n staat wa ar die onde rske ie konstituerende elemente 
gebalanseer is, kan 'n ware en geregtige staat wees (1954:96; 
1970:70).63 
Daar moet in die staat ' n skeiding van wetgewende, uitvoerende e n 
regsprekende funksie en gesag wees (1970:70-1). 
Daar behoort in die staat geen regimentasie, kontrole of sensurer-
ing van openbare spraak en mening te wees nie (1970:72). 
Ook die staat moet in sy onderdanigheid aan die reg dien; teenoor 
"potestas" (reg-navolgende en dienende mag) mag die staat nie 
"potentia" (mag wat die reg wi l voorgaan, dit oorwoeker en breek) 
uitoefen nie (1970:72) . 
Die staat mag nie (net) aan scksionele belange aandag gee nie, 
maar moet (om geregtigheid te laat geskied) wyer dink en doe n 
(1970:73) . 
Die swaardmag moet in die staat uitgeoefen word in sy voile kon-
sekwensies, maar altyd net wanneer dit die laaste moontlike uitweg 
is; die en igste prys wat te hoog vir die najaag en instandhoud ing 
van vrede is, is die opheffing en vernietiging van die regstaat, e n die 
daarmee gepaardgaande verloening van die Godde like ordinansie 
(1970:73). 
Geregtigheid is nie (noodwendig) gekoppel aan 'n spesifieke 
politieke stelsel nie, want daar is geen volmaakte stelse l nie 
(1954:8 1-3).64 
Met Van Til (1973:328-32) se kritiek op Barth se staatsbeskouing kan ak-
koord gegaa n word. Die spanning wat daar in Barth se denke tussen die 
ideale staat (die nuwe Jerusalem) en die e mpiriese staat bestaan, lei vol-
gens Van Ti l daartoe dat Barth geen prinsipieel-begronde (en daarom 
objektiewe) siening in konkrete politieke omstandighede kan gee nie.65 
72 
DIE TWINTJGSTE EEU: OWERHELD EN GEREGTIGHEID 
2.5.5.4 Brunner 
Die staatsowerheid het volgens Brunner (1932:289, 2.5.4.5) 'n definitiewe 
en selfs wesenlike geregtigheidstaak: die staat moet die aansprake van 
die enkeling en die van die geheel deur die reg "balanseer''. Alie natuur-
like gemeenskappe, maar veral die staat met sy dwingende regsmag, 
"soil ... Gerechtigkeit zum Ausdruck bringen" (1943 :4-5). Daarom is daar 
' n sterk band tussen reg en gcregtigheid aan die een kant, en orde, vrede 
en mag aan die ander kant (1943:252). Daar is 'n "geheime samehang" 
tussen geregtigheid en mag: 'n ongeregtige staat m6et daarom in anargie 
eind ig en net 'n geregtige staat kan mag behou (1943:231-2) en selfs ver-
meerder (1943:253). Die (noodsaaklike) mag va n die staat moet egter as 
gevolg van die gevare daaraan verbonde begrens word. Die misbruik van 
mag kan geestelik (in die vorm va n "magsaanmatiging" of "superbia") of 
uiterlik wees (wanneer die mag teen geregtigheid gebru ik word). Die 
begrens ing van die staatsmag geskied deur die besef van die Skrifbeginsel 
van die soewereinite it van God, veral soos wat dit in die eerste gebod 
beliggaam is. Daar is net een geneesmiddel vir "superbia" e n staatsab-
solutisme: die vrees vir God (1943:253).66 
Die ware staat staan tussen die twee uiterstes van die totalitere staat en 
die indiwidualisties-liberalistiese staat (1943:241-2). Hoe die ware staat 
geregt igheid moet laat geskied, hang af van omstandighede in die 
gemeenskap, soos die krag van die indiwidu en vrye gemeenskapsgroepe 
o m staatsvrye geregt igheid te vorm en te onderhou. Volgens die Chris-
telike insig behoort die staat net daar in te gryp waar die enkeling, die 
familie, gemeenskapgroepe en die kerk hulle opdrag nie genoegsaam kan 
(of wil) nakom nie. "Alie Gerechtigkeit, die der Staat schafft, ist nur ein 
Notbehelf ftir die Gerechtigkeit, die die mensch liche Gesellschaft von 
se lbst schaffen." (1943:243.) Die in beginsel begrensde omvang van die 
historiese staatsowerheid se geregtigheidstaak hang dus van die burgers 
se geregtigheidsbesef en -uitlewing op ' n spesifieke tydstip ar.67 
Brunner onderskei vier fases of "trappe" van staatlike geregtigheid, 
waarmee hy die verband tussen mag, reg, geregtigheid, vrede en orde 
aantoon: 
• Die instelling van 'n (vredes-)orde en die beeindiging van anargie 
73 
STAATSOWERHEID E N GEREGTIGHEID IN DrE GESKIEDENIS 
* 
* 
* 
(1943:234). 
Die proklamasie van wette wat vir alma! sal geld en a lmal op 
gelyke wyse sal bind (1943:235). 
Geregtige wette, wat die "skeppingsmatige me nseregte" van die 
e nkeling e n die gemeenskap "to t gelding bring" (1943:236). Die 
staatsowerhe id moet ' n balans soek tussen die regte van die in-
diwidu en die van die gemeenskap. Maar die regte van albei is on-
derhewig aan geregtigheid, wat "reg" is, en daarom mag die verkose 
leiers in ' n demokrasie nie doen wat die volk wil he nie, maar wat 
geregtig is (1943:257).68 
Geregtige magsverdeling in die staatshuishouding is die finale stap 
o m staat like geregtigheid te ve rkry; dit gaan hie r oor die 
staatsvorm, maar dit gee in sigself geen waarborg vir staatlike 
geregtighe id nie en is in die moderne tyd grootliks oorskat 
(1943:237-9).69 
O it is nie toevallig dat geregtighe id e n reg vetwante woorde is nie . Staat-
like reg reguleer verhoudings tussen mense waar sekere aansprake op 
wat "behoort" of wat iemand "toekom", ge maak word. En dit is niks 
anders as geregtighe id nie (1943:247-8). En daarom is geen geordende 
regsisteem moontlik as daar nie by die gewone man 'n besef van die noue 
band tussen staatlike reg e n die vere istes vir geregtighe id bestaan nie. 
Ge regtige reg moet die skeppingsmatige me nseregte e n aansprake van 
die gemeenskap binne die histories situasie beskerm, iets wat Brunner 
doe n met sy onde rskeiding tussen "dinamiese" e n "statiese" geregtigheid, 
dit wi l se billikheid in die indiwiduele geval en "buigsame" geregtighe id 
(1943:113-29). Wat Christene dus verplig is om te doen, is om in die 
skepping van reg voorsiening te maak vir die invloed van die sonde - en 
dit is opsigself "ein kennzeichendes Merkmal jede r gute n Rechtsordnung" 
(1943:250). Straf is 'n deel van staatlike mag e n -reg. Vir Brunner 
(1943:262) is dit belangrik dat Rm 13 strafreg as die paradigma van staat-
like reg beskou. Regspleging e n die uitsprake van regte rs is die 
"oorspronklikste en aanskoulikste" kriterium van die geregtigheidsbegin-
se l. 
Brunner (1943:254) beskryf die staatstaak te n opsigte van geregtighe id 
74 
DIE TWTNTIGSTE EEU: OWERHEID EN GEREGTIGHEID 
ten slotte s6: "Die Staatsmacht ist dazu da, um Gerechtigkeit i.iberall da 
zu veiwirklichen, wo ohne ihr Machtwirken das Gerechte nicht getan und 
das Ungerechte getan wi.irde. Wo der Staat das tut, da ist sein 
Machtgebrauch gerecht, da ist er ein gerechter Staat." 
2.5.5.5 Wendland 
Wendland (1958:86-7) sluit in die mate by Barth aan dat hy die gereg-
tigheidstaak van die staatsowerheid ten nouste verbind aan die 
verantwoordelikheid van die gelowige. Omdat die kerk weet dat God die 
ordeninge daargestel het om ter wille van die mensheid die uiterlike 
geregtigheid te bewaar en dat Christus dit nie opgehef het nie, moet die 
kerk deur die toepassing van liefde in die staatsordening streef "nach der 
Gerechtigkeit in der mancherlei Institutionen der Rechtsordnung". As 
Christen is die gelowige tegelykertyd "frei von den Ordnungen und 
zugleich frei fi.ir die Ordnungen". Die gelowiges het indiwidueel en saam 
'n verantwoordelikheid om as voorbeelde van staatlike geregtigheid op te 
tree. 'n Verantwoordelike samelewing is een waarin die enkeling en die 
medemens, saamgebind in geregtigheid, vryheid en vrede, "mede-draers" 
van die verandering van en die toekomstige gestalte van die samelewing, 
die staat en die regsordening is (1968:162). 
Jn die sin dat die staat (ook die van Rm 13) met mag die regsordening tot 
stand bring en dit onderhou, is dit "Rechtstaat" (1968:224). In die 
moderne demokrasie is die mens egter nie net objek en onderdaan nie, 
maar ook subjek. Hierdie dialektiek van die moderne staat en demok-
rasie dien om die mens se vryheid en persoonlikheid te onderhou, en sy 
burgerlike bestaan, sy beroep, sy eiendom en sy gewetens- en 
godsdiensvryheid die "notigen Rechtsschutz zu verleihen und zu vermit-
teln" (1968:225) . 'n Mens sou dus kon s8 dat die (dialektiek van die) 
demokratiese staat vir Wendland in sigself 'n manier is om geregtigheid 
daar te stel. Die Christelike natuurreg plaas die gesagsdraers van sosiale 
instellings onder die opdrag van hulle Goddelike mandaat. Daarom mag 
regerings nie willekeurig positiewe reg skep nie, maar in diens van hulle 
mandaat optree, deur demoniese magte van vernietiging te beveg en so 
75 
STAATSOWERHEID EN GERE GTIGHEID IN DlE GESKIEDENIS 
die uiterlike vrede e n regsordeni ng te beskerm (1958 :94) . Die 
owe rhe idsperso ne moet as gevolmagtigdes van God hulle verstand, 
politieke- e n regsi nsig gebruik (1958:94) om met menslikheid, vryhe id en 
geregtigheid te regeer (1967:95).70 
We ndland (1958:83) wys op die feit dat die staat self gedemoniseer e n 'n 
"verderbte, ungerechte und zerstorte" instelling kan word. Uit hoofde 
van sy opdrag as beskutter van die regsorde ning moet die staat outorite it 
besit, maar hie rdie outorite it mag nie tee n vryheid geste l word nie, maar 
moet ju is in ooreenstemming met die vryheid e n gelykheid van enkelinge, 
samelewingsinstellings en ander groepe gebring word (1968:225). In die 
demokrasie is die vryheid e n gelykheid van di e e nkelin g die 
"Vorbedingung fiir die Bildung politischer-etischer Autoritat des Staates 
und seine r Reprasentante n" (1968:225-6). 
2.5.5.6 Thielicke 
Die fei t dat Thielicke (2.5.4.4, 1974:282) 'n tweeslagtigheid in die staat 
sie n en die fe it dat hy 'n ste rk voorstander van die "minimumstaat" is, le i 
daa rtoe dat hy in effek nie 'n omvattende geregtighe idstaak vir die staats-
owe rheid sien nie. Sy politieke e tiek sentreer om die taak e n plek van 
ander fasette van sosiale geregtigheid. Wanneer hy egter oor die 
be langrikheid van verdeling van mag in die staatsopset praat, kom daar 
e nke le relevante en belangrike sake na vore; want ju is in die begre nsing 
van sy mag kan die staatsowerheid geregtigheid doen e n word gereg-
tigheid teenoor ander samelewingsordeninge bevorder. 
Thie licke se teologiese begronding va n die verdeling van mag is d ie 
"pe rmanente wantroue" teenoor mag en vera l magtiges, en 'n rekening 
hou met die werklikheid van die sondeval e n die "twyfelagtigheid" van die 
gevalle mens (1974:255) . Dit gaan nie in die eerste plek om die begre ns-
ing van mag nie, maar om 'n begrensing va n die "magtiges" in hulle 
gevalle toestand as sondige mense. Daarom kan verdeling van mag nie 
die probleem oplos nie, maar slegs die simptome beheer. Per slot van 
sake is die vorms waardeur hierdie beperking plaasvind, "Notordnungen 
76 
DTE TWINTIGSTE EEU: OWERHEID EN GEREGTIGHEID 
der gefallene n Welt" (1974:281). Die teologiese "spanningsboog" waar-
binne die probleem van verdeling van mag en magsbegrensing opduik, 
ontwikkel soos volg: na die selfverklaring van menslike outonomie word 
'n "blinde mag" ontketen, wat net deur legitieme gesag (soos die staat) in 
bedwang gehou (kan) word. Hierdie legitie me gesag(-smag) is egte r oak 
in die opstand teen God betrokke, want dit dra nie ne t 'n Goddelike ken-
teken nie, maa r oak die ke nteken van die gevalle wereld. Dit teer op 
mense en groepe en instellings se egorsme. Die staat is in hie rdie sin deel 
van die gevalle wereld. So kry die staat 'n "twyfe lagtigheid" (1974:282) 
wat deur die verdeling van mag beheer moet word. 
Die konkre te redes vir die verdeling van mag is dus twee ledig, naamlik 
om die akkumulasie van mag te ve rhoed en as versekering teen 'n mo-
nopolisering van mag te dien, juis vanwee die in die sonde gevalle mens 
se vatbaarheid vir magsmisbruik; en tweedens om die indiwiduele drae rs 
van mag (soos regering en parleme nt, regeringsparty en opposisie) asook 
"nie-a mpte like" gesagsdraers (soos die pers) in ' n sisteem van 
"wederkerige kontrole" te plaas, e n daardeur magsmisbruik le ve rhoed en 
magsdrif te begrens (1974:263). Die verdeling van regte rlike, uitvoerende 
en wetgewende magte (om so staatlike geregtigheid te verseker) sal kan 
plaasvind indien: 
• daa r verteenwoordig ing van die me nse in die regering is 
(1974:272-4); 
• 
• 
politieke pa rtye bestaan, wat inhou vrye deelname deur vrye be-
sluit, 'n inhe rente tendens tot verdeling va n mag, inhe re nte 
selfkontrole deur parle mentere kontrole, opposisie, koalisie en die 
vaste a mpste rmyn (1974:274-7); e n 
party e n regering geske i word, juis omdat verme nging hie rvan die 
gevaarlikste bedre iging van demokrasie is; 'n gevaar wat ne t met 'n 
etiese appel geneutraliseer kan word (1974:277-8). 
Ten slotte wys Th ie licke (1974:283-4) op die be langrikhe id van die erken-
ning van menseregte deur die staat as ' n manie r o m mag te ve rdeel. 
Deur die e rkenning van me nseregte in die ko nstitusie as 'n bindende 
kriterium vir die wetgewende en uitvoerende gesag, beperk die staat in 
effek sy e ie mag deurdat hy die vryheidsregte van die indiwidu waarborg. 
77 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
Oil gebeur egler net wanneer die staat menseregte ernstig neem, as regte 
met die gesag van onveranderlike norme (1974:284-6) (ten spyte van die 
feit dat menseregte in sigself ook noodmaatreels is). Menseregte moet 
eg te r effektiewe regte en nie "platoniese denkbeelde" wees nie 
(1974:286). 
2.6 TEMAS UIT DIE GESKIEDENIS 
Teen hierdie agtergrond kan daar enkele relevante sake uitgelig word: 
temas wat telkens by die ondersoekte teoloe en filosowe na vore gekom 
het en fig kan werp op die geregtigheidstaak van die staatsowerheid. 
2.6. l Die staatsowerheid het 'n taak ten opsigte van institusionele gereg-
tigheid 
Dit is uit die geskiedenis gemene saak dat die staatsowerheid (in elke 
vorm) 'n belangrike rol in die daarstel van geregtigheid het. Die motiver-
ings e n die inhoud daarvan mag versk il - vanaf Cicero, wat dit as wesen lik 
vir die staat se legit imiteit beskou (2.2.4.3), tot by Barth en We ndland, 
wat dit in terme van die kerk se taak beskryf (2.5.5.4 en 5) - maar almal 
stem saam dat die staatsowerheid s6 'n (Godgegewe) taak het. Calvyn se 
"m utua obligatio"-beginsel maak daarvan 'n verpligting (2.4.4). Die Aris-
tote liaanse onderskeid tussen distributiewe en vergeldende geregtigheid 
(2.2.3.2) is in die uitvoering van hierdie taak belangrik. As 'n teenpool 
he t reeds Thomas (2.3.4) die bestaan en boosheid van institusionele on-
reg aa ngetoon . Kuyper (2.5.5.2) het die skep en onderhou van reg e n 
geregtigheid as die belangrikste taak van die staatsowerheid beskou. Be-
halwe institusionele geregtigheid is (die meer algemene) sosiale gereg-
tighe id, vera l teenoor die swakkes in die samelewing, ook as belangrik 
beskou (Barth, 2.5.5.3). 
2.6.2 Die verantwoordelikheid van owerheidspersone 
Vanaf Plato is besef dat die indiwiduele owerheidspersone uiters 
78 
TEMAS UlT DIE GESKIEDENIS 
belangrik is in die doen van reg en geregtigheid in staatlike verband. 
Yeral Luther en Calvyn het dit baie sterk na vore gebring. Die maatstaf 
vir die owerheidspersone word in die Skrif en die natuurlike regsgevoel 
e n verstand gevind (2.4.4). In die moderne denke met sy geabstraheerde 
staat is hierdie element nie meer so sterk nie en word in die algemeen 
van die kerk en indiwiduele gelowige se verantwoordelikheid in hierdie 
verband gepraat (Barth, 2.5.5.3 en Wendland, 2.5.5.4). 
2.6.3 Nonnc vir institusioncle gercgtigheid 
Alhoewel verskillend gedefinieer en ingeklee (bv. universele natuurreg, 
Christelike natuurreg, die wet van Christus en die Skrif), het teoloe (en 
filosowe) van vroeg af aangetoon dat daar norme vir geregtigheid is wat 
bo en agter die geskrewe wette of gesproke regspraak staan. Hierdie 
beginsels is nie altyd konkreet vasgestel nie, maar as noodsaaklik vir die 
uitvoering van die staatsowerheid se taak beskou (2.2.5, 2.3.4, 2.2.4 en 
2.5.2). 
2.6.4 Die regsorde 
Die skep van ('n) orde in die samelewing word nie net as 'n belangrike 
staatstaak in die algemeen nie, maar veral as ' n geregtigheidstaak beskryf 
(Kuyper, 2.5.5.2). Hierdie orde moet egter op die reg gegrond wees om 
geregtigheid te laat geskied; daarom is regspraak so 'n belangrike faset 
van die geregtigheidstaak van die staatsowerheid. Thomas was hieroor 
sterk uitgesproke (2.2.3.4) en Calvyn was die eerste teoloog wat van die 
"regstaat" gepraat het (2.2.4.4). Dit is insiggewend - en op grond van die 
dialektiek van die tweerykeleer voorspelbaar - dat Luther (en in 'n 
mindere mate Wendland, 2.5.3.1) die belang van regspraak en wetgewing 
in die geregtigheidstaak van die staatsowerheid nie sterk beklemtoon nie. 
Hy werk deurentyd eerder met "geloofsbeginse ls" soos liefde en billikheid 
(2.4.2). 
2.6.5 Wetgewing en regspraak 
Deur die eeue is besef dat geregtigheid nie maar ne t 'n abstraksie kan bly 
79 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID JN DIE GESKJEDENlS 
nie, maar dat dit in woorde, dit wil se in wetgewing beliggaam moet word. 
Uiteraard moet wette dan geregtig wees volgens die norme waarvan in 
2.6.3 sprake was. Regspraak (in die bogenoemde regsorde) is oak as 'n 
belangrike middel van institusionele geregtigheid beskou (2.5.5). 
2.6.6 Verdeling van magte/gesag 
Hoewel al deur die klassieke skrywers aangetoon (2.2.5), het veral die 
twintigste-eeuse teoloe klem op die verdeling van magte gele (2.5.5). 
Vera! Thielicke se denke hieroor is uitgebreid: dit kan net geskied indien 
daar verteenwoordiging in en afvaardiging van die regering is, politieke 
pa rtye bestaan e n party en regering geskei bly (2.5.5.6). 
2.6.7 Die beperking van die magte en gesag van die staat 
'n Faset wat eers in die twintigste eeu na vore kom en wat met die verde-
ling van magte verband hou, is die beperking of begrensing van die mag 
van die staat. As gevolg van die totalitere staat het Brunner en Thielicke 
hierdie saak sterk beklemtoon (2.5.5.4 en 5). Hierdie teoloe vind 'n 
"dubbelslagtigheid" in die staat: dit is naamlik enersyds 'n sondebedwing-
ende instelling van God, maar andersyds is dit deel van die sondige en 
geva lle wereld. Dit kan in plaas van om met legitieme gesag die sonde te 
bedwing, met illegitieme mag sonde bedryf! Daarom is ' n beperking 
nodig. Brunner wys verder daarop dat die (in beginsel begrensde) om-
vang van die historiese staatsowerheid se geregtigheidstaak afhang van 
die burgers se geregtigheidsbesef en -uitlewing op ' n spesifieke tydstip 
(2.5.5.4). 
2.6.8 Die balans tussen indiwidu en gemeenskap 
Die geregtigheidstaak van die staatsowerheid het grondliggend met die 
balansering van die regte van mense te doen, dikwels die van die in-
diwidu teenoor die gemeenskap. Dit is opvallend dat hierdie aspek 
belangriker geword het by die moderne teoloe, met die opkoms van die 
Nazisme en die totalitere staat. Vroeer was die klem meer op die 
belangrikheid dat die staatsowerheid in die "algemene belang" regeer: 
80 
TEMAS UIT DIE GESKIEDENTS 
dan sat daar (wet) geregtigheid wees. Barth maak byvoorbeetd 'n sterk 
saak daarvan dat die staatsowerheid nie in seksionete betang mag regeer 
nie en daarom mag die staat nog kollektivisties, nog indiwiduatisties wees 
(2.5.5.3). Die ware staat staan votgens Brunner tussen die twee uite rstes 
van die totatitere staat e n die indiwiduatisties-tiberatistiese staat (2.5.5.4). 
Juis as gevolg van die totalite re te nde nse in die twintigste eeu word sake 
soos vryheid van spraak en mening betangrik (Barth, 2.5.5.3). Ook men-
seregte en die e rkenning daarvan is vir die uitvoe ring van die gereg-
tighe idstaak van die staatsowerheid baie be langrik: Brunner se dat gereg-
tige wette die skeppingsmatige me nseregte van e nke ling en gemeenskap 
tot gelding moet bring (2.5.5.4). T hie licke meen dat die staat deur die 
erkenning van me nseregte in die konstitusie as ' n bindende kriterium vir 
die wetgewende en uitvoe rende gesag, in effek sy eie mag beperk 
(deurdat hy die vryheidsregte van die indiwidu waarborg). We ndland 
maak baie daarvan dat in die de mokrasie die vryheid en getykheid van 
die enketing die voorwaarde is vir die daa rste lling van die polities-etiese 
gesag van die staat (2.5.5.5) . 
2.6.9 Geregtigheid en sekere ander begrippe 
Geregtigheid word telkens aan sekere begrippe gekoppel: begrippe wat 
byna sande r uitsondering ook ' n Skriftuurlike basis het. Voorbeelde wat 
opvallend is, is gelykheid, billikheid, vrede, orde, vryheid, liefde e n mag 
(bv. 2.3.4.7, 2.4.4.2, 2.4.4.7 e n 2.5.2) . . 
2.6.10 Regeringsvorm en morele lcgitimiteit 
Byna deurgaans word geen idea te s taats- of regeringsvorm gevind nie, 
a lhoewel daar wel voorkeure is wat wissel van 'n aristokrasie (die klas-
sieke de nke), tot ' n demokrasie (die twintigste eeu) . Vir We ndland gee 
die (diale ktie k van die) de mokratiese staat in sigself ' n ma nie r om gereg-
tigheid daar te stet en magsmisbruik teen te gaan (2.5.5.5). Soms word 
die (more le) legitimiteit van 'n staatsowerheid afhanktik gemaak van die 
uitvoering van die geregtighe idstaak (soos by Aristotetes e n Thomas, 
2.2.5 en 2.3.4), maar a nder ke re nie (soos by Kuype r en Barth, 2.5.4). 
81 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKI EDENIS 
AANTEKENINGE BY HOOFSTUK 2 
1. Alie aanha lings uit Plato is uit die vertaling van Hamilton en 
Cairns: 'The Collected dialogues of Plato, including the letters". Prin-
ceton Univ. Press, 1961. Onder indiwiduele geregtigheid verstaan Plato 
(Politeia 441 d,e) "that each of us also in whom the several parts within 
him perform each his own task - he will be a just man and one who minds 
his own affair". 'n Geregtige persoon is iemand van wie denke, dap-
perheid en selfbeheersing harmonieer. 
2a. Die vertaalde aanhalings van Aristoteles kom uit "The works of 
Aristotle", Ross, W.D. (red) . Oxford, Clarendon; in die geval van Ethica 
Nicomachea volume IX (1925) e n in die geval van Politica volume X 
(1921) . 
2b. "Every state is a community of some kind, and every community 
is estab lished with regard to some good... the state or political com-
munity, which is the highest of all, and which embraces all the rest, aims 
at good in greater degree than any other, and at the highest good ." 
(Politica 1525 al-5.) 
3a. Die vertaalde aanhalings van Cicero kom uit die "Loeb Classical 
Library"; in die geval van De Re Publica en De Legibus die vertaling van 
Keyes (1943), en in die geval van De Officiis die vertaling van Mille r 
(1951), beide London : Heinemann . 
3b. 'Therefore, since law is the bond which unites the civic associa-
tion, and the justice enforced by law is the same for all, by what justice 
can an association of citizens be held together when there is no equality 
among the citizens? For if we cannot agree to equalize me n's wealth, and 
equality of innate ability is impossible, the legal rights at least of those 
who are citizens of the same com monwealth ought to be equal. For what 
is a State except an association or partnership in justice .. ?" (De Re Pub-
lica I 32 49.) 
82 
AANTE KENINGE: HOOFSTUK 2 
4. Poschl (1962:128-9) vat Cice ro se siening van staat en gereg-
tighe id goed saam: "Gerechtigke it ist nicht so sehr e in philosophsches 
Prinzip, eine geistige Norm, e ine Idee ... als vie lmehr ein in Gesetz und 
recht und romische r Tradition und Geschichte festgelegte r Begriff, der 
die Richtschnur jedes politischen FUhre rs und jedes politischen Amtes 
ist." 
5. Die grootste gedeelte van Augustinus se denke oor staat e n 
geregtighe id word in sy bekende we rk De Civitate Dei gevind. Omdat 
Augustinus nie 'n "sisteemboue r" is nie (Deane, 1963:vii-viii), is sy de nke 
in ve rske ie ande r we rke verspre i. Hie rdie fe it maak dit moeilik om 
Augustinus se denke oor staatsowe rhe id e n ge regtigheid siste maties te 
o rde n en weer te gee. Deane (1 963), Du Plessis (1978) e n Duchrow 
(1983) se we rke maak hierdie taak e ffe ns maklike r. Ve rtaalde aanhalings 
uit e n verwysings na die D e Civitate De i kom uit d ie verta ling van Bet-
te nson (1972). Aanha lings uit en verwysings na sy ande r werke ka n 
gevind word in "A Se lect Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers 
of the Christian Church", alg. red. P. Schaff, 1974. 
6. Douma (1984:36) meen dat die beeld wat Augustinus hie r van 
die va rs teken, een is wat, al moet hy me t "ha rde vu ist" regeer, tog die 
Bergrede in sy ha rt d ra. Augustinus het inde1waarhe id oa k gese dat d ie 
me ns wa t die leer van die Bergrede volg, 'n idea te staatsburger is (Epist. 
138). 
7a. Die verwysings na en ve rtaalde aanhalings van T homas ko m, 
me t die uitsondering van De Regimine Principium, uit sy "Summa 
T heologiae'', die ve rtaling van Blackfriars, Lande n, 1963. (De R egimine 
Principium is nie beskikbaar nie e n word gebruik soos aangehaal deur 
Carlyle, 1926 V.) 
7b. "H uman and moral virtue is that which makes a human act... 
good ... this applies to justice. For men's acts are good inasmuch as they 
reach the measure of reason, ... the norm of the ir rightness; s ince justice 
makes human acts right, it is clear that it makes the m good ." (2 2 q58 a3.) 
83 
STAATSOWE RHE ID EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENIS 
8. ''The proper characteristic of justice ... is to govern a man in his 
dealings towards others." (2 2 q 57 al.) "And since it is for law to regulate 
for the common good ... such general justice ... is called legal justice." (2 2 
q58 a6.) "Legal justice is indeed sufficient to govern our dealings with 
others, immediately when they comprise the common good." (2 2 q58 a8.) 
9. "Injustice is twofold. First, the illegal injustice opposed to legal 
and general justice. In essence this is a special vice, in that it concerns a 
special objective interest, namely the common good, which it disdains ... 
Seco nd, the injustice of unfairness to another person, which comes from 
reso lving to have more goods, riches,. .. or honours, than we ought to 
have, or less evils, burdens, ... or taxes, than we ought to bear. . .'' (2 2 q 59 
a2) . 
10. Thomas (1 2 q90 a3) neig daartoe om die indiwidu in die 
totaliteit van die staat as hoogste goed te laat "opgaan": " .. as one 
individual's good is ... subordinate to the common good, so the good of a 
household is subordinate to the good of a political community." (Du Ples-
sis, 1978:312-3.) En tog beskerm hy juis die (Christelike) waarde van die 
indiwidu deur op die indiwidu se verantwoordelikheid teenoor God te 
wys. Die staat kan nie die plek van God inneem nie (1 2 q21 a4), maar 
moet deur die politieke (ewe mense help om ' n hoer doel te bereik: om 
op God gerig te wees (D'Entreves, 1959:29). 
11. Carlyle (1926 V:36) wys op die uite rs belangrike plek wat die 
reg(-sorde) in Middeleeuse denke ingeneem het. Hy se selfs dat die Mid-
deleeuers nie die koning of keiser as "supreme authority" erken het nie, 
maar slegs die reg(sorde), en daaragter die Goddelike reg. Hierdie 
denke is in 'n groot mate ook by Thomas te vind. Carlyle (1926 V:35) vat 
die dertiende-eeuse denke oor die staat s6 saam: "It is ... clear that in the 
judgement of a ll the writers on political theory in the thirteenth century 
the re is no doubt whatever that the end and purpose of the State is a 
moral one ... the maintenance of justice." 
84 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
12. "It must be said that a man is so far obliged to obey secular 
princes, as the order of justice requires; hence if their authority is not just 
but usurped, or if they command that which is unjust, a subject is not 
obliged to obey, except, according to circumstances, to avoid scandal or 
peril." (2 2 q104 a6.) 
13. Jn verwysings na en aanhalings uit Luther se werk word deuren-
tyd na die Weimar-uitgawe (WA) verwys, met die bandnommer/naam en 
bladsy (en waar van toepassing, die reelnommer). Jn enkele gevalle word 
van vertaalde aanhalings gebruik gemaak omdat die oorspronklike in 
Latyn geskryf is. 
Die kern van die kruisteologie (WA 7 20 e.v.) is dat 'n Christen die taste 
van ander op horn neem en dra, soos wat Christus mense se sonde gedra 
het. Om s6 "'n Christus" vir die naaste te word, is die diepste sin van die 
gebod tot naasteliefde (Schmidt; 1972:187; Nurnberger, 1985:12-4). 
14. Enersyds kan 'n mens krities staan teenoor die dualisme 
waaraan Luther nie ontkom nie. Andersyds is die saak nie eenvoudig af 
te maak met die verwyt dat Luther 'n skeiding tussen die gesag van die 
Skrif en die (staatlike) lewe gemaak het, en s6 op die ou natuur-genade-
akker ploeg nie. Luther wou met sy tweerykeleer juis 'n oplossing soek 
vir die spanning tussen die ou en die nuwe aeoon enersyds en die 
Rooms-Katolieke vermenging van natuur en genade andersyds (Raines, 
1967:248-9). Hierin was hy rea listies genoeg om die vernietige nde mag 
van die sonde te verdiskonteer. Luther het die sonde as so vernietigend 
beskou dat dit die (op die oog af) godsdienstige, vroom mens weg van 
God af keer. Sonde is dus in sigself religieus (Raines, 1967:250-3). Die 
enigste oplossing om die mag van die sonde in die kerk tee te werk, was 
vir Luther om die moralisme van die burgerlike lewe uit te sluit: die 
skeiding van die twee ryke! Die tweerykeleer het sy invloed in Luther se 
hele denkraamwerk laat geld, maar dit maak nog nie van horn 'n 
"volbloed"-teologiese dualis nie (Douma, 1984:86). Kyk vir 'n bespreking 
van die invloed van Luther se tweerykeleer vandag Hoek, 1982:295-9. 
15. Met "wet" word hier nie enige vorm van positiewe reg bedoel 
nie, maar die teologiese en burgerlike gebruik van die wet soos vergestalt 
85 
STAATSOWERHE ID E N GEREGTIGHEID IN DIE GESKJED ENIS 
in die 10 gebooie . 
16. Cranz (1959:104) waarsku tereg dat Luther die twee gebruike 
van die wet nie kontrasterend sien nie. Dit is een en diese lfde 
"wetmatigheid" wat de ur God (self) burgerlik of teologies gebruik (kan) 
word (vergelyk Nurnberger, 1985:21 vir 'n uiteensetting van Luther se 
wetsbeskouing) . Raines (1967:270) wys op Luther se siening dat God 
deur roepinge (vocationes) as sy "larva" werk. Luther sien oak we rk in 
die staatlike lewe as "maskers" waaragter en waardeur God werk (WA 31 
436). 
17. Cranz (1959:xvii,13) wys daarop dat Luther in sy vroee jare min 
aandag aan menslike geregtigheid gee. Die Christen moet horn op 'n 
hoer, geestelike geregtigheid (voor God) toespits. Luther se dit van 
(mensl ike) geregtigheid wat as saligmakende grand voor God aa nged ien 
word en nie van geregtigheid wat uit dankbaarheid vir God se genade e n 
in gehoorsaamheid aan sy eis gedoen en beveel word nie (Althaus, 
1966:143; Gogarte n, 1967:197). Luther het dus deure ntyd die wesen like 
e n chronologiese prioriteit van Goddelike geregtigheid bekle mtoon 
(Cranz, 1959:32, aanha lings van Luther) . 
18. " .. . civil institutions ... and the works of the Law are good, just 
and necessary. God wills that we should live according to these laws in 
this human and civil society. But before Him .. . He wishes us to have 
another good, His mercy, which is in Christ Jesus. Thus you have hea rd 
that our works are good and not good, that they are justice and not jus-
tice. Both statements are true, but each in its own realm." (Disputationes 
XXX IX,I 232,7, soos vertaald deur Cranz, 1959:104 aangehaal.) 
19. Cranz (1959:94-5) som Luther se opvatting oar geregtigheid 
goed op: 
'The concept of civil justice plays an essential r61e in Luther's thought as 
he applies to the idea of justice his basic distinction between the two 
realms of Christian existence. However, when it comes to describing the 
wordly realm, Luther makes much more extensive use of other concepts .. . 
Possibly he felt that any doctrine of civil justice was always open to a new 
86 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
misunderstanding as another 'justice of works' leading to salvation ... 
Luther accordingly develops the contrast between a Christian, passive 
justice, by which the Christian is already justified in heaven, and an active 
civil justice through which the Christian performs good works on earth." 
20. Dit te nie op die weg van hierdie ondersoek om in diepte in te 
gaan op die vraag of Luther 'n positiewe of negatiewe staatsbeskouing 
gehad het nie. Daar is teoloe wat meen dat Luther se staatsbeskouing 
inherent negatief is (Raines, 1967:304 e.v.) en ander wat meen dat Luther 
die staat as 'n "Guttat" van God beskou (Schmidt, 1972:184; Bornkamm, 
1965:243). Douma (1984:44) wys daarop dat Luther wel die besondere 
betekenis van die "weltliche Oberkeit" besef en uitgespreek het. 
21. In Ou-Testamentiese tye het God die Jade op drie maniere 
geregeer, naamlik 'n sekutere regering van dinge, 'n geestelike regering 
van seremonies en ' n (direkte) regering van God deur die Tien Gebooie. 
Na die koms van Christus is die eerste twee vorms van regering van die 
volk van God weggeneem. Die (sekulere) regering deur die swaard is 
aan konings en vorste gegee, en daar is nie meer seremonies nie. Al wat 
vir Christene as Christene oorbly, is die direkte regering van God deur 
die Tien Gebooie in saver as wat dit saamval met die natuurreg (2.4.2.3; 
Cranz, 1959:108). 
22. Luther redeneer hier vanuit die tweerykeleer: as Christen moet 
iemand ly en onreg verdra, as owerheidspersoon moet hy straf, vergeld en 
onreg bestry. Die oplossing uit hierdie botsende pligte is twee ryke, sodat 
in die een persoon albei die "ample" tot hulle reg kom (WA 32 440 17). 
23. Gerstenkorn (1972:84-90) wys daarop dat selfs a l het gelowige 
owerheidspersone nie besondere natuurlike vermoens nie, Luther van 
me ning is dat hulle geestelike kwalite ite hul werk ondersteun. Hy le i oak 
af dat vir Luther 'n "Christelike owerheid" 'n sintese van die geestelike en 
wereldlike elemente in die persoon van die regeerder beteken (1972:87). 
24. As 'n "balans" voeg Luther (WA 11 274 74) by dat die gelowige 
nogtans innerlik onafhanklik van die staat moet wees en van die ryk van 
87 
STAATSOWERHEID EN GEREGTlGHEID JN DIE GESKlEDENJS 
God al sy geregtigheid moet verwag. 
25. Dit is nie geregverdig om te se dat Luther die taak van die 
staatsowerheid tos van die Skrif sien nie (Bornkamm, 1965:247), want 
Luther (WA 40 Ill 16) stet Salomo as voorbeeld vir 'n voorbeeldige 
owerheid (gelowig of nie). Hy het geweet dat die staat nie deu r me nse 
beheers word nie, maar deur God gelei word (WA 40 III 16). Ne t so 
weet die gelowige (owerheidspersoon) vandag dat G6d die "causa" van 
die staat is (WA 40 TTI 216,25). Hy weet ook dat hy nie sy e ie be lang mag 
nastreef nie (WA 11 271,35), dat hy net God se werktuig is en dat die eer 
God toekom (WA 31 I 436,27). 
26. Aan die ander kant begryp onge lowiges die staat net in sy for-
mele e n materie le oorsake en nie na sy innerlike wese nie. Hulle vul e n 
gebruik die staatlike ordening, maar weet nie hoekom dit bestaan nie 
(WA 40 III 202,30,32), want wie nie in 'n verhouding tot die evangelie 
staan nie, kan God nie van sy masker onderske i nie (WA 40 I 173,24; 
174,15). Die ongelowiges sien net die tarwe in hul uite rlike ve rskyning 
raak: die owerheid, ouers, skole, maar nie die agter hut werkende "D eus 
abscond itus" nie (WA 30 I 181,12-15). En omdat die e rfsonde die gees-
telike verhouding tussen God e n mens verdonker het, kan die on-
gelowiges ook nie die owerheid as 'n gawe van God herken nie (WA 40 
III 222,31). Sulke (ongelowige) staatsmanne glo dat hulle in die staat die 
causa efficiens is, maar eintlik is hulle maar die causa instrumentalis (WA 
40 III 236,29; 237,31; Gerstenkorn, 1972:77-84). 
27. Is dit moontlik om hierdie dialektiese denke van Luther tot ' n 
versoende sieni ng te bring? Volgens Gerstenkorn (1972:87-90) is die 
ideaal vir Luther wanneer 'n (getowige) owerheid Christelike geloof e n 
aardse, natuurlike wysheid in homself verenig. Luther het egter geensins 
' n corpus christianum voorgestaan nie. Die innerlike dialektiek van d ie 
Lutherse wereld- en samelewingsbeeld verdra nie 'n geslote corpus Chris-
tianum nie. Volgens Luther sou in 'n (suiwer) Christel ike staa t die 
owerheid met die evange lie moes regeer, wat in hierdie sondige bede ling 
onmoontlik is. En a l sien Luther graag dat owerheidspersone gelowiges 
is, is dit nie hulle opdrag om met Christelike middele polit iek te bedryf 
88 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
nie (WA 32 490 9), maar om net met aardse middele te regeer (WA 6 17 
9). Die politieke lewe kan in Luther se dialektiese denke eenvoudig nie 
met die Christelike lewe gelykgestel word nie, al het hulle op mekaar 
betrekking. Die dialektiek moet dus, soos die twee ryke, bly voortbes-
taan. 
28. Jn die boek van Wolf (1972) word talle bewyse gevind dat 
Luther algemene institusionele geregtigheid op die plig van die staats-
owerheid van toepassing maak. (Wolf verwys oak in die verband na ' n vir 
die navorser nie-beskikbare boek van Hillerdal, G. 1955., Gehorsam 
gegen Gott und Menschen.) 
29. Die vraag kan gevra word in hoeverre (ander) Bybelse riglyne 
oar institusionele geregtigheid in staatlike verband vir Luther aanvaar-
baar sou wees as deel van 'n politieke etiek. Sou hy sulke riglyne as bin-
dend beskou het? Of moet die staatsowerheid slegs met die bree begi n-
sels van die liefde en billikheid werk? Ashy Dawid en Salomo as goeie . 
voorbeelde voorhou, skep hy (byna) sulke Bybelse riglyne. Dit lyk 
waarskynlik dat Luther byvoorbeeld 'n studie soos hierdie sou verwerp 
indien dit deur ' n (selfs gelowige) politikus onderneem word. Want hy 
kan, as politikus, dit nie van die Skrif vra nie. Indien egter de ur 'n teoloog 
of predikant onderneem, sat dit waarskynlik aanvaarbaar, ja, selfs nood-
saaklik wees. Want die kerk, veral die predikamp en daarom oak die 
teologie, moet die hele wereld (oak die staatsowerheid) aanspreek, sodat 
hulle kan weet hoe om God reg te dien. 
30a. Die grootste probleem by die beoordeling van Calvyn se sien-
ing van die staatsowerheid en geregtigheid is dat, benewens Institusie 
boek 4 hoofstuk 20, dit nie sistematies te vind is nie maar dat dit versprei 
le oar al sy kommentare, preke, homiliee en briewe. Waskey (1978:51-2) 
toon aan dat Calvyn die Institusie bedoel het as 'n gids of sleutel tot die 
kommentare en dat vir die politieke etiek van Calvyn beide die Tnstitusie 
en die kommentare dus belangrike bronne is. Van hierdie geskrifte is 
nag nie in Engels (of Afrikaans) vertaal nie. Die werke van Baur (1965) 
en in 'n mindere mate Bohatec (1961) is in hierdie opsig van onskatbare 
waarde omdat beide hierdie "ontoeganklike" bronne bygewerk het. 
89 
STJ\ATSOWERHEID E N G ER EGTIGH ETD IN DIE GESKI EDENIS 
Daarom sal vir Calvyn se sienings oor reg en geregtighe id en die staats-
owe rheid se rol daarin, grootliks hierop gesteun word. 
30b. Vanwee die feit dat daar meer as een vertaling van die fn -
st itusie bestaan, word dit konsekwent slegs op die volge nde manie r aan-
gehaa l: boek, hoofstuk, paragraaf. Om dieselfde rede word uit Calvyn se 
kommentare, preke en voorlesings aangehaal deur die Bybe lboek, 
hoofstuk en vers(e) te noem. Die kommentaar op Seneca se werk word 
as "Komm Se n" met boek en hoofstuk aangedui. 
31. Baur (1965:52-9) onderske i die volgende fasette van die natuur-
reg by Calvyn: 
• Die natuurordening, ook genoem die "provide ntia generalis" 
(Komm Gn 8:21-22) . 
• 
• 
• 
• 
Die natuurwet, waarvolgens hemel en aarde hulle diens ve rrig 
(Komm Jes 1:2). 
Die natuurlike regsgevoel van die mens, die "sensus naturae" . 
Die natuurlike regsbeginse ls van die mens, soos dat moord 
verkeerd en ouergesag noodsaaklik is. 
Die natuurlike billikheid, wat nie los van die Skrifeise gesien word 
nie. 'n Deel van die "ordo naturae" is byvoorbeeld die billikheid 
(Baur, 1965:59 e.v.). Dit is dus nie bloot ' n natuurlike billikheid 
nie, want dit word begrond en beliggaam in die woorde van Chris-
tus: "Alles wat ju lie wil he die mense moet aan ju lie doen, doen so 
aan hulle" (Mt 7:12) ('n preek oor Job 1, aangehaal deur Baur, 
1965:60). 
32. Du Plessis (1978:341) verwyt Calvyn daarom miskien te sterk as 
hy horn op grond van sy "leen" van die natuurreg by die filosowe as "heel 
onreformatories" beskryf. 
33. Baur (1965:170-3) bespeur (ten onregte) in Calvyn se denke wat 
hy ' n "dualisme" tusse n die geregtigheid van God (in Christus) en die 
geregtigheid van mense teenoor mekaar noem. Net die feit dat die fin a le 
maatsta f vir alle geregtigheid God se geregtigheidsopenbaring (in die 
Skrif) is, laat Calvyn volgens Baur ontkom van ' n skeiding tussen 
menslike en Goddelike geregtigheid. 
90 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
34. Baur (1965:192) se hieroor: "Aus dieser Sicht, dass das Recht 
sittlicher Natur ist, wird auch die zuweilen von Calvin vorgenommene 
Gleichsetzung von 'Recht', 'Gerechtigkeit' und '13illigkeit' verstiindlich, 
denn das Recht ist nur die 'ontologische' und die Gerechtigkeit, wie die 
von Calvin inhaltlich gleich verstandene Billigkeit, sind die 'ethische' 
Seite des gleichen Sachverhaltes." 
35. Volgens Baur (1965:169) het die begrip teokrasie by Calvyn nie 
soseer met die uiterlike gestalte van die staat nie as met die innerlike in-
houd en gehalte van die staatsordening te doen. Bohatec (1961 :176) 
meen ook dat van 'n teokrasie by Calvyn gepraat kan word as daarmee 
die "alles iibertragenden und durchwirkenden Macht Gottes" bedoel 
word (Inst. 4 20 8). 
36. Oor die vraag of die staat vir Calvyn 'n voorsienigheids- of skep-
pingsinstelling is, sou dit nie reg aan Calvyn se standpunt laat geskied om 
(net) een van die twee (uiterstes) te kies nie. God het die staat nie soseer 
as 'n starre skeppingsordinansie bedoel nie, maar ook as 'n soepel voor-
sienigheids- en voortdurend skeppende ordebestuur. Teenoor Brunner 
(1932) meen Baur (1965 :236) dat die staat vir Calvyn 'n "provide ntielle 
Lebensordnung" is. God regeer in die bestaan en optrede van owerhede 
deur sy Goddelike voorsienigheid. Barth (1932:82-94) probeer ook aan-
toon dat Calvyn die staat beskou het as 'n voorsienigheidsinstelling en nie 
'n skeppingsordinansie nie. Eersgenoemde sien hy as die lewe nde be-
stuur van God in die geskiedenis, laasgenoemde as 'n starre konsep wat 
maklik deur (soos hy dit stet) konserwatiewes gebruik kan word om alles 
te wettig wat die staat maar wil. Ook Nauta (s.a.:13) wys daarop dat die 
staatsowerheid nie 'n skeppingsordinansie is nie, want eers na die son-
deval was ' n regsorde met magsdwang nodig. Waskey (1978:68 e.v.) 
maak aan die ander kant 'n sterk saak daarvoor uit dat al bestuur God 
die wereld (ook die staatswese) deur sy voorsienigheid, dit vir Calvyn nie 
los te dink en le maak is van sy wese as Skepper nie. Waskey (1978:79) 
"kombineer" in effek die twee sake: "Specifically, for Calvin, the origin of 
government is God's creative work. Since creation is a continual process 
91 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEID IN DIE GESKIEDENlS 
for Calvin, providence continually creates or su.stains political order." 
37. Baur (1965:97-99) onderskei in Calvyn se gebruik van die begrip 
"staat" drie woordgroepe. Die wat die staat as 'n gemeenskapswese 
uitdruk (bv. "civitas" en "res publica"), die wat die staat met heersersgesag 
identifiseer (bv. "imperium", "regnum" en "principatus") en die wat die 
staat as ordeningsgemeenskap beskryf (bv. "status", "politia" of "popticus 
ordo"). 
38. Omdat die wil van God die oorsprong van die staat is, kan net 
'n Christelike staat 'n welgeordende staat wees. Die staat moe t dus ook 
onder die juk van Christus gestel word (Briewe 1 164 [791)). In die diens 
van Jesus Christus (alleen) het die aardse owerhede gesag oor mense 
(Briewe 2 246 [1085); Baur, 1965:105). Alles in die w6reldlike regi me nt 
dien tot eer van God. 
(Verwysings na Calvyn se briefwisseling moet soos volg gelees word: 
nommer van die volume van Schwarz se vertaling (1961-2), briefnommer 
in die volume en oorspronklike briefnommer in blokhakies.) 
39. Volgens Baur (1965 :242) is subjektiewe regte in die moderne 
afdwi ngbare sin egter nie aan Calvyn bekend nie. Dit bly morele 
aansprake, want net laere owerhede besit regte wat verdedigbaar is. 
40. Op die vraag na die religieuse taak van die staatsowerheid 
(eintlik 'n kerk-staat-probleem) kan nie hier ingegaan word nie. Die 
staat het volgens Calvyn byvoorbeeld nie net ten doel om die me nslike 
samelewing te bewaar nie, maar om ook afgodery te bestry (Inst. 4 20 3). 
41. Nauta (s.a.:33) meen dat Calvyn, naas die owerheidstaak om 
God te verheerlik, ook die algemene welsyn van die mensheid en die 
regte bevordering van hierdie welsyn as staatstaak sien . Waskey 
(1978:88) gebruik Calvyn se verklaring van 1 Tm 2:2 om die doel van die 
staatsowerheid te verklaar. Die staatsowerheid moet die toestande skep 
dat 'n lewe waarin mense deug kan soek, moontlik is. 
42. Baur (1965:250-2) en Bohatec (1961 :239-244) toon aan dat 
92 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
hierdie "mutua obligatio"-beginsel by Calvyn nie beteken dat Calvyn 
selfstandige en onafhanklike regte en pligte vir owerheid en onderdaan 
sien of die verhouding begrond in 'n kontrak tussen koning en volk nie, 
maar dat hy dit begrond in die gemeenskaplike verhouding met God. In-
dien die geregtigheidstaak nie deur die owerheid nagekom word nie, gee 
dit egter nie noodwendig aan onderdane die reg om ongehoorsaam te 
wees nie. Hier kan nie op die moeilike vraag van geregverdigde verset by 
Calvyn ingegaan word nie (vgl. Inst. 4 20 29,30). 
43. Baur (1965:173) kritiseer Calvyn vir 'n "oorskatting" van die 
moontlikhede in die regsordening, omdat hy dit rig na algemene gereg-
tigheid en nie (genoeg) na die billikheid nie. 
44. Calvyn verdedig Christene se gebruik van die regspraak, maar 
wys ook daarop dat die regspraak net wettig is wanneer dit op die regte 
manier gebruik word. Indien mense die regspraak om kwaadwillige redes 
en haatdraendhe id gebruik, is die mees regmatige saak goddeloos (Jnst. 4 
20 18). 
45. Daar het sedert die sewentigerjare 'n nuwe belangstelling in 
Europa ontstaan oor Barth se siening van sosialisme, veral na die 
verskyning van die boek van Marquardt, 'Theologie und Sozialismus (das 
Be ispiel Karl Barth)", 1972). In hierdie oplewing word veral op Barth se 
heel vroegste denke (voor 1923; Brinkman, 1982) en sy de nke na 1948 
gekonsentreer. West (1958:184;305 e.v.) en veral Herberg (1960:63 e.v.) 
het oortuigend aangetoon dat Barth in die Hitler-era sy grootste bydrae 
op sosiaal-etiese gebied gelewer het. Barth se na-oorlogse sosialistiese 
denke 1e eerder op die vlak van die politieke verantwoordelikheid van die 
Christen en daar was in sy prinsipiele denke oor die staat en geregtigheid 
na 1948 geen grondige veranderings nie. Daarom sal hoofsaaklik op 
Barth se publikasies kort voor, tyde ns en na die oorlog gekonsentreer 
word. 
46. Hy verdedig die vroeg-Christelike denkers en reformatore in 
hulle oorname van die begrip "natuurreg", omdat hulle die verband tus-
sen die natuur(-wette) e n God se wil raakgesien het (1943:105), maar 
93 
STAATSOWERHElD EN GEREGTrGHElD IN DIE GESKIEDE NIS 
kritiseer die mode rne rasionalistiese siening daarvan. Die libera lisme het 
die natuurreg ge'indiwidualiseer, sodat die regte van die indiwidu en die 
van die gemeenskap (ook die staat) geskei en teenoor mekaar gestel is. 
S6 het daar 'n breuk tussen reg en staat ontstaan, omdat die natuurreg as 
'n "vollstandige System des Rechtes" teenoor die positiewe reg van die 
staat ontwikkel is. Hierdie breuk was een van die redes vir die ontstaan 
van die totalitt~re staat, ' n gevaar wat Brunner sterk aantoon (1943:110-
2). 
47. "Legitim ist die kritische Rezeption eines geschichtlichen Natur-
rechts, das der absoluten GUltigkeit entkleidet ist und re lative 
geschichtlich-ethische Regeln der Gerechtigkeit, der Freiheit, der 
Humanitat, des sozialen Friedens u.a . entwickelt, unter kritische Anwe n-
dung des Liebesgebots." (Wendland, 1967:22.) 
48. "Das Naturrecht ist das dem Menschen von Natur - d.h . nicht 
seinem Bios, sondern seinem Wesen nach - zukommende Recht, das 
eben deshalb fiir alle verbindlich ist; das ferner unabhangig von ausseren 
Einwirkungen, namlich den positiven Rechtsverhaltnissen ist, ja das um-
gekehrt diese Rechtverhaltnisse zu normieren hat; das we iterhin auf die 
relativ u ngestorte Ahn lichkeit zwischen Schopfer u nd Geschopft 
gegrUndet ist und das schliesslich von alien gewusst werden kann und 
somit eine Norm darstellet, auf die alle 'von Natur' ansprechbar sind." 
(1972:621.) 
49. Dit is inte ressant om daarop te let dat Kuyper (1904:62) die be-
staan van 'n regering deur die wet as een van die ontwikkelings in die 
lewe van 'n staat beskou. Eers word die volk geregeer deur die wil (en 
soms grille) van die koning. Maar namate die koning sy wil aan 
amptenare e n onderdane bekend maak, ontstaan 'n "blywende wil", die 
wet, wat ook na ' n indiwidu se dood bly voortbestaan. 
50. Brunner (1932:126-7) onderskei drie maniere waarop die wet 
(moet) funksioneer, naamlik as "lex" (die "politieke" gebruik van die wet), 
as radikale wet wat tot bekering (moet) lei (die "pedagogiese" gebruik), 
en as riglyn vir die geloof (die "didaktiese" gebruik); hierdie drie gebruike 
94 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
van die wet word deur die liefdesgebod saamgebind (1932:135). 
51. Dit beteken egter nie dat 'n "Christelike staat" geskep word nie; die 
wSreldse vryheid en eie vorm van die staat moet behoue bly. Die 
wSreldse ordeninge moet gehumaniseer word (1967:94) en die 
"weltlichkeit der Welt" wat opnuut deur Luther erken is, moet bewaar bly 
(1968:79, 235). 
52. Daar is egter ' n sekere "verbindingsdialektiek" tusse n lie fde en 
geregtigheid. Die wet (reg) van God bring wel ordeninge tot stand wat 
die uiterlike ongeregtigheid afweer, maar dit kan nie liefde skep of die 
mens 'n naaste maak nie. Net die wetvervullende liefde (Rm 13:8) kan 
die mens vrymaak, maar dan sonder om die ordenende mag van ·die wet 
te versteur. Die liefde "hebt die Gerechtigkeit Gber sich selbst hinaus, 
sofern diese immer eine durch faktische Ordnungen des Rechts 
gebrochene, letzlich undefinierbare 'Jdee' oder abstrakte 'Norm' ble ibt, 
wenn sie nicht von der Offenbarung der Liebe Gottes in Christus her mit 
Leben aus der Gerechtigkeit Gottes erfullt wird" (1958:112). Die wSreld 
faal deur die sosiale ordeninge as 'n plaasvervanger of teenvoeter van die 
liefde te sien: "Um der wahren Gerechtigkeit willen wie um der freiheit 
der Menschen willen ist die christliche Sozialethik Ethik der Liebe." 
(1958:113.) 
53. Die onderskeid tussen staat en owerheid is belangrik omdat 
"juist in de onderscheiding tussen het Overheidsgezag, ter handhaving 
van Gods recht, en de behartiging van de gemeenschappelijke 
volksbelangen door den Staat, het onderscheid uitkomt tusschen he tgeen 
van God over ons gesteld is, en hetgeen door God onszelven te r behartig-
ing is toevertrouwd" (Kuyper, 1904:413). Hy lig dit toe met die on-
derskeiding tussen misdryf en oortreding: eersgenoemde is 'n skending 
van die deur God gestelde reg, en laasgenoemde vind plaas wanneer 
iemand horn nie steur aan die reeling wat in gemeenskaplike belang vas-
gestel is nie. 
54. Wendland (1958:84) motiveer sy gebruik van "Jnstitutionen" 
vroeer anders, naamlik om die sosiale en regsaard van die ordeninge na 
95 
STAATSOWERH EID EN G EREGTIGH EID IN DI E GESKIED ENIS 
vore te bring. As regsordening het hulle teenoor die e nkcling ' n 
"objektiewe" aard, waardeur die indiwidu in 'n besondere verhouding e n 
verpligting tot die "instituut" te staan kom. 
55. Op grond van hie rdie uitsprake lyk dit nie asof Barth heel-
temaal van die staa t as voorsie nighe idsordinansie (kan) afwyk nie. Dit is 
' n konstante in die Goddelike voorsie nigheid e n regering van die w€re ld . 
Barth (1954 :84) beskou die veranderings in politieke stelsels byvoorbeeld 
as 'n bewys van die voorsienigheid van God! Herberg (1960:36) s€ ook 
dat Barth inderwaarhe id baie op die Augustiniaans-Reform atoriese 
staatsbeskouing steun , ten spyte van sy kritiek daarop. Wanneer Barth 
egte r die taak van die staat definieer, 16 hy wel die klem sterker op die 
sote riologiese begronding van die staat: want die staat staan nie net (e n 
prim€r) in diens van die Goddel ike voorsienigheid nie, maa r (vera l) in 
diens van die "Heilsplan Gottes"; e n daaro!.!1 is dit onde r die heerskappy 
van Christus e n in die Christologiese sfeer "ein Expone nt... se ines 
Reiches" (1970:55). 
56. Die feit dat die eerste Christene nie aan 'n spesifieke poliLieke 
stelse l of program gebind is nie, gee aa n die kerk groot vryheid (1958:58). 
We ndland kritiseer drie denkste lse ls: die indiwidualisering van godsd ie ns 
(1958 :65) , die "idealistiese" teologie van die ske ppingsord in a nsies 
"vielfach verbunden mil der !dee einer direkten Offe nbarung Gottes in 
der Geschichte von Volk und Staat" (1958:67), en die leer van die 
"sozia le n Chiliasmus", wat dikwels gepaard gaan met idees van volkome 
geregtigheid, welvaart e n humaniteit reeds in hierdie lewe (1958:69). 
57. Thielicke (1974:14) wys daarop dat die staat nie ophou om 'n 
genadeverordening van God te wees wanneer mense van hulle kant af 
ophou om die teologiese begronding van die staat raak te sien nie, want 
me nslike denke kan verander, maar die staat as Goddelike inste lling bly 
dieselfde. 
58. Kuyper (1912:273) beskryf die ontwikkeling van owerhede as 'n 
kombinasie van Goddelike en menslike faktore: die staat kom tot sta nd 
as gevolg van " ... het ondeurgrondelijk mysterie van den verborgen 
96 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
sa menhang tusschen d e alles leidende Voorz ie nigh e id en de 
zelfwerksaamhe id en eigen verantwoordelijkheid van wie tot ha ndelen 
geroepen worden." In die daarstel, leiding en afsetting van owerhede 
(soos in die geval van Kores) is daar volgens Kuyper ha rmonie tussen die 
Goddelike voorsienigheid e n die koningskap van Christus (1912:281 ). 
59. Barth (1970:50) gee die volgende omvatte nde definisie: "Die 
'Biirgergemeinde' (Staal) ist das Gemeinwesen aller Menschen e ines 
Ortes, einer Gegend, eines Landes, sofern sie unte r einer fiir e ine n Jeden 
und fiir Alie in gleicher We ise giiltigen und verbindlichen, durch Zwang 
geschiitzen und durchgesetzten Rechtsordnung beieinander sind. Die 
Sache, der Sinn und Zweck dieses Beieinanderseins (die Sache der polis, 
die politische Aufgabe) ist die Sicherung sowohl der ausseren, re lativen, 
vorlaufigen Freiheit der Einzelnen als auch des ausseren, relativen, 
vorlaufigen Friedens ihrer Gemeinschaft und sofern die Sicherung der 
ausseren, relativen, vorlaufigen Humanitat ihres Lebe ns und 
Zusammenlebens." 
60. Verge lyk v1r kritiek hierop Herberg (1960:35) e n Brunner 
(1952:319). 
61. Barth (1970:35) sie n die samehang tussen kerk e n staat as 
positief uit die woorde van Rm 13:6: die staat is God se dienaar en 
daarom ook "ministri extraordinarii ecclesiae". Die kerk is in 'n sekere 
sin egter ook dienaar van die staat, naamlik in die verskuldigde voorbid-
ding vir owerhe idspersone (1970:31). Dit mag egter nie by gebed alleen 
bly nie. Barth vra die vraag: "Kan ernstige gebed op die lang termyn 
aanhou sonder ooreenstemmende ernstige werk (aan e n in die 
staatsopset)?" Barth maak die gelowige dus verantwoordel ik vir die aard 
van die staat as 'n regstaat - e n die beste manier om dit te doen, is deur 
middel van die de mokrasie (1970:45). 
62. Oor die be langrikhe id van die lig van die natuur/algemene 
genade vir die owerhe id s~ Kuyper (1904:68; 1911:1,232): "Het is tog 
volkomen duide lijk, dat de beste wijze van krijg te voeren, van het aan-
leggen van wegen en kanale n, van het bevordere n van landbou e n nij-
97 
STAATSOWERH EID EN GEREGTIGHEID IN DlE GESKJEDENIS 
verhe id, van hande l en arbeid ons, niet door de Schrift, maar door de 
natuur en de ervaring wordt ge leerd." 
63. In sy definisie van die staat voor 'n Hongaarse gehoor plaas 
Barth (1954:95) die klem op die ordenende aspek van die staat, spes ifiek 
di e voorkoming van indiwiduele ootredings op die vlak van die 
ge meenskap en vice versa . En al word die staat deur mag in stand geho u, 
moet dit ook deur die "vrye verantwoordelikheid" van die burgers on-
dersteun word. 
64. Verge lyk Dannemann (1977:243-8) se waardering vir die late re 
Barth se positiewe siening van die demokrasie. 
65. Hierdie standpunt van Barth is duidelik uit die volge nde 
aanhaling: " .. . the Church never thinks, speaks or acts 'on principle'. 
Rathe r it judges spiritually and by individual cases." (1954:114.) Van Ti! 
(1973:331-2) se beswaar is dat hierdie geestelike oordeel in werklikhe id 
buite die objektiewe Skrifriglyne Ie. Zillessen (1970:129-30) vind in Ba rth 
se na-oorlogse denke, veral in sy standpunt van die Kommunisme, nie ne l 
'n gebrekkige kennis oor politieke kwessies nie, maar ook 'n neiging om 
die bestaande staatlike en sosiale ordeninge (weer) as relatie f e n 
betekenisloos te beskou. Hy 1€ al meer die klem op (slegs) Godsliefde 
en naasteliefde, en al minder op menseregte en geregtigheid. West 
(1958:304 e .v.) beoordeel Barth se bydrae, ten spyte van kritiek, egte r 
positie f, omdat hy ontkom het van die Lutheraanse negatiwiteit oor die 
staa t. 
66. Vir Brunner (1932:434) 1€ die groot gevaar in die misbruik van 
die Goddelike mag van die staat: materiele mag maak die staat (reeds) 
vreeslik, maar die misbruik van Goddelike mag maak dit gruwe lik. Die 
staat bied geleentheid aan me nse om hulle wil tot mag 'n pseudo-
re ligieuse karakter te gee. 
67. Die vereiste van geregtighe id en reg word volgens Brunne r 
(1943:251) al be langriker in die moderne polities-ekonomiese raamwerk. 
Want 'n regstelsel kan ook ongeregtig word deur wat dit nalaat om te 
normeer, of om te normeer wat dit as staatlike reg nie toekom nie. Die 
98 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 2 
balans in staatlike reg is dus baie be langrik. 
68. "Das Volk wahlt sich eine Regierung, die nach Gerechtigkeit 
regie ren, nicht e ine Exekutive, die den Willen des Volkes tun. D as ist 
das Primi:ire und muss das Primare bleiben." (Brunner, 1943:257.) 
69. "Nicht um die De mokratie geht es heute, sondern um die 
soziale Gerechtigkeit und um die reale Freiheit de r Burger, die e inerseits 
vom monopolistischen Grosskapitalismus, anderseits vom kommunistis-
chen Syndikalismus bedroht sind." (Brunner, 1943:240.) 
70. Wendland (1967:94) is van mening dat ' n "Christelike staat" nie 
geskep kan/mag word nie, maar dat die wereldse vryhe id en eie vorm van 
die staat behoue moet bly. Wendland praat in die verband van "weltliche 
Theonomie" en bedoel dit spesifiek as 'n vryheid wat die staat het 
tee noor die kerk as instelling (1968:79-80). Hierdie bevryding het egter 
ook gelei tot die rasionalisering en totalitarisering van die staat in die 
twintigste eeu (1968:81, aantekening 51 hie rbo). 
99 
HOOFSTUK3: STAATSOWERHEID EN GEREGTIGH EID IN 
EKSEGETIES-ETIESE PERSPEKTI EF 
3.1 INLEIDlNG: SKRIFGEBRUIK EN SKRIFBEROEP 
3.1.1 lnlciding 
Noudat die historiese gedeelte afgehandel is, moet die Skrifgegewens 
aandag kry. ln die eersvolgende hoofstuk sal eers kortliks aan twee 
voorafvrae aandag gegee word, naamlik die Skrifberoep in die etiek, en 
die verhouding ten opsigte van die etiek tussen die twee Teslamente van 
die een Bybel. Natuurlik kan (en hoef!) nie elke etiese studie eers 
hieraan aandag te gee nie. In die lig van die karige literatuur oor wat 
later die "etiese verhouding" tussen die Testamente genoem word (3.1 .3. l 
hieronder), en die belang daarvan spesifiek vir hierdie ondersoek, is s6 'n 
ekskursie egter hier nodig. Dit is te meer nodig vanwee die versk ille in 
omstandighede ten opsigte van die staatsowerheid en die burgerlike lewe 
en geregtigheid in die Ou Testament en die Nuwe Testament (bv. die 
teokrasie). Die ondersoek se uitgangspunt is in hierdie opsig van so 'n 
kardi nale belang dat dit nie as vanselfsprekend veronderstel knn word 
nie. 
3.l.2 Die Skrifberoep in die etiek 
3.1.2.1 Die probleem 
In enige ondersoek oor Skrifgebruik en Skrifberoep moet die kultuur-
historiese "gaping" tussen die tyd waarin die verskillende Bybelboeke 
geskryf en gelees is, aandag kry, en bogenoemde verskillende aksente van 
Ou- en Nuwe-Testamentiese gegewens moet verdiskonteer word. Hierin 
moet enersyds teenoor die radikale Skrifkritiek met sy relativeri ng va n 
Skrifgesag en oorbeklemtoning van die situasie-etiek, en andersyds teen 
'n fundamentalist iese en atomistiese Skrifgebruik standpu nt ingeneem 
word.1 
Coetzee tl.J!1.. (1980:12 e.v.) kom tot die volgende gevolgtrekkings en 
noem dit "Hermeneutiese vertrekpunte of aksioma's": 
100 
SKRIFBEROEP 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
die basiese uitgangspunt is dat die Bybel die ewige en altydgel-
dende Woord van God is; 
die Skrif is deursigtig, en daarom moet die verlrekpunt die ak-
siomatiese, en nie die problematiese nie, wees; 
die Skrif is nie tydgebonde nie, maar wel tydgerig; 
dit is noodsaaklik om Skrif met Skrif te vergelyk, met as agtergrond 
die prim€re eenheid van die Skrif en 'n "verskeidenheid van 
Skrifte"; daarom is dit noodsaaklik om van die duidelike gedeeltes 
na die minder duidelike gedeeltes Le gaan; 
die Skrif moet verklaar word met die besef dat die H e ilige Gees die 
lnspirator en Eksegeet van die Skrif is; 
die Skrif moet verklaar word met die belydenisskrifte as vertrek-
punt en begeleider (die "analogia fidei"); 
die Skrif moet verklaar word met inagneming van di.e skopus 
(gerigtheid) daarvan; dit gaan in die Skrif prim€r om God se sel-
fopenbaring, die bekendmaking van sy wil aan gelowiges e n die weg 
tot die ewige lewe; 
die Skrif moet verklaar word met die Bybelse perspektief van die 
eeu (bedeling of "aeoon") waarin Nuwe-Teslamentiese gelowiges 
leef. 
Met hierdie riglyne kan in die bree volledig akkoord gegaan word. Dit is 
egter wettig om te vra of die Skrifberoep in die etiek hie rmee volledig 
gefundeer is. 'n Saak soos die verhouding tussen die Testamente kom 
byvoorbeeld nie na vore nie. Watter faktore moet, benewe ns die hierbo 
genoem, in aanmerking geneem word by die hantering van Skrifgegewens 
in etiese kwessies? 
3.1.2.2 Enkele riglyne 
Douma (1983:43-63) neem die Heilige Skrif as norm vir die Christelike 
etiek en wys op die gevare van die nuwere hermeneutiek wat die Skrif by 
die me ns en maatskappy laat aanpas, in plaas van andersorn (1983:45-6). 
Aan die hand van Schilder se definisie van etiek onderskei Douma drie 
relevanle sake:2 
101 
STAATSOWERHElD EN GEREGTIGI-IEID: EKSEGETIES-ETIES 
• 
• 
• 
die "konstante" gronde in die Skrif, wat hulle geldigheid te midde 
van alle veranderinge behou; 
die "wisselende bedelingen" binne die Skrif, veral in die oorgang 
van Ou Testament na Nuwe Testament: in die besonder die Ou-
Testamentiese wetgewing, die seremoniele wette en die burgerlike 
wette; maar ook hierdie wetgewing het na hulle "substansie" of 
kern nog betekenis vir die etiek; 
die "actueel concrete bepaaldheid" van gelowiges se verpligting 
teenoor God se geopenbaarde wit is ook belangrik: die blywe nde 
gebod van God moet gehoorsaam word in veranderlike situasies 
(1983:46-52). 
Hierdeur bring Douma die belangrikheid van die situasie na vore: die 
situasie waarin die Skrifgegewens gegee is en die situasie waarin die 
Skrifgegewens toegepas (moet) word. Vir Kreck (1979:157) gaan dit om 
interpretering van Godsgebooie in die Skrif. Dit help nie om maar net 
die Bybelse gebooie aan te haal sonder om die huidige situasie en 
geadresseerdes in ag te neem nie. Die vraagstuk in die Skrifberoep is 
hoe, met die oog op die huidige toestand, die Bybelse boodskap 
"auftragsgemass" en "situationsgemass" te begryp is (1979:164). Kreck se 
"hermeneutiese sleutel" is dus die toepassing van die onderliggende 
beginsel in elke Skrifdeel in vandag se situasie. Jn die konkretise ring van 
God se gebod moet die etiek aan die een kant (slegs) hulp gee e n nie 
dekrete uitvaardig nie; aan die ander kant mag die etiek nie die indruk 
van 'n "pluralisme" - waarin "alle katte grys is" - skep nie (1979:169).3 
Buys (1976:9-12) wys in die verband daarop dat die Bybel nie 'n 
"teksboek" vir die etiek is nie, maar in sy geheel in die "analogia fidei" 
benader moet word. Daarby moet die Skrif in sy historiese omstan-
dighede gelees en verstaan word - ook vir vandag. Buys wys ook op die 
"onverbreekbare eenheid" tussen Ou en Nuwe Testament, wat teen die 
agtergrond van die ontwikkeling van die "historia revelationis" verstaan 
moet word. In die verklaring van die Skrif moet die betekenis van Chris-
tus as voorbeeld vir die etiek nie vergeet word nie. Vir Buys is die 
"Christelike bewussyn" 'n voorvereiste vir die regte toepassing van die 
Skrif in etiese situasies. Ook Douma (1983:63) wys op die mondigheid e n 
102 
SKRIFBEROEP 
fyngevoeligheid van die gelowige (saam met die belangrikheid van gebed 
en die verligtende werking van die Heilige Gees): "Gebonden aan de 
Schrift en geleid door de Geest, nemen we onze beslissinge n in een 
vrijheid, waarin Christus ons als zonen en niet als slaven wil laten 
optreden (Gal 5,1 vv)." 
Heyns (1982:158-9) onderskei tussen "direkte en indirekte Skrilberoep". 
Die begrip "indirekte Skrilberoep" het by Kuitert (1970:63-88, veral 80 
e.v.) ontstaan. Daardeur wou hy se dat daar "geen directe verbindingslijn 
tussen de historisch bepaalde sociale leefwereld van de bijbel e n die van 
ons" te trek is nie en dat daar dus nie van ' n direkte toepassing van 
"Schriftwoorden - als elische loca probantia" sprake kan wees nie. Heyns, 
soos Velema (1971:61-2), het grondige besware teen die die idee van ' n 
indirekte Skrifberoep. Heyns (1982:160-70) gee tien "Bybelse 
koordinate". Elke Bybelse uitspraak met 'n etiese strekking moet 
verstaan word binne die konteks van: 
1) Goddelike gesag; 2) die verbond; 3) 'n historiese volksbestaan; 4) 'n 
historiese volkereverhouding; 5) 'n historiese heilsopenbaring (die 
progressiewe ontwikkeling van die openbaring); 6) blywende e n wis-
selende elemente; 7) gehoorsaamheidsmodelle en -norme; 8) die 
leidende werksaamheid van die Gees en die kreatiewe werksaamheid van 
die gelowige; 9) die totale bedoeling van die openbaring; e n 10) die to-
tale ruimte van die openbaring. 
Heyns (1982:170) meen dat hierdie koordinate, alhoewel nie noodwe ndig 
volledig nie, almal saam "die etiese relevansie van Ou- en Nuwe-
Testamentiese voorskrifte bepaal... almal saam ... die betroubare her-
meneutiese sleutel in die historiese verstaansproses uilmaak". Heyns se 
"koordinate" gee inderdaad, saam met die meer hermeneutiese uit-
gangspunte hierbo genoem, die voorlopige raamwerk waarbinne Skrif-
gegewens konkreet eties toegepas kan word. Dit is duidelik dat in die 
Skrilberoep die Bybel sy grondliggende gesag (moet) behou, e n dat om 
hierdie gesag op 'n hedendaagse etiese kwessie te konkretiseer, 'n hele 
aantal faktore relevant word. Hierdie faktore moet almal saam in ag 
geneem word om die gesagvolle wil van God in vandag se (eliese) siluasie 
te bepaal.4 
103 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETIES 
3.1.3 Die invloed van die verhouding tussen Ou en Nuwe Testament op 
etiese vraagstukke 
3.1.3.l Inleiding 
' n Onderdeel van die Skrifberoep in die etiek wat vir hierdie o ndersoek 
belangrik is, is die verhouding tussen die Ou en Nuwe Testament. Soos 
Murray (1981:14) vra: is daar een sarnehangende Bybelse etiek? Of is die 
diversiteit - veral tussen die Ou en Nuwe Testament - te groot? Orn op 
vrae soos hierdie te antwoord, is dit uiteraard ook nodig om die faktore 
hierbo genoern, in ag te neern. Soos egter gesie n sat word, korn daar 
rneer as hierdie faktore na vore. 
Jn die literatuur oor die verhouding tussen die Ou en Nuwe Testame nt 
word gewoonlik ne t aan die openbarings- en/of he ilsh istoriese verhou-
ding tussen die twee Testa rnente aandag gegee. Alhoewel hie rdie 
verhouding(-saspek) grondliggend is, rnoet daar ook verder gegaan word 
e n na die "etiese" verhouding tussen die twee Testarnente gekyk word. 
Hierrnee word bedoel die hele vraagstuk van die gesag e n gewig \'.a n ' n 
Ou-Testa rnentiese gedeelte oor ' n saak waaroor die Nuwe Testament 
ook ' n uitspraak gee, en die gesag en gewig van so 'n gedeelte waar die 
Nuwe Testament geen uitspraak gee nie. Omgekee rd kan dieselfde gevra 
word oor sake wat vir die eerste keer uitdruklik deur die Nuwe Testa-
ment aangeraak word. 
3.1.3.2 Die (algemene) openbaringshistoriese verhouding 
'n Oorsig oor die relevante literatuur bring sekere voorgeste lde oplos-
sings vir die probleem van die verhouding tussen die twee Testarnente na 
vore. Daar is aan die een kant "eensydige oplossings", wat of die 
verhouding as kontinu (en daarom identies) Of as diskontinu beskou (en 
daarom 'n skeiding rnaak). Daar is definitiewe "Ou-Testarne ntiese" e n 
"Nuwe-Testarnentiese" oplossings, dit wil se oplossings wat eensyd ig klern 
le op die waarde van net een van die twee Testarnente. Verhoef 
(1970:281), Baker (1976:97,139,157) e n Hasel (1972:106) toon dit byvoor-
104 
DIE VERHOUDING TUSSEN OU E N NUWE TESTAMENT 
beeld onderskeidelik van Dodd, Barth, Visscher, Van Ruler, Miskotte en 
Bultmann se sienings aan. 
Aan die ander kant is daar meer "gebalanseerde oplossings", wat die 
probleem as kompleks en meervoudig identifiseer en as sodanig wil han-
teer. Hier is teoloe soos Calvyn (Inst. 2 10,11), Baker (1976:34-41 , 73), 
Hasel (1972:116-27), Verhoef (1970:282 e.v.), Bright (1967:202 e.v.), 
Bruce (1968:21 e.v., 1978:15 e.v.) en Helberg (1982:95-106, 107 e.v.) se 
standpunte insiggewend. Uit veral laasgenoemde teoloe se sienings kan 
die volgende algemene riglyne getrek word: 
• As die een Woord van God is daar 'n basicse eenhcid tussen die 
twee Testamente. 'There is a basic agreement between the Old 
Testament and the New on the norms and sta ndards of behaviour 
in question." (Murray, 1981:19.) 
• 
• 
• 
• 
Daar bestaan tegelykertyd ' n wcdersydse vcrhouding 
("interrelationship", Basel 1972:124) tussen die twee Testamente. 
"In die Ou Testament is iets begin wat nie afgehandel is nie. Die 
Ou Testament wys na die toekoms; dit is oop van voor. Om-
gekeerd het die Nuwe Testament nie uit die lug geval nie; dit het 
'n voorgeskiedenis, wortels wat ver teruggaan. Die Ou e n die 
Nuwe Testament wys so na mekaar toe; hulle he t mekaar nod ig." 
(Coetzee tlJ!l, 1980:28.) 
Jesus Christus en sy werk beklee 'n unicke (en soms deurslag-
gewende) posisie in hierdie verhouding. "Die O.T. is geherin-
terpreteer en geaktualiseer in en deur Jesus Christus ... (dit) is deur 
die koms van Jesus Christus in sy diepste kern geraak e n moet nou 
by daardie nuwe lig gelees word." (Helberg 1982:103-4.) 
Daar is en moet balans en versigtigheid wees tussen die konlinuc 
en diskontinue aspekte van die verhouding tussen die Testamente. 
'This relationship is so varied and complex that we cannot define it 
in a single definition, but we need many definitions to do justice to 
its variety of aspects." (Verhoef 1967:296.) 
Die leerstuk van progressiewe opcnbaring werp belangrike lig op 
die verhouding tussen die Testamente (Hb 1:1) : "We have the 
completion of the revelatory process." (Murray 1981:18.) Ook dit 
moet egter met omsigtigheid gehanteer word, sodat daardeur nie 'n 
105 
STAATSOWERH EJD EN GE REGTfGHEID : EKSEGETIES-ETIES 
"eersterangse" openbaring in di e Nuwe Testament e n ' n 
"tweederangse" openbaring in die Ou Testament "geskep" word nie. 
3.1.3.3 Die "etiese" verhouding tussen die Ou en Nuwe Testament 
By bogenoemde a lgemene riglyne is die volge nde waarskuwings in die 
banter ing van die "etiese" uitsprake in die Ou en Nuwe Testament 
belangrik: 
* Die verbouding mag nooit s6 banteer word dat vir e ti ese (of dog-
matiese) sake waaroor daar in die Nuwe Testament nie sterk 
genoeg uitsprake is nie, in die Ou Testament "redding" of "meer 
gewig" gesoek word nie. S6 kan die twee maklik teen mekaar af-
* 
.. 
.. 
gespeel word. 
Die groei e n voortgang in die openbaring (die sogenaa mde 
"progressiewe openbaring") sentreer in die eerste plek om die 
openbaring van die verlossing in en deur Jesus Cbristus. Daar 
moet dus versigtig omgegaan word met die gedagte van progres-
siewe openbaring waar dit by e tiese kwessies kom. 
Daar moet met die moontl ikbeid reke ning gebou word dat daar 
oor sekere sake in die Ou Testament reeds genoegsaam of selfs 
finaal uitspraak gegee is. Om oor sulke sake die "swye" van d ie 
Nuwe Testament as normatief te vertolk, kan ' n verskra ling va n die 
gesag van die Ou Testament (en Skrif) tot gevolg M. 
In die toepassing van die verbindingslyne tussen Ou e n Nuwe Tes-
ta ment op spesi fi ek etiese sake moet met die tersaaklike tekste se 
verband e n gerigtheid rekening gehou word. Die vraag moet dus 
telkens beantwoord word: is die verhouding tussen ' n teks in die 
Ou Testament en 'n teks in die Nuwe Testament gelyk aan die 
verbouding tussen die twee Testamente? Die probleem word 
gei"llustreer deur die skopus van tekste oor slawerny in die Ou Tes-
tament en die van Fi lemon 16. 
Watter besondere faktore moet in ag geneem word in die bante ring van 
Skrifgegewens in die twee Testamente oor etiese kwessies? Teen d ie ag-
tergrond van die hermeneutiese uitgangspunte e n algemene stand punte 
106 
DIE VE Rl-IOUDING TUSSEN OU EN NUWE TESTAM E NT 
hie rbo genoem, moet die volgende drie sake ook verdiskonteer word: 
• Die regering van God oor sy kfoders en die skepping 
Alhoewel God se heerskappy in wese in albei Testamente dieselfde is, 
verskil die wyse daarvan. In die Ou Testament is die heerskappy teok-
raties, deur midde l van konings, profete en priesters, binne ' n bepaalde 
staatsbestel e n volk. In die Nuwe Testament regeer Christus sy volk deur 
sy Woord e n Gees, oor staats- en volksgrense heen. Wat we l waar is, is 
dat daar niks verander het aa n die wese van God se a lgemene 
heerskappy oor konings, regerings e n volke nie. Deur die versoening van 
Christus het hie rdie heerskappy wet ' n nuwe dimensie gekry (Kol 1 :20) . 
• Die volk van God (die verhouding tussen kerk en volk) 
Wat hiermee saamhang, is die objek van God se regering ( in die 
betekenis van sy lie fdevolle en direkte bemoeie nis) van sy kinders. Jn die 
Ou Testament is ne t een kultuurvolk "die volk van God", die kerk va n die 
ou verbond. In die Nuwe Testament is God se volk gelowiges ui t a lle kul-
tuurvolke, die kerk van die nuwe verbond. Aan die ander kant bly God 
ook Koning oor die ongelowiges e n geld sy wit en wet onveranderd . 
• Die leer van die twee aeone 
' n Baie belangrike en grond liggende dimensie van die etiese verhoud ing 
tussen die twee Testamente is die leer van die twee bedelings of aeone 
(Coetzee, 1984:345-7). Vir Christene het 'n nuwe aeoon in beginsel reeds 
aangebreek (2 Kor 5:17). Die skepping en die strukture daarin is egter 
nog steeds aan die ou aeoon en sy gevolge gebonde. D ie sonde maak 
byvoorbeeld ' n staatsowerheid nog net so noodsaaklik as voordat die 
nuwe bedeling in Christus aangebreek het (Rm 13). In die rekening hou 
met die leer van twee aeone word dus ook met die (huidige) invloed van 
die sonde rekening gehou. 
107 
STAATSOWERHEID EN G EREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETI ES 
• Samevatting 
Sonde r om daarop aanspraak te maak dat hiermee noodwe ndig a lle 
moontlike faktore na vore gebring is, kan met veiligheid gese word dat in-
die n die riglyne waartoe in par. 3.1.2.2, 3.1.3.2 en 3.1.3.3 gekom is, 
toegepas word op Skrifgedeeltes met 'n et iese strekking en betekenis, die 
relevansie en gesag daarvan vir die moderne situasie duidelik kan wees. 
Dit is ook van Skrifgegewens oor die staatsowerheid en geregtigheid 
waar, e n daarom sat in 3.4 (die sistemat ise ring van etiese riglyne oor 
staatsowe rheid e n geregtigheid) van hierdie riglyne gebruik gemaak 
word . 
3.2 GEREGTJGHEID EN REG IN DIE SKRJF 
3.2.1 lnleiding 
E nersyds is die gebrek aan die institusionele dimensie van geregtighe id 
(op grond van Skrifriglyne) in (selfs) die sosiale etiek · ~ gevolg va n 'n 
biblisistiese hante ring van spesifiek die Nuwe Testament. Daar word na 
'n teks gesoek wat ' n direkte opdrag oor institusionele geregtigheid gee. 
By gebrek aan die vind daarvan word tot die konklusie gekom dat die 
Nuwe Testament (en God!) nie (meer) in sosia le geregtigheid be langstel 
nie (vergelyk vir ' n soortgelyke voorbeeld uit die Ou Testament Mott, 
1982:17). 
Andersyds gebeur dit dat die sosia le etiek (en soms die indiwiduele et iek) 
net of grootliks in die Dekaloog e n die liefdesgebod-samevatting daarva n 
begrond word . Hierdeur word belangrike Bybelse etiese riglyne (en die 
eksegetiese begronding daarvan) verloor. Wat verder kan gebeur, is dat 
die soms baie konkrete sosiaal-etiese eise op talle plekke in die Ou en 
Nuwe Testament verlore gaan. Hierdeur word (ook 'n reform atoriese) 
sosiale etiek "stomp" e n vaag in sy algernene beginsels. Die beste is om 
albei te doen : natuurlik moet die Dekaloog en die liefdesgebod ' n 
belangrike plek in enige etiese studie inneem. Hooflyne deur die Skrif 
108 
GEREGTIGHEID EN R EG IN DIE OU TESTAMENT 
(soos die verbond of die koninkryk) is ook belangrik. Maar daarmee 
saam moet ook na (ander) relevante Skrifgedeeltes gekyk word. So sal 
nie in die pietistiese slaggat getrap of 'n stomp sosiale etiek ontwikkel 
word nie. 
Enkele vrae dien hulleself ten opsigte van reg en geregtigheid in die Skrif 
aan: 
• 
• 
• 
Is geregtigheid in die Skrif primer God se geregtigheid of is daar 
sprake daarvan dat van mense (en dus die owerheid) ook gereg-
tigheid verwag kan word? Is geregtigheid dus "verti kaa l" of 
"hor isontaal"? Wat is die verband? 
Is intermenslike geregtigheid primer 'n etiese begrip (om in die al-
gemeen "goed" te doen en regverdig te wees), of het dit ook staat-
kundige betekenis? 
rs daar hierin klemverskille tussen die Ou en die Nuwe Testament? 
Om hierdie en soortgelyke vrae te kan beantwoord, word eers die 
voorkoms, betekenis en draagwydte van die Hebreeuse stamme ~q en 
mspt, en daarna die Griekse dikaioo en verwante vorme ondersoek. 
Daarby is dit nodig (en dit word onder eksegete wyd erken - Z iesler, 
1972:15) om in 'n eksegetiese ondersoek verder te gaan as kommentare 
en 'n blote etimologiese ondersoek, en die konteks waarbinne 'n woord 
gebruik word na te gaan, omdat dit medebepalend is vir sy betekenis in 
daardie Skrifgedeelte. Teen hierdie agtergrond sal ook van enkele 
relevante gedeeltes eksegese gedoen word, met inagneming van be-
staande eksegetiese materiaal en met toespitsing op die besondere etiese 
probleem.5 
3.2.2 Geregtigheid en reg in die Ou Testament 
3.2.2.1 I nleiding 
Die slam ~q word gewoonlik in die Afrikaanse vertal ings van die Bybel 
met "geregtigheid" (of 'n soortgelyke begrip) en in die Engelse vertalings 
met "righteousness" weergegee. Die stam mspt word in Afrikaans met 
109 
STAATSOW E RH EID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
"reg" e n in Enge ls met "justice" weergegee. Soos wat hieronder gesie n sal 
word, moet die verband bepaal presies wat e lke woord waar beteken. 
3.2.2.2 Die stam ~q 
Soos wat met a lle Hebreeuse woorde die geval is, is ~q nie ' n statiese nie 
maar dinamiese begrip (Vriezen, 1974:333, nl ). Om hierdie e n historicse 
redes is daar min konsensus oor wat die "basiese" beteke nis van d ie 
begrip is (Eggleton, 1973:115 e .v.). Die volgende sake is in dispuut: 
• Enersyds is daar geleerdes wat die begrip as veral juridies s ie n 
(Di.inner, 1963; Schmid, 1968). Aan die ander kant is daar teoloe 
wat die religieus-etiese betekenis as primer beskou (Payne , 
1976:155 e.v.), of aanvullend daarby die re lasionele aspek daarvan 
• 
• 
bekle mtoon (Eichrodt, 1967:240; Von Rad, 1975:371 ). 
Klem word vanuit etimologiese kant gele (kyk die ve rwysings van 
Eggle ton, 1973:115-6, e n die ontwikkeling waarop Payne, 1976:155 
e.v. wys), maar die jongste klem is eerder die kontekstuele (Ziesle r, 
1972; Eggleton, 1973). 
Meer of minder klem word ook op Goddelike e n menslike ge reg-
tigheid gete. 
Die belangrike vraag is: hoe moet die begrip ~q verstaan word? Is dit 
moontlik om daaraan 'n "basiese" betekenis toe te ke n? En indie n we t, 
wat is die raamwerk waarbinne ~q verstaan moet word? Uit die oorsig 
wat Eggleton (1973:115-6) oor die moontlike wortelbetekenis van ~q gee, 
te l "konformiteite met 'n norm" soos regte mate e n gewigte, "reguit wees", 
"korrektheid", "waarheid en betroubaarheid" e n "regte optrede" (ook 
Kohle r & Baumgartner, 1958:794; Gesenius, 1978:702). 
Payne (1976:155 e.v.) wys op wat hy as die (etimologiese) ontwikke ling 
van die begrip ~q in die Ou Testament beskryf. Die stambe te ke nis voo r 
die O u-Testamentiese tyd is "straightness in a physical sense". In die tyd 
van die aartsvaders o ntwikke l die begrip tot dit wat in ooree nste rnming 
met 'n sekere standaard is, Of God s'n Of me nse s' n. In die Mosarese tyd 
word d ie begrip ook op God van toepassing gemaak, as 'n "manifesta tio n 
110 
GEREGTrGHElD EN REG IN DIE OU TESTAMENT 
of God's holiness", 'n aktiwiteit (1976:156). Die profete le klem op die 
menslike morele standaarde (van geregtigheid) wat in ooreenstemming 
met God se wil en wese is.6 
Schmid (1968:104 e.v.) ondersoek die stam ~q in die oud-Oosterse en 
voor-Ou-Testamentiese bronne en kom tot die gevolgtrekking dat dit 
oorspronklik die "kosmische Ordnung" beteken, wat in "Weisheit, Recht 
usf. konkretisiert und vom Konig ... gewarleistet wird". ~q dui dus op or-
deningsmatige of ordeningskeppende verhouding of optrecle. Die 
grondbetekenis bly egter vir Schmid (1968:67) "recht, richtig, in 
Ordnung". 
In 'n omvattende studie ondersoek Ziesler (1972:17-46) die voorkoms 
van die stam ~q in die werkwoord-, selfstandige, en byvoeglike naam-
woordvorme. Oor die we rkwoordvorme kom hy tot d ie gevolgtrekkin~ 
dat die juridies-forensiese en die etiese elemente daarin sterk vervleg is. 
Wat die ander vorme van ~ dq betref, kom dit volgens Z iesler 481 kee r 
voor. Hy onderskei die wat handel oor Goddelike e n die oor me nslike 
geregtigheid. In die kategorie "menslike aktiwiteit" vind hy dat ~ dq op 
regsaktiwiteit, owerheidsaktiwiteit, algemene etiese optrede, ver-
bondsoptrede (veral die byvoeglike naamwoord), gehoorsaamheid aan 
die Torah, barmhartigheidsoptrede, ware en goeie regspraak, e n menslik 
forensiese of relasionele korrektheid kan dui (1972:23-8). Hy som die 
gebruik van ~q ten opsigte van menslike aktiwiteit s6 op: "It is clear that 
just as a ll 'activity' cases have some explicit or implicit re lation to God, so 
nearly all forensic cases imply ethical righteousness in general, or in-
nocence in particular." (1972:28.) Ten opsigte van "Goddelike aktiwileit" 
vind hy die volgende kategoriee: regsaktiwiteit (God as wetgewer), 
genadige en reddende optrede, verdedigende optrede, betroubare 
optrede, regverdige regspraak en fore nsiese en relasionele korrekthe id 
(1972:28-31). 
Alhoewel Dunne r (1963:130) die geregtigheid van God as prime r 
juridies-forensies ve rstaan (as beskerming teen die vyand e n bestraffing 
van die goddeloosheid), sien hy ten opsigte van menslike geregtighe id 
volledig die sosiaal-etiese en re ligieuse aspekte raak. Wanneer hy 
111 
STAATSOWERHEID EN GER EGTIGHE ID : EKSEG ETIES-ETIES 
me nslike geregtighe id bespreek (1963:60-78), te hy se lfs die kle m hie rop: 
:rlq is die "Regulato r des me nschliche n Ge me inschaftslebens. De r 
Ge rechte ist zugle ich der Ge me inschaftstreue und de r F romme" 
(1963:130). Hierdeur kom 'n be langrike be tekenisfaset van :rlq na vore, 
naamlik die re lasione le (3.2.2.4 hie ronder). 
U it hie rdie gegewe ns (veral die van Ziesler) is dit duide lik dat die 
voorkoms van die vorme van :rlq nie gronde gee om ske iding tussen God-
de like en me nslike geregtigheid te maak nie . . God se geregtigheid is ' n 
aktiwiteit wat Hy in die lewe van die vo lk uitoe fen (Ps 9:5, Jes 33:5), maar 
dit is ook ie ts wat Hy van die volk e is (Jes 5:7, Je r 23:5). So staan ~q 
binne die ve rbo ndsraamwerk. Ook kan (voorlopig) aanvaar word dat ~q 
nie primer juridies-forensies ve rstaan kan word nie, e n dat die re ligieus-
etiese aspek ten minste ne t so belangrik is (Ziesler, 1972:32). Me nslike 
gereglighe id is egter nie net re ligieus (in die sin van ' n regte ve rhooding 
met God) nie - die ge'integreerdheid van die Hebreeuse samelewing 
maak so ' n skeid ing onmoontlik - maar he t ook belangrike etiese e n 
juridies-staatkundige fasette e n impliksasies (Eggleton, 1973:184; Du 
Plessis, 1978:165). 
3.2.2.3 Goddelike en menslike geregtigheid 
God se geregtigheid het ' n ryke verskeide nheid be teke nisse (Z iesle r, 
1972:28-31, 3.2.2.2). Op grond van God se geregtighe idsoptrede in d ie 
lewe van die volk is geregtighe id 'n Goddelike eis (Lev 19:15). Die 
opdrag om op a lle vlakke geregtig te lewe, vloe i direk uit God se ge reg-
tighe idsdade voort. As Goddelike en menslike geregtigheid nie geskei 
kan word nie, wat is die verhoud ing tussen die twee be tekenisfasette van 
:rlq? Z iesler (1972:44) wys op 'n noue verbinding: in Jes 32:16-17 maak 
God se Gees e n sy aktiwite it die bestaan van geregtighe id e n reg tussen 
me nse moo ntlik. "It is God's gift, yet also something which me n 
practice." E n oor Jer 23:5vv e n 33:15vv se hy: " ... while tsedeq ... re fe rs 
first to God's activity, it refers secondarily to this as the cause of the 
righteousness of the Davidic king, and so of the people's good gove rn-
me nt, peace and securi ty ... If God is to raise up as Messiah to ru le 
112 
G ER EGTTGH E ID EN REG IN DI E OU T ESTAM ENT 
righteously, the n God is the ca use of the resul t ing righteousness." 
(1972:44.) 
Dit is duide lik dat omdat God die Ge regtige is, Hy die Bron va n e n 
Norm vir alle me nslike geregtighe id is. Sonde r God se aktiwite it ka n die 
me ns nie in 'n regte verhouding tot Hom kom nie. Maa r sonder sy wils-
ope nbaring va n wat ge regtighe id is, kan die me ns ook nie in die vere iste 
ge regtige verhouding tot sy mede mens kom nie . Beide die juridies-
fore nsiese e n re ligieus-etiese aspe k van menslike geregtighe id is dus 
volko me va n God se aktiwite it e n sy wilsope nbaring afha nklik. Juis om-
dat God binne die raamwerk van die verbond van die vo lk ge regtighe id 
tee noor mekaa r e is, is ge regtighe id beide 'n Godde like gawe e n o pdrag. 
Dis ene rsyds e n prinsipieel prime r 'n Goddelike aktiwiteit, e n a nde rsyds 
en konkreet-omvatte nd 'n me nslike opdrag.8 
3.2.2.4 Die r elas ionele aard van geregtighe id binne die vcr-
bondsraamwerk 
Ziesle r (1 972:38) verwys daarna da t dit Cre me r ("Die paulinische 
Rechtfertigungsle hre im Z usamme nha nge ihre r geshichtliche Yorausset-
zungen, Gii terslo h, 1899) was wat d ie eerste keer daa rop gewys he t dat 
s:iq 'n verhoudingsbegrip is. Ook Yon Rad (1975:370 e.v.) he t d it be k-
lemtoon. Die belangrikste verhouding in die Ou Testame nt is d ie ve r-
bondsve rhouding waarin die volk e n die enkeling to t God staan. Die fe it 
dat :dq 'n re lasione le aard he t, binne die ve rbondsraamwerk funksio neer 
e n dat daar dus ' n verba nd tussen geregtighe id e n ve rbond is, ka n uit d ie 
vo lgende gedeeltes gesie n word. 
Yoo r die ve rwo esting van So do m e n Gomor ra verte l d ie H ER E 
Abraham daarvan. Sy motive ring is dat H y Abraha m verkies he t ('n ve r-
bo nd met ho rn gesluit het): 
"Wa nt Ek het ho rn verkies, dat hy aan sy kinde rs e n sy huis na horn 
bevel sou gee dat hulle die weg van die H E R E rnoet hou o m gereg-
tighe id e n reg te doe n." (G n 18:19.)9 , 
113 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
En ~q word in Dt 6:25 spesifiek binne 'n verbondsraamwerk gebruik: 
"En dit sal geregtigheid vir ons wees as ons sorgvuldig al hie rdie 
gebooie hou voor die aangesig van die HERE onse God soos Hy 
ons beveel het." 
Soms word die verbondsterm by uilstek (hesed, hier vertaal as 
"goedertierenheid") ook saam met geregtigheidsbegrippe gebruik: 
" ... maar laat hy wat wil roem, horn hierop beroem dat hy verstaan 
e n My ken, dat ek die HERE is wat goedertierenheid, reg e n gereg-
tigheid op die aarde doen ; want in die dinge het Ek 'n behae, 
spreek die HERE." (Jer 9:24.) 
Jn die boek Hosea, wat op God se verbondstrou en die volk se ver-
bondsontrou fokus, staan: 
"En Ek sal My met jou verloof tot in ewigheid en My met jou ver-
loof in geregtigheid en reg en in goedertierenheid en·ontferming." 
(Hos 2:18.) 
'n Laaste voorbeeld van eksplisiete verbondstaal kan uit Sag 8:7-8 
geneem word: 
"Kyk, Ek gaan my volk verlos ... en hulle aanbring; e n hulle sa l 
midde-in Jerusalem woon . Dan sal hulle vir My 'n volk wees, en Ek 
sal vir hulle ' n God wees, in trou en geregtigheid." 
Dit is dus duidelik dat ~q binne die verbondsraamwerk verstaan moet 
word. Ziesler (1972:40) gee drie redes daarvoor: eerstens die plaas van 
geregtigheid binne die verbondsraamwerk (Gn 18:19, Ps 15, Es 18), 
tweedens die feit dat dit ooreenstem met die siening dat die 
werkwoordvorm van ~q (veral in die Hi'fil) "restoration to relationship", 
spesifiek die verbondsverhouding aandui, en derde ns omdat dit die 
verskeidenheid betekenisse van ~q verklaar: " .. . it means that righteous-
ness is a situational word, its precise meaning to be determined by the 
circumstances." Eggleton (1973:183) stem ook hiermee saam. 
Ziesler (1972:40) se opsomming is raak: "Righteousness is ... activity that 
befits the covenant... If we must speak of norms, then the norm is the 
114 
GEREGTIGHEID EN R EG JN DIE OU TESTAMENT 
covenant and whatever is appropriate to it. Everything ... which fits the 
requirements of the covenant is 'normal' or righteous." Hy gaan selfs so 
ver as om te se dat menslike geregtigheid net binne die verbondsraam-
werk moontlik is. Mense daarbuite kan nie (waarlik) geregtig leef e n 
optree nie. Mense binne die verbond moet daaraan getrou wees in alle 
lewensfasette: " ... so also right judging, right governing, right worshipping, 
and gracious activity, are all covenantal and righteous, despite the ir 
diversity." (1972:42.) Die feit dat God se geregtige aktiwiteit me nse in 
die verbondsraamwerk in 'n regte verhouding tot Hom plaas, eis ook dat 
hulle in 'n geregtige verhouding tot hulle medemense sal leef - op alle 
vlakke van die Hebreeuse samelewing. Daar is dus 'n direkte verbinding 
en "eweredigheid" in die mate waarin God geregtighe id gee en dit van 
verbondsgelowiges eis.10 
3.2.2.5 Die stam mspt (en sy verhouding tot !liq) 
• 
3.2.2.5.1. lnleiding 
Wat waar is van die verlaalprobleem van die begrip ~q. is net so waar 
van mspt. Dit kan nie deurgaans met een of selfs meer woorde vertaal 
word nie, omdat dit so ' n wye betekenisveld het. In sommige gevalle 
moet die woord weergegce word met "ordening" (Lev 18:5, Dt 4:8), in 
ander gevalle met "vonnis" of "oordee l" (Jes 3:13-15; Hos 5:1); dan ook as 
"regsaak" (Ps 9:5) of "reg" (Jes 1:17,23). Soms kom mspt, wanneer dit in 
Afrikaans vertaal word, baie naby aan "geregtigheid", in die sin van wat 
regtens en moreel behoort te gebeur (Amos 5:7). Die fe it dat ~q e n 
mspt soveel ke re in die Ou Testame nt (veral in die profetiese boeke) 
saam gebruik word, versterk hie rdie beteke nisve rband (3.2.2.5.5 
hieronder). 
3.2.2.5.2 Die basiese betekenis en betekenisveld van mspt 
Om na 'n vaste "wortelbetekenis" vir mspt te soek, is net so futie l as wat 
die geval met ~q was. Eggleton (1973:186-8) wys op die dissensus in 
115 
STAATSOWERHEID EN GEREGTlGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
hierd ie verband. Die moontlikhede wat hy na aanleiding van verskil-
le nde outeurs se menings noem, is "besluit", "heers", "rig/oordeel" e n 
"ord inansie". Gesenius (1978:844) meen dat die primere idee agter mspt 
is "to set up, erect". Vir die stam spt vind hy die betekenisse om ' n regs-
oordeel uit te spreek (insluitende die verdediging van 'n regsaak) e n om 
te heers of te regeer. Wat die vorm mspt betref (die miqtal -vorm me t die 
voorvoegsel m€-m), vind Gesenius (1978:519-20) twee bas iese 
betekenisse, naamlik regsoordeel (waaronder die regsuitspraak, die plek 
van uitspraak, die regsaak, vonnis en misdaad) en 'n regsaanspraak, dit 
wat wettig en geregtig is (waa ronder 'n regsordening, 'n reg wat ie mand 
toekom en 'n regsgewoonte) . Ook Kohler & Baumgartne r (1958:579-80) 
vind hie rdie basiese betekenisveld(e). 
Volgens Booth (1942:108) he t mspt drie betekenisvelde, waarvan die 
eerste, "gewoonte", volgens hom baie vroeg gebruik is en late r in onbruik 
verval het. Die ander twee is die gebruike wat 'n institusioneel-juridiese 
agtergrond het en die gebruike wat die idee van dit wat reg is ("rightful 
due") e n behoort te wees, bevat. Hertzberg (1922:256) dui vir die 
werkwoordvorm spt twee basiese betekenisse aan, naamlik ' n regeer- e n 
' n regsbetekenis. 
Hieruit kan nie verder Jig op die konkrete betekenis gewerp word nie. 
Die fe it dat mspt so dikwels saam met :rlq gebruik word, word vir die 
oomblik daar gelaat om kortliks die gebruik van mspt in die Ou Testa-
me nt na te gaan.11 
3.2.2.5 .3 God se mspt 
Reeds in Gn 18:25 word 'n beroep op God se regsprekende funksie 
gedoen as "Regter van die ganse aarde". Verskillende voorskrifte va n 
Jahwe in Levitikus, Numeri e n Deuteronomium word (onder andere) 
mispatim (vertaal as "verordeninge") genoem (Lev 18:5, Nm 35:29 e n Dt 
4:8). Daar is 'n besondere verhouding tussen Jahwe en mspt. Hy he t dit 
lief (Ps 33:5; Jes 61:8) en dit (saam met :rlq) is die grondslag van sy troon 
(Ps 89:15, 97:2). Jahwe gee mspt aan die verdrukte (Ps 10:18, 103:6), Hy 
116 
GEREGTIGHEID EN REG lN DIE OU TESTAM E NT 
hanleer die regsaak van die gelowige (Ps 9:5, 43:1) en dis Jahwe wat aan 
die mens sy reg gee (Spr 29:26). Die maatstaf vir 'n regte weegskaal kom 
van Hom af (Spr 16:11). Maar God se oordeel en sy vonnis oor sy volk 
(Jes 3:13) en die wSreld (Ps 98:9) is ook mspt. Mspt is nie net ' n e ienskap 
van Jahwe nie (Jes 51:4), maar veral sy optrede (Jer 9:24, Hos 2: 18). Hy 
is die God van reg, maar vera l die God wat reg laat geskied (Mal 2:1 7, 
Sef 3:5). Daarom word mspt ook aan die Spruit van Jahwe (Jer 23:5, 
33: 15) en die Messias-koning (Jes 32:1) toegeskryf. 
Eggleton (1973:227 e.v.) onderskei drie vlakke van Jahwe se betoning van 
mspt: God is naamlik Regle r, Yerbondsvennoot en Koning. Die God-
delike regtersfunksie kan ook duidelik uit die hierbo aangehaalde 
gedeeltes gesien word. In Hos 2:16-22 kom die verbondskonnotasie van 
mspt (soos wat die geval met ~q was) duidelik na vore. Jahwe onderrig 
die verbondsvolk daarom in mspt (Jes 28:26). As sentra le deel van die 
verbond is Jahwe se koningskap n6U verbonde aan mspt. Daarom is dit 
die grondslag van Jahwe se troon (Ps 97:2). Om dieselfde rede is sy eis 
aan die aardse leiers om mspt te doen so sterk en die oordeel by gebrek 
daaraan so swaar (Jes 3:13-15, Es 45:9, Amos 5:7,15,24). Scholnick 
(1982:521) wys daarop dat in die boek Job mspt enersyds deur Job as die 
"equitable resolution through forma l judicial proceedings of his case with 
God" beskou word, en andersyds deur God as sy gesag oor die heelal be-
skryf word (40:8). "His concern for Job is expressed through leaching 
him that justice goes beyond the human legal system to include a system 
of divine kingship." (1982:521 .) 
Dit is egter tog opmerklik dat uil die (selfondersoekte) 108 kere wal mspt 
in sy "primSre" regsbetekenis in die Ou Testament voorkom, dit net in 
ongeveer 30% gevalle op Goddelike aktiwiteit betrekking he t. Booth 
(1942:106) se ondersoek van die woord en verwante begrippe toon dat 
84% geva lle vir menslike aktiwiteit gebruik word. Sonder om hie rmee 'n 
skeiding tussen Goddelike en menslike mspt te wi l maak (13ooth, 
1942:106, loon ook tereg aan dat mspt in 25% van die gevalle 'n God-
delike opdrag aan mense is), kan afgelei word dat mspt, a lhoewel dit sy 
oorsprong in God het, meer op menslike aktiwiteit e n vir-me nse-
geldende voorskrifte van toepassing gemaak word as wat die geva l met 
117 
STAATSOWERHEID E N GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
~q is (3.2.2.3). Wat verder opmerklik is, is die hoeveelhe id ke re wat dit 
in die profetiese boeke (ve ral die late re profete) as opdrag aan die ver-
bondsvolk en le ie rs beklemtoon word. Die implikasie hie rvan is dat die 
gebru ik van mspt (nog meer as s:lq) konkrete riglyne kan bied vir die 
juridies-staatkundige fasette van Ou-Testamentiese geregtigheid.12 
3.2.2.5.4 Menslike mspt 
Daar is reeds hie rbo na die o nlosmaaklike band tussen Goddelike en 
me nslike mspt verwys. Hertzberg (1923:18-9) maak op grond van ' n ui t-
gebreide ondersoek na die ontwikkeling van die begrip in die Ou Testa-
ment die belangrike Stelling dat mspt in die profete en D euteronorniurn 
telkens as 'n uitdrukking van Jahwe se wil gesien word (veral gesien in die 
verta ling "verordening" - TE): "Sie ... ve rkni.ipfen alles mit de r AutoriUit 
Jahwes." Veral Deuteronomium fundeer die reg re ligieus, sodat "das 
Recht eine fi.ir alle Falle des Lebens massgebende AutoriUit werde n ... ". 
Dit is dus duide lik dat, net soos in die geval van ~q, die e is lot mspt vir 
die Israeliet 'n Goddelike e n a llesomvattende opdrag was. 
In die wetgewing van Eksodus, Levitikus, Numeri e n Deuteronomium 
word mspt gebruik as ' n regsordening wat onder die volk moet geld : d it 
word dan toegepas op verskillende groepe onder die volk, soos die armes, 
die vreemdelinge e n weeskinde rs (Eks 23:6, Dt 24:17). Die reg (e n 
spesi fiek hierdie groepe s'n) mag nie verdraai word nie (Dt 16:19). Uit 
die Pentateug e n ook later uit die wysheidsliteratuur en profete is d it 
duidelik dat God nie net aan gelowiges (in terme van die verbond) reg 
doe n nie, maar ook deur die reg afdwingbare aansprake gee. Voorbeelde 
hiervan is: 
• 
• 
• 
Eks 23:6: "Jy mag die reg van jou arm me nse in hulle regsaak nie 
verdraai nie"; 
Dt 18:3: "En dit moet die reg van die priesters wees van die kant 
van die volk ... "; 
Spr 29:26: " .. die reg van ' n me ns kom van die HERE af' e n 
Jes 10:2 " .. om die e llendiges o nde r my volk van die reg te be roof." 
118 
GEREGTIGHEID EN REG IN DIE OU TESTAM ENT 
Daarom word mspt gereeld teen 'n geregsagtergrond gebruik: as tegn iese 
term vir regsittings en -prosesse van die koning of ander administrateurs 
(veral Dt 16:18-20, 2 Kn 25:6, Jes 16:5, Amos 5:15, Sag 8:16). In die boek 
Job word dit ook gereeld vir 'n regsgeding (veral tussen God e n Job) 
gebruik (bv. 9:19,32; 13:18; 32:9). 
Maar talle kere word die verbondsvolk in geheel (met soms spes ifieke 
appelle op sekere groepe) opgeroep om (ook indiwiduee l) reg te laat 
geskied. Saam met die oproep tot ~q word hiermee bedoel wat vandag 
as "sosiale geregtigheid" bekend is. Die feit word dus beklemtoon dat 
elke Israe liet, as synde onderhewig aan die verpligtinge van die verbond, 
reg moet optree en reg moet laat geskied. Voorbee lde van sulke al-
gemene opdragte tot mspt word gevind in: 
• Eks 23:6 - waar die wetgewing vir die volk in geheel gegee word; 
• Ps 94:15 " .. . want die regspraak sal terugkeer tot geregtigheid e n a l 
die opregtes van hart sal dit volg"; 
• 
• 
• 
• 
Spr 12:5 "Die mening van die regverdiges kan die toets van die reg 
deurstaan" (1983-vertaling); 
Spr 21:3 "Om geregtigheid en reg te doen, is vir die HER E verkies-
liker as offers"; 
Es 18:5w - waar in die algemeen van reg doen gepraat word; 
Amos 5:1w - waar in die algemeen van die bestaande onreg 
gepraat word (alhoewel die leiersgroep soms veronderstel word, 
5:15). 
Hertzberg (1923:52 e.v.) wys daarop dat in die Iatere Ou-Testamentiese 
litera tuur mspt ook 'n barmhartigheidsdimensie bygekry het, beide wat 
God se reddende en helpende optrede en menslike optrede betref (Ps 
25:6, Ps 103:6w). Dit is ' n belangrike aspek wat defi nitiewe implikc1sies 
vir die betoning van sosiale geregtigheid, veral op ' n interpersoo nlike 
vlak, kan h~ . 
Soos egter later (3.2.2.6) sat blyk, het mspt (soos ~q) ook (en veral) 'n 
"institusionele" dimensie: die leiers van die volk, van die koning af tot by 
die wat regspreek en die administrasie behartig, kry die opdrag om in 
mspt en ~q op te tree (2 Sm 8:15, Spr 29:4,14, Jes 1:17, Jer 22:3, Miga 
119 
STAATSOWERHEID EN GEREGTJGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
3:1,9vv). Scholnick (1982:522) beskou die regeerfunksie selfs as een van 
die prirn€re betekenisse van mspt en haal 1 Sm 8:9vv (die reg van die 
koning wat aangestel gaan word) aan om die noue verband tussen mspt 
en regering le bewys. 
Dit is opmerklik dat in die gedeeltes waar mspt gebruik word en in die 
algemeen oor sosia le geregtigheid handel (bedoelende gewoon rnens-
tot-rnens-geregtigheid), die profetiese boeke nie baie aangehaal (kan) 
word nie. Die rede hiervoor is dat die profete hulle eerder sterk 
toegespits het op "institusionele" onreg en hulle tot die owerhede van die 
dag gerig het. Hierdie onreg het ook 'n ekonorniese dime nsie gehad. 
Omdat 'n regte weegtoestel en weegskaal van Jahwe af korn, gee Hy die 
rnaatstawwe vir hierdie ekonorniese fasette van die lewe (Spr 16:11). In 
ander gevalle word die oproep om rnspt te doen (onder andere) in 'n 
duidelike ekonorniese raamwerk geplaas (Es 45:9-11, Amos 5:7-12). 
Eggleton (1973:235) wys daarop dat rnspt beide religieuse en morele 
dimensies het. Die onafskeidbaarheid van religie en die praktiese lewe 
in Israel maak dit eintlik voor-die-hand-liggend: " ... the call for moral 
reform was set in a religious context." Die religieuse dimensie word 
veral begrond in die verlossing van Sion deur mspt (Jes 1:27, Jes 4:4). 
Die Messiaanse koninkryk sal ook op mspt gebou wees (Jes 9:7; Eg-
gleton, 1973:237). 
Wat van ~q en die verbond waar is, is in 'n sekere sin ook van mspt waar. 
Die verbondsagtergrond van Gn 18:19 geld ook daarvoor. Die oproepe 
aan die volk e n die leiers word ook teen die agtergrond van die ver-
bondsverpligtinge gegee (Jes 1:2, l 7vv) en die toenadering van Jahwe in 
Hos 2:18 sluit ook ' n belofte van sy mspt in. E n tog het mspt (anders as 
~q) hierbenewens sy "eie" raamwerk, naamlik een van "die reg''. Hie rdie 
juridies-staatkundig en sosiale raamwerk het wet religieuse dimensies en 
(veral) begronding, maar is meer konkreet as in die geval van s::Iq. 
Alhoewel Du Plessis (1978:193) die betekenisinhoud van Ou-
Testamentiese geregtigheid eerder by ~q as mspt wil soek, se hy tog 
(tereg) dat die stam spt 'n mens " ... tot die insig (bring) dat juridiese 
120 
GEREGTIGHEID E N REG IN DIE OU TESTAMENT 
geregtigheid in die Ou Testament nooit a-normatief of 'a-legaa l' (dit wil 
se onge·institusionaliseerd) kan wees nie." Dit is s6 veral omdat in die 
gevalle waar :rlq e n mspt saam gebruik word (en :Dq 'n juridies-
staatkundige dimensie d ra), daar sterk sprake is van relasionaliteit. 
Hierdie relasionaliteit vereis dan ' n "spt werksame ordening" (1978:193). 
3.2.2.5.5 Ms pt en ~q 
Alhoewel :Dq e n mspt soms wisselvormig of parallel (Du Pless is, 
1978:161) en soms selfs as si nonieme gebruik word (Eggleton, 1973: L90) , 
is dit duidelik dat, soos Eggleton (1973:185) se, s:Jq "can never mean 
'judgeme nt' nor mishpiit 'righteousness'. The noun mishpiit is a complex 
word e ncompass ing various important aspects of Hebrew Lh ought-- lega l, 
political, ethical and theological". Dit is uit die gegewens tot dusver 
duidelik dat :rlq 'n wyer begrip as mspt is. Mspt is 'n "ui tvloeisel" van 
geregtigheid (Hertzberg, 1923:20). Mspt het ook 'n meer "institusione le" 
en juridies-staatkundige betekenisraamwerk. Om dit in moderne refor-
matoriese begrippe te stel: :rlq is die algemene "beginsel", e n mspt die 
konkrete "norm". Slq is die "principle of stra ightness" wat he lp om mspt, 
'n "ordinance or d~cision", te bepaal (Eggleton, 1973:190).13 
Ook wanneer die twee begrippe van God se aktiwiteit gebruik word, is 
:rlq die wesenlike voorwaarde vir die toepassing van mspt. Die gelowige 
ervaar in die Ou Testament God se regterlike optrede a ltyd as ' n daad 
van (genadige) geregtigheid, van billikheid (Hertzberg, 1923 :5 1). 
Alhoewel albei woorde dus teen 'n geregsagtergrond gebruik (kan) word, 
dui mspt eerder op die konkrete geregtige optrede, terwyl :rlq die voor-
waardes en beginsels wat betrokke is by die mspt-optrede, beskryf 
(Eggleton 1973:191). SnaiLh (1955:76-7) beklemtoon die feit dat mspt :rlq 
in concreto is. Mspt het volgens horn selfs 'n konkretiserende invloed op 
~q gehad, sodat wanneer die Israeliet aan "geregtigheid" gedink het, hy 
altyd aan 'n "particular righteous act and action, concrete, capable of ex-
act description, fixed in time and space" gedink het. 
121 
STAATSOWERH ElD EN GEREGTIGHElD: E KSEGETIES-ETIES 
Du Plessis vat die betekenisnuanses van die twee woorde so saa m: 
" ... geregtigheid (sdq - TE) is 'n 'regte' of 'korrekte' toedrag van sake. Om 
hierdie ' toedrag van sake' verwesenlik te kry, geld daar sekere norme .. ", 
en hierdie norme word deur (veral 'n institusionele dimensie van) mspat 
daargestel (1978:186,193). 
3.2.2.6 Die institus ionele dimensie van Ou-Testamentiese geregtighcid 
3.2.2.6.1 Jnleiding 
Noudat dit duide lik is wat die betekenisveld(e) van s:lq e n mspt is, moet 
die "soort" geregtigheid wat vir hie rdie ondersoek re levant is, van nader 
bekyk word. Met "institusionele geregtigheid" word bedoel 'n gereg-
tigheid wat nie (maar net) op ' n interpe rsoonlike, "menslike" vlak 
voorkom nie, maar 'n geregtigheidsdimensie wat op 'n van owerheidswee 
ingestelde en onderhoude vlak funksioneer. Dis 'n "ampte li ke" gereg-
tigheid, maar dit hoef natuurlik nie net amptelik in die betekenis van 
owerheids-amptelik te wees nie. Toegepas op moderne omstandighede 
kan dit ook ge ld van die geregtigheid wat 'n universite it teenoor sy stu-
dente e n dosente moet laat geld. Vir die doel van hierdie ondersoek 
word egter (net) gekonsentreer op institusione le geregtighe id van 
owerheidswee, ook omdat institusionele geregtigheid in die Skrif hoof-
saak lik s6 gehanteer word. 
Die ondersoek na enkele Ou-Testamentiese gedeeltes wat volg, word 
gedoen teen die agtergrond van die feit dat die Hebreeuse gemeenskap 
'n gei"ntegreerde een was, waarin nie streng onderskeid gemaak is tussen 
"kerk" e n staat'', godsdiens en "sekul@re" bedrywighede nie, maar waar in 
tog sekere onderskeidings ten opsigte van groepe mense gebruik word. 
Veral die profete het sekere groepe me nse (waaronder die le iers) ske rp 
oor die sos iale (institusionele) o nreg aangespreek. 
122 
GEREGTJGHEID EN R EG IN DI E OU TESTAM ENT 
3.2.2.6.2 Die Pentateug en die historiese boeke 
Die woorde in Gn 18:19, waarin ges€ word dat Jahwe Abraham verkies 
het sodat hy en sy huis geregtigheid en reg (:rJq en mspt) kan doen, staan 
binne 'n verbondsraamwerk - wat die etiese aspekte nie uitsluit nie. Hier 
is egter nag nie sprake van juridies-staa tkundige en institusio nele gereg-
tighe id binne 'n gevestigde e n geordende gemeenskap nie. 
Wanneer Jahwe aan sy volk wette gee, kom die institusionele aspek van 
reg e n geregtigheid sterk na vore. Jn Dt 4:8 ("Watter volk he t sulke reg-
verdige mispat im?") is die verbondsraamwerk steeds duidelik, maar die 
institusionele dime nsie is selfs duide liker. In Dt 16:18-20 word die 
(regverdige) regspraak ge'institusionalisee r wanneer regters en ops igte rs 
vir regsake aangestel word : 
"Regters e n opsigters ... in al jou poorte ... 
moet die volk oordeel volgens 'n regverdige regspraak. 
Jy mag die reg nie verdraai nie; jy mag nie partydig wees nie ; 
oak mag jy geen omkoopgeskenk aanneem nie, 
want die geskenk verb I ind die oe van die wyse e n 
verdraai die sake van die wat reg het. 
Geregtigheid, geregtigheid moet jy najaag .... " 
Later word binne 'n regeerko nteks van Dawid ges€ dat hy aa n die hele 
volk reg en geregtigheid gedoen het (2 Sm 8:15, 1 Kron 18:14). In 
Salomo se tempelgebed noem hy spesifiek die (inst itusione le) ve rska ffing 
van reg in die tempel deur Jahwe. Tydens haa r besoek herken e n e rken 
die koningin van Skeba dat Salomo deur Jahwe aangestel is o m (as 
koning, e n dus institusioneel) reg en geregtigheid te doen (1 Kn 10:9). 
3.2.2.6.3 Die Psalms en Prediker 
Daa r is in die Psalms verskeie verwysings na reg e n geregt igheid waarin 
dit dikwels gaa n oar die pe rsoonlike geregtigheid van die skrywer. Daar 
is egter enkele belangrike Psalms waarin geregtigheid "institusioneel-
verbind" is. Die fe it dat Jahwe aan verdruktes geregtigheid en reg doen 
123 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETIES 
(Ps 103:6), saamgelees met die uitsprake dat reg e n geregt ighe id die 
grondslae van sy troon is (Ps 89: 15, 97:2) , maak dit duide lik dat ook in-
stitusionele geregtigheid in die geregtigheid en reg van Jahwe begrond 
(moet) word . 
Ps 58:2-3 he t 'n duidelike inst itusione le dimensie . Aan die wat mag bes it 
("gode" volgens die 1933-vertaling), word gevra na die regverdighe id va n 
hulle regspraak: 
"Julie wat mag besit, is ju lie uitsprake werklik regverdig? 
Is ju lie bes liss ings in die sake tussen me nse billik? 
Nee, ju lie optrede in die land is die ene korrupsie, 
met geweld gaan ju lie deur die !ewe." (1983-verta ling.) 
Ps 72 is die Psalm met die duide likste institusione le konteks. Die d igte r 
se gebed is dat God, die bron va n reg e n geregtigheid, aa n die (nuwe) 
koning (van) sy reg e n geregtighe id sa l gee (vl). Die doe l daa rva n moet 
dan wees om die volk, maar vera l die e llendiges en die armes, met reg te 
regeer (v2-3) e n om die verdrukke rs te verbrysel (v4) . Die optrede va n 
die geregt ige koning wat in v12-14 beskryf word, kan nie ande rs as in -
stitusioneel wees nie . Orn dit kan doen, rnoet die koning sy mag e n gesag 
gebruik, en al die regeer- en regsmidde le tot sy beskikking: 
"Want hy sa l die behoeftige red wat daar roep om hulp, 
e n die ellend ige e n wie geen he lpe r het nie. 
Hy sa l horn ontferrn oor die a rrne en die behoeftige 
en die sie le van die behoeftiges sal hy red. 
Hy sa l hulle sie l verlos van verd rukking e n geweld, 
e n hulle bloed sa l kosbaar wees in sy oe." (vv12-14.) 
In Ps 101 word wel Dawid se persoonlike "geloofsbe lydenis" vir sy 
kon inklike amp gevind, maa r die agtergrond daarvan is institusionee l. 
Daarvan getuig die a rnptenare wat hy wil aanste l (v6) en die uitwissing 
van die goddeloses deur die regspraak (letterlik: "elke more", dit wi l se by 
die daaglikse regspraak)(v8) . 
In Prediker word ~q en rnspt een maal saarn gebruik. Dit gaan in Pr 5:7 
oor die berowing van mspt en geregtigheid in die land, e n dit word 
124 
GEREGTIGHEID EN REG IN DIE OU T ESTAMENT 
spesifiek gekoppel aan die verdrukking van die arrne. Hoewel beide :rlq 
en rnspt hier teen die agtergrond van (algernene) sosiale onreg gebruik 
word (vgl. ook 3:16 en 4:1), het dit definitief 'n "institusionele" dimensie 
(Ringgren & Z immerli, 1980:186). 
3.2.2.6.4 Die proretiese boeke 
ln Jes l word enersyds 'n sterk waarskuwing uitgespreek teen onreg en 
andersyds 'n sterk oproep gedoen om reg en geregtigheid. Die gedeelte 
is uiteraard aan die hele volk gerig (kyk 1:4, asook die verskeidenheid ak-
tiwiteite wat in die hoofstuk genoem word), rnaar die verantwoor-
delikheid van die leiers onder die volk vir die bestaande onreg word sterk 
beklemtoon. In v23 word gese: 
"Jou vorste is opstandelinge en metgeselle van diewe; 
elkeen van hulle het omkoopgeskenke lief en j aag belonings na. 
Aan die wees doen hulle geen reg nie 
en die saak van die weduwee korn nie voor hulle nie." 
Teen hierdie agtergrond en die feit dat die vorste in beheer van die 
regstelsel en regering was, het die oproep in 1:17 'n definitiewe in-
stitusionele dimensie, met juridiese, ekonomiese en staatkundige fasette: 
" ... leer om goed te doen, soek die reg, beteuel die verdrukker, 
doen reg aan die wees, verdedig die saak van die weduwee." 
Die belofte van herstel (as gevolg van gehoorsaamheid) word dan (ook) 
"institusioneel" ingeklee: 
"En Ek sal jou weer regters (1983-vertaling: regeerders) gee soos 
vroeer en raadsmanne soos in die begin; daarna sa l jy 'n stad van 
geregtigheid, 'n getroue vesting genoem word." (Jes 1:26.) 
Net so het die geregtige regering van die beloofde M essias-koning (die 
Kind en die Spruit) institusionele dimensies: 
"Want 'n Kind is vir ons gebore... tot vermeerdering van die 
heerskappy en tot vrede sonder einde op die troon van Dawid en 
oor sy koninkryk, om dit te bevestig en dit te versterk deur reg en 
125 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETJES-ETIES 
geregtigheid, van nou af tot in ewigheid" (Jes 9:5-6); e n 
" ... aan die armes sal Hy in geregtigheid reg doen en die sag-
moediges van die land met bi llikhe id oordeel."(Jes 11:4.) 
Ook in Jes 32:1vv word die reg en geregtigheid waarvan sprake is, byna 
vol ledig institusioneel (en kosmologies) ingeklee: 
"Kyk, 'n koning sa l regeer in geregt igheid, 
e n die vorste sal heers volgens reg ... "(v1 ); 
" ... En die reg woon in die woestyn, 
e n die geregtigheid hou verblyf in die vrugteboord. 
En die werking van die geregtigheid sal vrede wees, 
en die voortbrengsel van die geregtigheid rus en veiligheid tot in 
ewigheid." (v16-7.) 
Jn Jes 40-66 is daar ook verskeie voorbeelde van opdragte tot in -
stitusionele geregtigheid. Vera l Jes 59:1-21 is in hierdie opsig ' n 
belangrike gedeelte.14 Die onreg van die volk word (ook) in in -
stitusionele terme beskryf: onskuldige bloed word vergiet (v3,7), regsged-
inge word deur leuens en bedrog en onreg beheers (v3,4,14), geweld is 
aan die orde van die dag (v6) en die gevolg is dat daar geen vrede is nie 
(v8) . Die HERE is verbaas dat niemand (ook nie die owerheidspersone 
wat daarvoor verantwoordelik is) ingryp nie (v16), en daarom tree Hy se lf 
tussenbeide met geregtigheid, dit wil se regsoordeel. Alhoewel daar in 
Jes 59 nie 'n direkte oproep tot institusionele geregtigheid is nie, is die 
institusionele onreg duidelik genoeg beskryf om die antwoord e n a lter-
natief daarvoor voor-die-hand-Iiggend te maak: reg en geregtigheid in 
regsgedinge en regering. Dit is insiggewend dat "vrede" hier (soos in Jes 
32:17) so n6u aan reg en geregtigheid verbind word. 
Die profeet Jeremia het nie geaarsel om institusionele onreg te veroor-
deel e n die owerheidspersone tot reg en geregtigheid op te roep nie. In 
Jer 22 is daar 'n baie sterk bewoorde gedeelte wat direk aan die adres 
van koning van Juda e n sy amptenare gerig is: 
"Hoor die woord van die HERE, o koning van Juda .. .. 
jy en jou dienaars en jou volk .. . 
So spreek die HERE: Doen reg en geregtigheid, 
126 
GEREGTIGHEID E N REG IN DIE OU TESTAMENT 
e n red die beroofde uit die hand van die verdrukker; 
e n doen geen skade, geen geweld aan vreemdeling, wees en 
weduwee nie, 
e n vergiet geen onskuldige bloed in hierdie plek nie ... "(v2,3); 
"Wee hom wat sy huis bou met ongeregtigheid e n sy dakkamers 
met onreg; wat sy naaste laat we rk vir niks en horn sy loon nie gee 
nie." (v13.) 
Hie rdie oproep tot institus ionele geregtigheid word spes ifiek tot die 
koning Jojakim gerig met 'n verwysing na die reg e n geregtigheid van sy 
vader Josia (v15-6; Thompson, 1980:476-9). Die institusionele gereg-
tigheid waarvan hier sprake is, omvat die alledaagse regeerfunksies, die 
regspraak va n die koning e n amptenare e n die ekonomiese lewe. 
Die belofte van die Spruit (Jcr 23:5-6, kyk ook 33:15) is, soos in die geva l 
van Jes 9 en 11, byna volledig institusioneel, en word saamgevat in die 
naam waarmee sy onderdane horn sal noem: 
" ... as koning sat Hy regeer en verstandig hande l e n reg e n ge reg-
tigheid doen in die land. In sy dae sal Juda verlos word e n Israel 
veilig woon; en dit is sy naam waarmee Hy genoem sa l word : DIE 
H E R E ONS GEREGTIGHEID." (1983-vertaling: "D ie H ere 
regeer regverdig oor ons.") 
In Es 18, waarin dit om die persoonlike verantwoorde likhe id van e lke 
gelowige gaan, word ~q 14 maal gebruik en mspt 5 maa l, terwyl die ver-
binding mspt-~q 4 maa l voorkom. Wat belangrik is, is dat die voo r-
beelde wat van onreg gegee word, nie net religieuse o nreg (soos 
afgodediens), of more le o nreg (soos egbreuk) insluit nie, maar ook 
sosia le onreg (soos woekerwins) e n institusionele o nreg (soos verdruk-
king e n oneerlike regspraak) insluit : 
"Maar as iem a nd regverdig is en reg en geregtigheid doen; .. 
e n niemand verdruk nie ; wat hy vir skuld as pand geneem het, 
te ruggee; geen roof pleeg nie; aa n die wat ho nger het, sy brood 
gee e n die wat naak is, met ' n kleed toedek; nie leen op rente en 
geen woeker neem nie; sy ha nd terughou van onreg, ee rlike 
regspraak oefen tussen man en man .. hy is regverdig, hy sa l sekerlik 
127 
ST/\ATSOWERHEID EN GER EGTIGHEID : E KSEG ETJES-ETIES 
lewe ... " (Es 18:5,7-9.) 
Dit is duide lik dat "verdrukking" en "ee rlike regspraak" ve rde r gaan as in-
d iwiduele geregtighe id e n institusione le dimensies he t. Se lfs in Israe l 
met sy gei'ntegreerde same lewing was dit nie moontl ik om sonde r 
poli tieke en eko no miese mag te verdruk of die regspraak te ve rdraai nie . 
Dit kan ook waar wees van "roof pleeg", "woekerwins" en "on reg". 
Een va n die duide likste opdragte oor institusione le (e n spes ifie k 
owerheids-) geregtighe id word in Es 45:9vv gevind: 
"So se die Here H ERE: D it is nou genoeg, o vorste van Israe l! 
Verwyder geweld e n ve rdrukking en doen reg en ge regtighe id ; 
hou op om my volk uit hulle besittings te ve rdring ... 
Julie moet 'n regte weegskaal he en ' n regte e fa en ' n regte bat." 
Die fe it da t di t lyk asof hie r sprake is van ve rdrukking en gewe ld ter wille 
van die pe rsoonlike gewin van die le ie rs, doen geen afbreuk aan die in-
stitusione le aa rd van die bestaande onreg e n die alte rnatiewe ge reg-
tighe id nie. 
In Hos 12:7-8 kom die ekono miese dimensie van geregtigheid duide lik na 
vore. Die opdrag om terug te keer na Jahwe en mspt te doen, word 
gevolg deur die ve rwyt dat daar in E fra im e rnstige ekonomiese o nreg e n 
ui tbuiting is. Die institusione le kant daarvan is hier egte r nie so duide li k 
nie, a lhoewel dit nie uitgesluit is nie. 
D ie profeet Amos is een van die Ou-Testame ntiese profe te wat d ie 
sterkste en du idelikste teen sosiale onreg gepreek he t. Die inst itusione le 
dime nsie daarvan kom veral in Amos 5 baie duide lik na vore (kyk ook 
3:9-10; 4:l ; 6:12; 8:4-6): 
"Julie wat die reg in wilde-als verander en die geregt ighe id teen die 
grond gooi ... "(v7); 
"(Julie) haat die man wat in die poort die reg handhaaf, en (julle) 
het ' n a fsku aan horn wat in opregtheid spreek. 
Daarom, omdat julle d ie arme vertrap en van horn 'n he ffing van 
koring neem, het ju lie hu ise van gekapte klippe gebou .. 
128 
GEREGTIGHEID EN REG JN DIE OU TESTAMENT 
julle wat vyande is van die regverdige, wat omkoopgeld aanneem 
en die behoeftiges wegstoot in die poort..."(vl0-12); 
"Julie moet haat wat sleg is en liefhS wat goed is, en handhaaf die 
reg in die poort." (vl5.) 
Die feit van hierdie (onder andere institusionele) onreg veroorsaak dat 
die Jsraeliete se godsdiensbeoefening nie vir Jahwe aanvaarbaar is nie 
(v21-23). Die prioriteit behoort (onder andere institusionele) gereg-
tigheid en reg te wees: 
"Maar laat die reg aanrol soos watergolwe 
en die geregtigheid soos 'n standhoudende stroom." (v24.) 
Die bekende woorde in Miga 6:8 staan binne die konteks van die 
(institusionele) onreg van die stad, en veral die rykes en magtiges daar-
van. Jn plaas van die ekonomiese (vl0-11), politieke (v12, 7:3) en gewet-
tigde onreg (7:3) word gevra dat die gehoorsame verbondskinders sal 
optree soos wat Jahwe beveel: 
"Hy het jou bekend gemaak, o mens, wat goed is; 
en wat vra die HERE van jou anders as om reg te doen 
en lief de te betrag en ootmoedig te wandel met jou God?" 
Habakuk wys in 1:3-4 op die bestaande onreg onder die verbondsvolk. 
Hierdie onreg sentreer rondom institusionele sake: 
"Waarom laat U my die onreg sien wat gedoen word, waarom kyk 
U toe as daar soveel ellende is? 
Oral rondom my is daar onderdrukking en geweld, en word daar 
getwis en baklei. 
Die wet het nie meer krag nie en daar geskied nie meer reg nie. 
Slegte mense het die oorhand oor die goeies, en so word die reg 
verkrag." (1983-vertaling.) 
3.2.2.6.5 Samevatting 
By 'n groot aantal gevalle waar ~q en mspt (en verwante begrippe) in die 
Ou Testament voorkom, kom die institusionele dimensie telkens na vore. 
129 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
Onreg wat gewettig of ooglopend deur die vorste/leiers gepleeg of 
toegelaat word, word skerp veroordeel. Die opdrag aan hulle om "reg en 
geregtigheid" te doen, moet daarom noodwendig ook 'n institusione le 
dimensie he. Die institusionele dimensie van Ou-Testamentiese gereg-
tigheid kom dus na vore in : 
* regverdige regspraak binne 'n in stand gehoude (regs-)orde (Dt 
16:18-20, Ps 58:2-3, Amos 5:7,10-12,15); 
* 
• 
* 
* 
* 
• 
regverdige regering deur die koning as gesalfde van Jahwe, veral in 
sy uitsprake en beslissings (2 Sm 8:15, Ps 72:1vv, Jer 22:2,3,13); 
die verskaffing van reg aan die swakkes (soos die weduwees e n die 
wese), die armes en die onderdruktes (Ps 72:12vv, Pr 5:7, Jes 
1:17,23); 
die aanstelling van regverdige amptenare (Ps 101 :6); 
die vrede, rus en veiligheid wat institusionele geregtigheid mee-
bring (Jes 32:1vv, Jes 59:8); 
die beteueling van uitbuiting, geweld en verdrukking deur die 
koning en ander regeeramptenare (Ps 72:14, Jes 1:17); en 
in die ekonomiese dimensie daarvan (Jes 1:17, Jer 22:13, Es 18:7-9, 
Es 45:9vv, Hos 12:7-8). 
3.2.3 Geregtigheid in die Nuwe Testament 
3.2.3.l Inleiding 
Die begrip "geregtigheid" kom ryklik in die Nuwe Testament voor. Met 
die eerste oogopslag lyk dit asof die begrip, ten minste wat die in-
stitusionele dimensie daarvan betref, heel anders gebruik word as in die 
Ou Testament. Om die institusionele dimensie van Nuwe-Testamentiese 
geregtigheid raak te sien, is dit vooraf nodig om die woordgroep wat 
meestal gebruik word om "geregtigheid" weer te gee, van nader te bekyk. 
130 
G EREGTIGH EID IN DI E NUWE TESTAMENT 
3.2.3.2 Die dikaios-woordgroep 
3.2.3.2.1 Inleiding: die klassieke wortels en die LXX 
Verreweg die mees prominente woordgroep in die Nuwe Testament wat 
met geregtigheid verband hou, is die dikaios-woordgroep. Die groep be-
staan uit die byvoeglike naamwoord "dikaios", die selfsta ndige naam-
woord "dikaiosyne", die werkwoord "dikaio" en die bywoord "dikaios". 
Hill (1967:104) wys daarop dat in die Septuagint die dikaios-woordgroep 
462 maa l (uit ' n moontlike 476 maal) gebruik word om die Hebreeuse 
~q-groep te vertaal (ook Snaith, 1955:163). Die oorspronklike Griekse 
stam is "dike", en dit is in klassieke Grieks gebruik om "dit wat aanvaa r-
baa r is", die goddelike norm vir optrede, te beskryf. Later he t die stam, 
en ook die ander vorme, vera l 'n juridiese betekenis ve rkry, Of dit wat 
(ge-)reg(-tig) is, Of ' n regsreel of -ordinansie (Hill, 1967:99-102) . 
Uit die ooreenkomste wat Hill (1967:102 e.v.) tussen die gebruiks-
beteke nis van die dikaios-groep in klass ieke Grieks e n die ~q-groep in 
die Ou Testament aantoon, is dit duide lik hoekom dikaios die geskikste 
woord vir die vertalers van die LXX was. Beide ~q en dika ios bevat die 
inhe re nte idee van konformitei t aan ' n norm, met 'n a lgeme ne fo re nsiese 
verwysingsraamwerk; be ide woordgroepe behoort tot te rminologie wat 
met ve rhoudings in die gemeenskap te doen het: in die Griekse kultuur 
die blote menslike gemeenskap, in Israel die verbondsgemeenskap tussen 
God e n sy volk e n die volk onderling. 
In die Nuwe-Testamentiese gebruik van die dikaios-woordgroep he t daar 
egter ander kle mtone ontstaan as wat die geval in klass ieke Grieks was. 
Die verskille tussen die ~q- en dikaios-woordgroep is deels hiervoor 
verantwoordelik. In die Griekse denke het daar byvoorbeeld nie so iets 
soos Goddelike geregtigheid bes taa n nie. D aa rom kon Ou-
Testamentiese geregtighe id ook (Goddelike) ver loss ing of redding 
beteken. Ou-Testamentiese geregtigheid is nie, soos kl ass ieke gereg-
tighe id, bloat dit wat sosiaa l regverdig en billik is ni~. maa r die God-
de like e is van regverdige optrede binne die verbondsverhouding. Daar-
benewens is Ou-Testamentiese geregtigheid nie 'n abstrakte e n inte llek-
131 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
tuele teorie nie, maar ' n toestand wat werklik kan (en moet) bestaan in 
die gemeenskapslewe, deur God in die verbondsverhouding vasgestel en 
vereis (Hill, 1967:103). Soos egter gesien sal word, is daar ook klem-
verskille tussen Ou- en Nuwe-Testamentiese geregtigheid (3.2.3.3.1). 
3.2.3.2.2 Die dikaios-woordgroep: van God en Christus gebruik15 
In die si noptiese evangelies word die woordgroep nooit van God gebruik 
nie, maar wel van Jesus (Mt 27:19,24; Lk 23:47). Dit gebeur ook in 
Handelinge (3:14; 22:14) en in die briewe van Petrus (1 Pt 3:18) en 
Johannes (1 Jh 2:1). Wanneer die woordgroep (en dan die byvoeglike 
naamwoord) van Christus gebruik word, dui dit Hom as die Regverd ige, 
die Een wat nie sonde het nie, en as Messias aan (Ziesler, 1972:136-7). 
Die en igste plekke buite die nie-Pauliniese stof waar die woordgroep van 
God gebruik word, is in 
• Jh 17:25, waar die Vader regverdig (regter) genoem word; 
• die eerste brief van Johannes (1 :9, 2:29, 3:7), waar die reddende ak-
tiwiteit van God voorop staan; 
• 
• 
2 Pt 1 :1 , waar (waarskynlik) van God se billikheid teenoor a lie 
gelowiges (Jode en nie-Jode) sprake is: in Christus ontvang almal 
die verlossing uit genade (Greijdanus, s.a.:104); 
Op 15:3, 16:5,7, waar God as regter beskryfword . 
Wanneer die dikaios-groep gebruik word, is daar dus sowel van die red-
dende en vrysprekende aktiwiteit van God as van sy oordelende aktiwiteit 
sprake. Hieruit is ook duidelik dat dit veral Paulus is wat die 
woordgroep van God gebruik: God se geregtigheid (dikaiosyne) el"! God 
wat regverdig maak (dikaio). Die oorgrote meerderhe id van hierdie 
gevalle kom in Romeine en Galasiers voor (bv. Rm 1:17, 3:21-26, 4:5, 5:1, 
6:7, 8:30,33; Gl 3:8). Met God se geregtigheid word 'n verskeidenheid 
betekenisse gedek, vanaf die oordelende regterlike aktiwiteit tot die ver-
lossende en vrysprekende aktiwiteit in Christus. 
132 
GEREGTIGHEID IN DIE NUWE TESTAMENT 
Dit is noodsaaklik om kortliks op die "geregtigheid van God" in te gaan. 
Waarin bestaan dit? Is dit subjektief en (primfa) eskatologies te verstaan 
(soos in die Rooms-Katolieke tradisie) of objektief en reeel (soos die 
Reformatoriese siening)? Het dit enige juridiese momente, en indie n 
wel, wat kan die implikasie daarvan vir menslike geregtigheid wees? 
Twee gedeeltes kan vir hierdie doel as voorbeelde gebruik word: 
"Want die geregtigheid van God word daarin geopenbaar uit geloof 
tot geloof, soos geskrywe is: Maar die regverdige sa l uit die geloof 
lewe" (Rm 1:17); en 
"Maar nou is die geregtigheid van God geopenbaar sonder die wet, 
terwyl die wet en die profete daarvaan getuig, die geregtigheid 
naamlik van God deur die ge loof in Jesus Christus vir a lmal e n oor 
almal wat glo ... "(Rm 3:21-2.) 
Dit is duidelik (en gemene saak: Ziesler, 1973:186 e.v.; Hill, 1967:155 e.v.; 
Stuhlmacher, 1965:78 e.v.) dat hierdie geregtigheid sy oorsprong in God 
het. ls dit egter bloot 'n kwaliteit of aktiwiteit van God, of het dit ook 
reele betekenis vir die mens wat glo? Die feit dat die geregtigheid van 
God in albei hierdie gedeeltes ten nouste met menslike geloof verbind is, 
is belangrik. Dit alleen bewys dat die geregtigheid van God nie ne t as 'n 
subjektiewe genitief verstaan kan word nie. 
Vir die doel van hierdie studie sit die woorde van Ridderbos (1977a:163) 
die saak goed uiteen . Geregtigheid "is therefore not a divine but a 
human quality .. . that can stand before God ... which is valid in his judg-
me nt, the righteousness that God attributes to man as opposed to his 
own righteousness .. " (ook Ziesler, 1973:121). Dit word in Christus e n 
deur die geloof gedoen . Goddelike geregtigheid het dus, in Jesus Chris-
tus, ' n definitiewe juridies-forensiese element: dis ' n Guridiese) vryspraak 
van sondaars op grond van Christus se verdienste en gehoorsaamheid aan 
die wet. In Christus bly God ook regte r, en word die vryspraak nie maar 
uitgestel tot by die eindoordeel nie. 
Du Plessis (1978:236) wys daarop dat in Rm 3:4 God se (regterlike) 
regspraak as " .. reg, dit wil se legaal" beskryf word. En in 2 Ts 1:5,6 word 
133 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
sowel die huidige lyding van die gelowiges as die toekomslige oordeel oor 
ongelowiges as deel van die regverdige oordeel van God beskryf. Dit is 
dus duidelik dat die dikaios-woordgroep in die betekenis van God se 
huidige en toekomstige regterlike aktiwiteit gebruik word. Teen die ag-
tergrond van die Pauliniese geregtigheidsleer, en die feit dat geregtigheid 
'n Goddelike genadegawe Js wat deur die geloof ontvang word, s€ Du 
Plessis (1978:227-8) dat geregtigheid ook 'n "toestand of staat van 
'geregverdig wees' (is) wat in feite die hele lewe omspan ... en (sig) 
manifesteer op alle vlakke van menswees ... ". Daarop word in die vol -
gende afdeling teruggekom. 
Samcvattend kan gese word dat die "geregligheid van God" in die Nuwe 
Testament van sowel die verlossende aspek van God se optrede as die 
regsprekende aspek daarvan gebruik word. Hierdie twee sake kan nie 
geskei word nie, en soos Ziesler (1973:186) tereg opmerk, moet die ver-
band van ' n gedeelte waarin die woorde voorkom, bepaal watter klem dit 
telkens dra . 
3.2.3.2.3 Die dikaios-woordgrocp: van mensc of mens like sake gebruik 
Hill (1967:120 e.v.) onderskei die volgende gebruike van die woordgroep 
vir menslike aktiwiteit in die sinoptiesc cvangclics: 
• Die persone wat gewag of gereed gemaak het vir die geboorte van 
Jesus, word "regverdig" genoem: Sagaria en Elizabeth (Lk 1 :6) , 
Josef (Mt 1:19), Simeon (Lk 2:25) en Johannes die Doper (Mk 
6:20, Mt 21 :32). 
• 
• 
• 
In die Evangelie volgens Malteus (soos in die ander Sinoptici) 
word die woordgroep gebruik om ' n "uprightness of life, behaviour 
that is acceptable to God through fidelity to his will and law" mee 
aan te dui (Lk 1 :75) . 
Die woordgroep word soms met 'n eskatologiese strekking gebruik, 
waar dit gaan oor die regverdiges by die eindoordeel (Mt 12:36-7; 
Mt 13:43,49; Mt 25 :37,46). 
Die (Ou-Testamentiese) profete of martelaars word as regverdiges 
beskryf (Mt 13:17, 23:29, 10:41 ). 
134 
GEREGTIGHEID IN DI E NUWE TESTAMENT 
Hierby kan gevoeg word die gebruik in Mt 20:4,7 ("wat reg is, sal ek ju lie 
gee") en Lk 12:57 ("oordeel... uit jullself wat reg is") . Die woord word 
hier in 'n algemene sin gebruik vir dit wat "hoort" en dus legaa l is 
(Ziesler, 1972:130). In Hd 4:19 het dit die bykomende be teke nis van 
"morele legitimiteit", dit wat vir God reg is. Hill (1967:139) vat die 
gebruik van die woordgroep in die Sinoptiese Evangelies so saam: " .. . it is 
clear that the meaning of dikaios and related words in the Synoptic 
Gospels must be interpreted within the framework of thought of the Old 
Testament, the witness to Israel's religious faith . ' Righteous' and 
'righteousness' stand squarely within the faith of Judaism, as a re ligion of 
obedience and devotion to the will of God." 
Enkele voorbeelde waar die dikaios-woordgroep in die Sinoptici v1r 
menslike aktiwiteit gebruik word, kan genoem word. Die bekende 
woorde in Mt 6:33, "Soek eers die koninkryk van God e n sy geregtigheid", 
koppel geregtigheid aan die koninkryk van God. Die koninkryk moet 
hier verstaan word as reeds teenwoordig in die persoon van Jesus (en nie 
maar net 'n eskatologiese moontlikheid nie; Ridderbos, 1972:250 e.v.) . 
Daarom is die geregtigheid van die koninkryk "' rightness of life' before 
God, conduct in agreement with his will, at the heart of which lies the dis-
position of obedience and devotion" (Hill, 1967:129). Ziesler (1972:134-
5) koppel dit aan Jk 1:20, waar, as gevolg van die etiese verba nd waarin 
dit staan, geregtigheid dit is wat God eis, eerder as sy eie redde nde of 
oordelende geregtigheid. In Mt 21:32 waar van die "weg van gereg-
tigheid" van Johannes die Doper sprake is, staan geregtighe id ook in 'n 
etiese verband. Die geregtigheid wys hier op Johannes se boodskap: " ... a 
message of righteousness, i.e. the message of the standard which God 
demands of men, their life of obedience to the divine will." (Ziesler, 
1972:131.) 
Ten opsigte van die res van die Nuwe Testament, e n spesifiek die nie-
Pauliniese gedeeltes, kan die volgende aangemerk word: 
• Die woordgroep word soms eties (of kwalitatief) gebruik om die 
gelowiges of hulle optrede mee te beskryf (Hd 10:35; Hb 11:4, 
12:11,23; Jk 5:6,16; 1Pt3:12, 4:18; 1Jh3:7; Op 22:11). 
• Hierdie etiese optrede kan egter nie losgemaak word van die 
135 
STAATSOWERHEfD EN GEREGTIGH ElD: EKSEGETIES-ETIES 
gelowiges se "status" nie: geregverdig deur die geloof uit genade 
(Hb 11 :4,7; 1 Jh 3:7). 
In die briewe van Petrus is daar twee re levante voorbeelde: 1Pt3:14 dui 
die lewe volgens God se wet, die lewe van 'n Christen aa n. In 2 Pt 3: 13 
word va n die geregtigheid wat op die nuwe aarde en in die nuwe heme! 
sa l woon, gepraat. Geregtigheid word hier in 'n eskatologies verband 
gebruik, en word beskou as die volkome wit van God wat sal heers 
(Greijdanus, s.a.:146) . Maar omdat dit die (verheerlikte) mense is wat 
die wit sal doen, het dit het ook definitiewe etiese konsekwensies, selfs 
institusionele konsekwensies, vir hulle wat die nuwe hemel en aarde ve r-
wag (en aan die koms daarvan "meewerk", 2 Pt 3:9-12). 
Een van die duidelikste gedeeltes waar geregtigheid as ' n etiese konse-
kwensie van God se vryspraak in Christus beskou word, word in Hd 24:25 
gevind. As Paulus met Felix oor geregtigheid, se lfbeheersing en God se 
komende oordeel praat, word hy (Felix) bang en wil hy nie verder luister 
nie. Die e tiese (en geregtige) implikasies van die evangelie kon hy nie 
aa nvaa r nie (Zies ler, 1972:133; Bruce, 1976:473). 
Soos die geval met God se ge regtigheid was, is dit ook Paulus wat hie rdie 
woordgroep die meeste op mense van toepassing maak. ln die meeste 
gevalle handel dit oor die regverdigmaking deur die geloof of die gereg-
tigheid van die geloof of wet (Rm 3:20-30, 4:5-13, 5:1,17,21, 8:30,33, 9:30, 
10:4,6,10; G I 2:16,21, 3:8,11,24,21, 5:4,5; Fil 3:6,8; Tt 3:5,7). Ongelowiges 
word beskryf as "nie regverdig nie" (Rm 3:10) en valse aposte ls as me nse 
wat hulle voordoen as die naars van geregtigheid (2 Kor 11 :15). 
Gelowiges wat aan God se wil e n wet gehoorsaam is, word as regverdig 
beskryf (Rm 2:13, 5:7, 1 Tm 1:9). Soms word geregtigheid gekoppel aa n 
die Christelike lewe en word dit dus as 'n gevolg ('n "vrug") van God se 
geregtigheidsdaad en die uitlewing van die geloofslewe van die Christen 
beskou (bv. Rm 6:13, 16, 19, 8:10; 2 Kor 6:7,14, 9:10; Ef 4:24, 5:9; Fil 1 :11; 
Tt 1 :8) . Soos in 3.2.3.2.2 gesien is, kan nie een van hie rdie twee 
gebruiksbetekenisse van God se geregtigheid in Jesus Christus losgemaak 
word nie. 
136 
GEREGTJGHEfD IN DIE NUWE TESTAMENT 
Enkele ander voorbeelde vra aandag. In die sogenaamde "huistafels" (Ef 
5-6, Kol 3-4) is daar twee uitsprake waar dikaios gebruik word en waarin 
die praktiese konsekwensies van Godgegewe menslike geregtigheid 
duidelik word. Jn Ef 6:1 word kinders beveel om aan hulle ouers gehoor-
saam te wees, omdat dit "reg" is, dit wil se omdat dit 'n morele basis in 
God het. In Kol 4:1 word van slawe-eienaars geeis dat hulle "reg en bil-
likheid" aan hulle slawe sal betoon. Die motivering vir die opdrag be-
klemtoon weer die morele legitimiteit daarvan: " ... omdat julle ook 'n 
Here in die hemel het." 
Geregtigheid en die koninkryk van God word in Rm 14:17 verbind (soos 
in Mt 6:33 en 2 Tess 1:5). Geregtigheid, vrede en blydskap is gawes van 
God (die Heilige Gees) aan gelowiges en word met die praktiese en al-
ledaagse lewe verbind (vgl. v18), en daarom kan dit nie hier anders as 'n 
etiese betekenis he nie. Dieselfde is waar van 2 Kor 6:14. Die gebruik 
van geregtigheid in 2 Kor 9:9, 10 herinner aan die barmhar-
tigheidsdimensie van ~q in die Ou Testament (On 4:27) e11 die woorde 
van Jesus in Mt 6:1. Die gee van gawes aan die arm gelowiges in Judea 
word "vrug van die geregtigheid" genoem. Die feit dat hulle gee, is die 
(noodsaaklike) gevolg van hulle geregtigheid(-stoestand) in Christus. In 
1 Tm 6:11 en 2 Tm 2:22 word geregtigheid ook in 'n eliese verband 
gebruik. Timoteus moet die geregtigheid, dit wil se die vir God regte 
leefwyse, najaag. Jn 2 Tm 3:16 het die "onderwysing in geregtigheid" 'n 
etiese betekenis: die hele Skrif is nuttig om mense le leer hoe om reg le 
doen volgens God se wil en wet (Ziesler, 1973:155). Die kroon van 
geregtigheid in 2 Tm 4:8 het 'n eskatologiese betekenis. Ziesler 
(1973:155) beskou dit as die kroon wat die beloning van die (doen van) 
geregtigheid is. 
Uit hierdie oorsig van die gebruike van die dikaios-woordgroep vir mense 
en menslike aktiwiteite, kan gesien word dat die twee basiese 
gebruiksbetekenisse daarvan van mekaar afhanklik is . Om eties geregtig 
te kan optree, moet die gelowige die geregtigheid van God, wat deur die 
geloof verkry word, besit. So gesien, kan met Du Plessis (1978:229,235) 
saamgestem word: " ... geregtigheid (is) geen primer eliese begrip nie, 
maar fundamenteel 'n (religieuse- of) geloofsbegrip - 'n begrip wat die 
137 
STAATSOWERHEID EN G EREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
verhoud ing God-mens in sy ruimste sin omskryf .. ", maar " . .'n lewe in 
geregtighe id is ' n noodwendige gevolg van regverdigmak ing deur God in 
Christus". Hill (1967:161) se dat beide dikaios en dika iosyne in 'n etiese 
en kwa litatiewe beteke nis gebruik word (soos in klassieke Grieks). Maar 
daar is 'n belangrike verskil tussen Christe like geregtighe id e n klass ieke 
geregtigheid. 'The latte r was thought of predominantly in te rms of what 
was du tiful and good within the community or state: Christian righteous-
ness (and social justice) was placed within the context of the supre me will 
of God. This is the insight of Old Testament teaching and religion ... the 
will of God for the new commu nity of the Covenant has been made 
known in the life and teaching o f Jesus Christ." (Hill, 1967:161.) 
Samevattend kan gese word dat "geregtigheid" in die Nuwe Testame nt 
primer gebruik word om God se regverdigmakende daad (reddend en 
oordelend) in Jesus Christus te beskryf. Dit word ook soms eskatologies 
vir die regterlike aktiwiteit by die e indoordeel gebruik. Die gelowige wat 
hierdie geregtigheid deur die geloof deelagtig geword het, se lewe moet 
(sal) ooreenkomstig God se wil e n Woord wees, 'n geregtige lewe (wat 
die tweede hoofgebruik van "geregtighe id" daarstel).1 
3.2.3.3 Die institusionele dimensie van geregtigheid in die Nuwe Tes-
tament 
3.2.3.3.1 Jnleiding 
Wa nneer van die institusione le dimensie van geregtighe id gepraat word 
(kyk ook 3.2.2.6.1), word met "institusioneel" bedoe l 'n geregtighe id wa t 
nie (maar net) op ' n interpe rsoonlike, mens-tot-mens-vlak voorkom nie, 
maar ' n geregtighe idsdime nsie wat op 'n "ampte like" vlak ingestel en on-
derhou word. Dit kan op e nige instelling van toepassing wees (bv. die 
universi teit e n ook die plaaslike kerk as sigbare inste lling; vgl. die doe l 
van die Kerkorde), maar uiteraard word hier deurentyd die staa ts-
owerheid in gedagte gehou. 
138 
G E REGTIGHE ID IN DI E NUWE T ESTAME NT 
Uit die vorige bespreking moe t dit du ide lik wees dat die institusio ne le 
dime nsie van geregtighe id in die Nuwe Testament te n minste "ande rs" is 
as die van die Ou Testament en ten meeste totaal a fwesig is. Yan di rekte 
opdragte oor institusione le geregtighe id is daar in die Nuwe Testame nt 
geen sprake nie. Daar is geen profete wat oor institusio ne le o nreg preek 
en owerhe idsinstansies oproep tot ge regtighe id nie. Die rede(s) hie1voor 
moet eerste ns ondersoek word. Daarna sal kortl iks aangetoon word 
hoedat institusione le geregtigheid, hoewe l "indirek", tog ba ie du idelik 
deel uitmaak van die Nuwe-Testame ntiese boodskap. 
3.2.3.3.2 Die "afwesigheid" van direkte opdragte oor die institusionele 
dimensie van geregtigheid in die Nuwe Testament 
3.2.3.3.2.1 Inlciding 
Die volgende fa ktore, wat in 'n mate ooreenko m met d ie wat die "etiese" 
ve rhouding tussen die Ou en Nuwe Testamente bepaal, speel 'n rol in 
hie rdie "afwesigheid" (in 3.1.3.3 is reeds die basis hie rvoor gel€). 
3.2.3.3.2.2 Die volk van God 
Een van die eerste redes vi r die afwesighe id van ' n d irekte institusione le 
dirne nsie in die Nuwe Testame nt is gelee in die fe it dat die hoorders van 
die boodskap ander mense in 'n ander situasie is. Die nuwe vo lk van 
God strek oor kultuurgrense heen e n bevind hulle nie meer in een land, 
een staatsbestel e n een regstelsel nie. Du Plessis (1978:211 e.v.) stel d it 
s6: " ... die Nuwe-Testa rne ntiese 'vo lk van God' (is) nie ' n volk in die 
nasio nale of ' regsgemeenskaplike' sin van die woord nie, rnaar eerder 'n 
e ntite it van gelowiges ... wat d ie gre nse van die nasio nale, e n daarorn die 
geldingsgebied van een besondere regstelsel, t ransendeer: d ie ' lede' van 
die volk van God wo rd versa rne l uit 'alle nasies' ... e n is gevolglik in feite 
lede van verskille nde 'volke' en onderdane van ve rskillende regste lsels." 
Dit is daarom te verstane dat 'n "Nuwe-Testamentiese etiek" nie meer in 
die konkre te institusio ne le terrne van vroeer kon praat nie : d ie hoorders 
139 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGH EID : EKSEGETJES-ETIES 
en die lesers he t nie meer in net een land of regstelse l geleef nie. 
Ofskoon hulle aa nvanklik onder ne t een regste lsel, die Rome inse, geleef 
he t, was daar in die "pax Rom ana" groot ruimte vir plaaslike regsgebruike 
(Duvenage, 1975:316 e.v.). Die "direkte juridiese referensiekader" waarin 
Ou-Testamentiese geregtigheid geval het, he t verdwyn, omdat die teo-
kras ie (in die Ou-Testamentiese sin van die woord) verdwyn he t (Du 
Plessis, 1978:212). Hie rby aansluitend was ke rk en volk nou nie meer so 
naby aan mekaar (soms selfs byna ide nties) soos tydens die teokrasie nie. 
Wat vroeer (3.1.3.3) van die volk van God, die kerk van die Nuwe Testa-
me nt, ges€ is, is dus een van die redes waarom daar so min direk oor in-
stitusionele geregtigheid in die Nuwe Testament gepraat word. 
3.2.3.3.2.3 God se nuwe manier van heerskappy 
Jn aansluiting hierby is in 3.1 .3.3 reeds daa rop gewys dat in die Nuwe Tes-
tame nt die wyse van God se heerskappy verander. God (in Christus) 
regeer sy volk (uit alle kultuu rvolke) nou deur sy Woord en Gees, oor 
staa ts- e n volksgrense heen. Die teokratiese koning, profeet e n pr.ieste r 
het plek ge maak vir gelowiges wat alma! ' n koninklike, profe tiese en 
priesterlike opdrag ontvang. Die vorm waarin die Nuwe Testament God 
se heerskappy gie t, is die koninkryk. En die allesoorheersende transen-
dente andersheid van die koninkryk van God veroorsaak ook dat die in-
stitusionele dimensies van die samelewi ng vir die Christen "relatief' raak; 
nie in die beteke nis van onbelangrik nie, maar in die sin dat God se al-
lesoorheersende heerskappy die gelowige bo die mag (maar nie die gesag 
nie!) van die "w€reldse" instel lings plaas (Kol 1:16, 2:15). Geregtighe id 
moet op a lle vlakke van die samelewing nagestreef word, met as basis die 
geloof in Jesus Christus en as raamwerk die transende nte koninkryk van 
God. 
3.2.3.3.2.4 Die nuwe aeoon 
Die leer van die twee aeone (kyk 3.1.3.3) maak dit duide lik dat in Jesus 
Christus die "nuwe eeu" aangebreek het: die eeu waaraan d ie gelowige 
140 
GEREGTIGHEID IN DIE NUWE TESTAM ENT 
nou reeds in Christus deel he t. Die klem in die Nuwe Testament is dus 
sterk op die "verbygaandhe id" van die ou aeoon. En daarom word die in-
stellings wat deur die sonde ge noodsaak is (en word) , as 'n gegewe aan-
vaar, maar nie "gelegitimeer" nie. Dis asof die skrywers van die Nuwe 
Testament dit duidelik wil laa t wees dat hierdie instellings (waaronder 
die staatsowerheid) aan die ou, verbygaande aeoon behoort. Hierby 
moet gevoeg word die sterk eskatologiese gerigtheid van die Nuwe Testa-
me nt. Die eerste Christene he t 'n sterk "Naherwartung" gehad. Selfs a l 
sou hulle die belang van 'n instelling soos die staa tsowe rheid nie 
genegeer het nie (soos wat Paulus inderdaad ook nie doen nie), het sulke 
dinge in belangrikheid en helderheid "vervaag" in vergelyking met die 
naderkoms van die "dag van die Here". 
3.2.3.3.2.5 Die verlossingsgerigtheid van die Nuwe Testament 
lets wat byna vanselfsprekend uit al drie bogenoemde faktore volg, is die 
feit dat die Nuwe-Testamentiese boodskap 'n sterk ve rloss ingsgerigt he id 
het. Die dringe ndhe id om in die eerste plek die goeie boodskap van die 
evangelie aan "alle volke, nasies en tale" te verkondig, staa n voorop. 
Daarmee het die stryd om die suiwere leer teen dwaa ller inge gepaard 
gegaan . Dit het veroorsaak dat die Nuwe-Testa me ntiese geskr ifte 
"oorheers" word deur die verlossing in Jesus Christus. Daarmee word 
natuurlik nie die Nuwe-Testamentiese balans tussen "indika tie f' e n 
"imperatief' ontken nie (Ridderbos, 1977a:253-8) . Maa r die impera tief 
word juis meestal in "persoonlike" te rme, soos die ve rhouding tot my 
naaste, my vyand, my vrou, my slaaf e n my kind, geste l (vgl. bv. die 
"huista fe ls") . Die institusionele dime nsie (bv. die owerheid) word slegs 
enke le kere na vore gebring (Rm 13, Tt 3 en 1 Pt 2), e n dan as (onder-) 
dee l van die "persoonlike etiek" e n tee n die agtergrond van die 
nade rende wederkoms (Rm 13:8-12). 
3.2.3.3.2.6 Die diensknegs- en lydensgestalte van die Messias op aarde 
'n Laaste faktor wat daa rtoe bygedra het dat die inst itusionele dimensie 
141 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETJES 
van geregtighe id nie direk in die Nuwe Testament voorkom nie, is die fe it 
dat die beloofde Messias op aarde prim€r 'n die nsknegs- e n lydensge-
stalte gehad he t (Bright, 1953:208). Hy het ju is gekom om te die n en (in 
die proses) te ly (Lk 22:27). Hierdie dimensie is op die dissipe ls e n 
gelowiges oorgedra - dit was Jesus se opdrag (Lk 22:26) en Paulus se 
voorskrif (GI 5:13; Fil 2:3-4). Hierin moes juis die "heerskappy" van 
gelowiges oor mekaar (in institusionele terme) plek maak vir die ns (op 
persoonlike vlak) (Lk 22:25vv). Die lyding van Jesus (ook onder die 
menslike instellings) word verder as voorbeeld vir die gelowiges voor-
gehou (Fil 2:5vv), selfs wanneer hulle onder institusionele onreg moet ly 
(1 Pt 2:20vv). Hierdie "lyde likhe id" he t, saam met die ander faktore 
hierbo genoem, veroorsaak dat die eerste Christene (en dus ook die 
Bybelskrywers) nie direkte klem op die belang van institusione le gereg-
tigheid geplaas he t nie . 
3.2.3.3.3 Die institus ionele dimensie van geregtigheid in die Nuwe-
Testamentiese tyd 
3.2.3.3.3.l Inlciding 
Dit alles beteken nie dat die institusione le dimensie van geregtighe id in 
die Nuwe-Testamentiese tyd totaal afwesig of eties irrelevant is nie. 
Daar is enkele faktore wat veroorsaak dat die institusionele dime nsie van 
Nuwe-Testamentiese geregtigheid nie net aangedui kan word nie, maar 
ook aangedui m6et word. Daarsonder sou die Nuwe-Testame ntiese 
boodskap van sy totaliteit beroof word en sal sy draagwydte verskraa l 
word. Met "institusionele dimensie" word nie bedoe l dat die Griekse 
woord dikaio in sigself institusioneeel verstaan moet (of kan) word nie, 
maar eerder dat die Nuwe-Testamentiese begrip geregtigheid, saam-
gesien met sy Ou-Testamentiese wortels, institusionele implikasies he t. 
142 
GEREGTIGHEID IN DIE NUWE TESTAMENT 
3.2.3.3.3.2 Die koninkryk van God, die universele hcerskappy van 
Christus en die realiscring daarvan op alle lewensterreine 
In die koms van Jesus, soos veral gesien in die wonderwe rke, het die 
koninkryk van God ook gekom (Mt 12:28). Reeds in die "grondwet" van 
die koninkryk word geregtigheid (as ' n Goddelike e is) n6U daaraan ver-
bind (Mt 5,6). Ridderbos (1972:250) noem koninkryk en geregtighe id in 
die prediking van Jesus selfs sinonie me begrippe. · Die teosentriese karak-
te r van die koninkryk bring 'n teonome geregtigheid mee; ' n geregtigheid 
wat nie ' n nuwe of ander maatskaplike orde wil daarste l nie, maar wat 'n 
appel op gelowiges maak binne die orde waar ander instellings steeds van 
krag is. Jesus se optrede teenoor owerheidspersone is reeds hie rvan 'n 
bewys (vgl. die hoofman van Kapernaum, Mt 8:5vv; e n Pilatus, Jh 19:11). 
Die koninkryksge regtighe id is totaal omvattend e n op die hele 
maatskaplike orde (en die institusione le dimensie daarvan) van toepas-
sing (Ridderbos, 1972:251-255). 
Dit wat die apostels in die res van die Nuwe Testament leer, wyk nie van 
hie rdie basiese veronderstelling af nie. ·Die koninkryk staan onder die 
universele heerskappy van Christus (Kol 1 :18, 2:15), in en deur Wie se 
Gees a lies - ook die gelowige e n sy verhoudinge - nuut word (2 Kor 5: 17) 
en sal word (Op 21:5). Die Pauliniese vertrekpunt vir he iligmaking is 
teosentries (Rm 12:1 -2; Ridde rbos, 1977a:260) e n (vir die doe leindes van 
hie rdie studie veral) tota lit€r: "As sin is a totalitarian regime that claims 
the whole man for itself... , so the new man must place his body (himself) 
and all his members (all his actions and potentialities) at the disposal of 
God ... The Pauline paraenesis is full of the words 'every' a nd 'all ', and is 
in this way rendered in a totalitarian and uncompromising style .. " 
(Ridde rbos, 1977a:265; kyk ook oor die twee fasette - persoonlik en 
maatskaplik - van die een evangelie by Bright, 1953:223-4.) 
Die institusio ne le dimensie van geregtighe id kom uite inde lik duide lik na 
vore in die verantwoordelikheid van die gelowige om sy he le lewe e n al sy 
ve rhoudinge deur God se wil en Woord te laat beheer. Daar is 'n 
eenheid in die Christelike lewe. Soos wat in die Ou Testament mense 
slegs binne die ve rbondsverhouding geregtighe id kon laat geskied, so 
143 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
kan net mense wat deur die geloof binne die koninkryk is, die gereg-
tigheid van die koninkryk laat geskied (Bright, 1953:222). 
Ridderbos (1977a :317) beskryf dit s6: 'The gospel... enters into the exist-
ing structure of society in order to permeate it with a new spirit, that of 
Christ... this does not consist in a spiritualistic or eschatological indif-
ference to social relationships, but in a new appreciation of man out of 
Christ, whereby a renewal of social relationships must become possible 
and necessary from within." Die brief aan Filemon is in hierdie opsig 'n 
goeie voorbeeld. Hierdie vernuwing is deur logiese afleiding nie net van 
die verhoudings waar nie, maar noodsaaklikerwys ook van die slrukture 
waarbinne die verhoudings bestaan, en wat soms die oorsaak van 
versteu rde verhoudings is (Van Wyk, 1986:25). 
Wanneer Petrus die gelowiges oproep om "onderdanig te wees aan elke 
menslike verordening ter wille van die Here", gebruik hy die werkwoord 
"hupotassein" (letterlik "in die orde stel") wat hier ook meer as (blote) 
onderdanigheid en lydelike gehoorsaamheid beteken. In die orde van 
menslike instellings moet die gelowige aan God se wil gehoorsaam wees. 
Oat die institusionele dimensie van geregtigheid hierby ingesluit is, be-
hoef geen verdere betoog nie. 
3.2.3.3.3.3 Die bestaan en erkenning van owerheidsgesag 
Teen hierdi e agtergrond kan die bestaan en erkenning van 
owerheidsgesag as 'n verdere faktor aangemerk word waarom gereg-
tigheid ook in die Nuwe Testament (nog) 'n institusionele dimensie het 
en moet he. Jesus (Jh 19:11), Paulus (Rm 13:1-7) en Petrus (1 Pt 2:13-
14) het die (staats-)owerheid se bestaan en gesag erken. Paulus het by 
meer as een geleentheid van die beskerming en "wapens" van die 
Romeinse regstelsel gebruik gemaak om die verkondiging van die evan-
gelie en sy eie veiligheid te bevorder (Hd 16:37-40, 25:11 ; Bruce, 
1979:365-7). Dit is logies dat dit nie kon gebeur sonder dat die in-
stitusionele kant daarvan ook erken en eerbiedig (en gebruik) is nie. Die 
heersende regstelsel as 'n manifestasie van (institusionele) geregtigheid 
144 
GEREGTJGHETD JN DIE NUWE TESTAMENT 
was nie aan die Nuwe Testament vreemd nie. Dat gelowiges dus ook 
binne hierdie instellings koninkryksgeregtigheid moes beoefen, volg van-
selfsprekend (Du Plessis, 1978:211-2).17 
3.2.3.3.3.4 Die kontinulteit tussen Ou en Nuwe Testament met betrek-
king tot geregtigheid 
Voortbouend op die twee genoemde faktore, verplig die kontinurteit tus-
sen Ou en Nuwe Testament self 'n me ns om die institusionele dimensie 
van Nuwe-Testamentiese geregtigheid "raak te sien". In gereg-
tigheidsterme gestel is die volgende opmerking van Du Plessis (1978:212) 
hier ter sake: "Die kontinurteit tusse n die Ou en Nuwe Testament word 
nie deurbreek nie. Oor die algemeen gesproke verskil die Nuwe Tes-
tamentiese geregtigheid van die Oud Testamentiese (sic) geregt igheid 
slegs daarin dat dlt wat in die Ou Testament Messiaanse ge reg-
tigheidsbeloftes was, in die Nuwe Testament geregtigheidspraktyk 
word .. . " 
Op grond van die verhouding tussen die Ou en Nuwe Testament (3.l.3 
hierbo) en teen die agtergrond van die faktore in 3.2.3.3.2 moet dus gese 
word dat daar 'n definitiewe kontinuYteit tussen die institusionele 
dimensie van Ou- en Nuwe-Testamentiese geregtigheid is. Die "stilswye" 
van die Nuwe Testament mag teen die agtergrond van sy besondere 
gerigtheid en kultuurhistoriese omsta ndighede dus nie as negering of 
selfs onderskatting gesien word nie. Die geldigheid e n gesagvolheid van 
die institusionele geregtigheid van die Ou Testament geld dus steeds 
(hoewel in 'n ander vorm en met 'n ander motivering) in die Nuwe-
Testamentiese tyd. Nadat Heyns (1982:88-9) die Ou-Testamentiese 
profetiese samelewingskritiek behandel het, trek hy die lyne (deur die 
Nuwe Testament) na vandag: "En tog is in die twee woorde 'reg en 
geregtigheid' die wil van die Verbondsgod as grondslag vir die ganse 
samelewing ... saamgevat. Die profetiese maatskappykritiek vra na die wil 
van God - na 'n orde dus, gegrond op die regsorde van Jahwe .. " 
145 
STAATSOWERHEID EN GE REGTIGHEID : E KSEGETIES-ETIES 
Mott (1982:59 e.v.) begrond sosiale (insluitend institusio ne le) ge reg-
tigheid op dieselfde tipe argument deur menslike geregtigheid as 'n 
antwoord op Goddelike geregtigheid te beskou, wat volgens sy voor-
beelde veral deur die Ou Testament inst itusionele dime nsies aanneem.18 
3.2.3.3.3.5 Die gesag van God se universele wet (die Dekaloog en die lief-
desgebod) en die universele beligting van die Woord 
Die laaste faktor wat van belang is, is 'n bekende in Protestantse e n 
Reformatoriese kringe en daarom word ne t kortliks daarop gewys 
(Ridderbos, 1977a:278-88; Douma, 1983:64-82; Smedes, 1983:1-18). 
Geregtigheid het (moet) in die Nuwe-Testamentiese tyd (en dus oak van-
dag) 'n institusionele dime nsie (he), ju is omdat God se wet, soos gegee in 
die Ou-Testamentiese openbaring en saamgevat in die Dekaloog, nag 
steeds sy universele gelding behou. Die wet is in die Nuwe Testame nt 
met die lie fdesgebod saamgevat (Mk 12:28w en Rm 13:8-10) e n geld vir 
gelowiges in sy sogenaamde "derde" gebruik, as maatstaf vir ' n dankbare 
!ewe, maar oak (met sekere kwalifikasies, 3.2.3.3.2) in sy eerste gebruik, 
die institusionele gebruik (Rothuizen, 1962:18-29). 
Die Woord van God - Ou en Nuwe Testament - het daarom 'n universele 
beligti ng vir die lewe van die mense. Hierdie !ewe het oak institusionele 
dimensies, en daarom geld die wet en Woord (oak in terme van gereg-
tigheid) volledig vir daardie faset te van die gelowige (en die me ns in die 
algemeen) se lewe. Smedes (1983:15-16) maak die belangrike opmerking 
dat deur die Dekaloog (en die saamgevatte lie fdesgebod) die "twee fun-
damentele gebooie" vi r die sedelike !ewe gegee word : " ... that we should 
do just ice and act in love". Hierdie twee dek e lke moontlike menslike 
situasie, en word in e lkeen van die gebooie wat op die me ns van toepas-
sing is, gevi nd . Hierdie bela ngrike insig maak die he le Nuwe-
Testament iese boodskap meteen ook institusioneel toe pasbaar. 
Daarmee is aangetoon dat Nuwe-Testamentiese (en met die Ou-
Testamentiese, dus Bybelse) geregtighe id 'n institusionele dimensie 
het.19 
146 
D.IE STAATSOWERH EID EN DIE SKRIF: ALGEM EEN 
3.3 DIE STAATSOWERHEID EN DIE SKIUF 
3.3.1 Inleiding: hoe die Bybel die (staats-)owerheid ter sprake bring 
Die woord staatsowerheid kom natuurlik nie in die Skrif voor nie, en 
word in hierdie afdeling en studie gebruik om die sentrale en hoogste 
owerheidsgesag op 'n spesifieke tydstip in die (Bybelse) geskiedenis aan 
te toon. In die Ou-Testamentiese tyd was daar byvoorbeeld onder 
andere patriarge, rigters en konings. Hoe die Bybel in die algemeen die 
staatsowerheid ter sprake bring, sal eerste aangetoon word, sodat die 
oorsprong van en noodsaak vir die bestaan van die staatsowerheid en die 
begronding en wese daarvan vasgestel kan word, voordat die taak e n doel 
daarvan aan die beurt kom . Dit is noodsaaklik om hierdie ondersoek te 
doen, omdat dit belangrike lig werp op die vraag hoe belangrik die gereg-
tigheidstaak (al dan nie) van die staatsowerheid is en volgens watter 
riglyne dit geevalueer kan word.20 
Sommige teoloe vra die vraag of die staat hoegenaamd in God se skep-
pingswil begrond kan word en of dit nie uit en uit 'n produk van die 
sonde is nie (Von Meye nfe ldt, 1976:125). Ander teoloe vind die grond 
(en/of kiem) van die staatsinrigting in God se voorsienigheid, die 
"gemene gratie'', God se toelatende wil en in die kreatiewe werksaamheid 
van die mens (bv. Kuyper, 1904:115,118). Dit is duidelik dat die 
antwoord wat gegee word, afhang van die vraag wat gevra word. Die 
vraag "Het God die staat geskep?" (soos wat Hy die borne en plante ge-
skep het) kan uit die Skrif nie positie f beantwoord word nie. Ander vrae 
kan met genuanseerdheid meer positief beantwoord word; vrae soos: 
gebruik God die staatsowerheid? Het God die staatsowerheid gewil? Ag 
God die staatsowerheid noodsaaklik? 
Die eerste direkte uitspraak oor 'n vorm van (staats-)owerheid in die Ou 
Testament (en die Bybel) word in Gn 12:15 gevind, waar na Farao e n sy 
"vorste" verwys word. Wanneer in Gn 14:1vv na die eerste oorloe verwys 
word, word daar ook hee lwat konings genoem. Aan Abram word (as 
teken van seen) belowe dat konings uit horn sal voortkom (Gn 17:6; ook 
17:20, waar dieselfde aan Ismael belowe word). In die geskiedenis van Is-
147 
STAATSOWERHEID EN GER EGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
rael kan nie van 'n eenvormige staatsopvatti ng gepraat word nie. Die 
verski llende vorme van owerhe id in die volk se geskiedenis verhoed dit. 
As daar iets gemeenskapliks aan al die "staatsvorme" is, is dit dat Israel 
Jahwe se volk is en dat hulle geen ander Koning as Hy het nie. Dit is die 
teokrasie, waarvoor die verbond die raamwerk is (De Vaux, 1978:177-8). 
In die Eksodusgeskiedenis word van die owerstes van die vergadering 
("leiers van die volk" - 1983-vertaling) gepraat - waarskynlik tradisionele 
of informele leiers (nasyi, Eks 16:22). Op advies van Jetro stel Moses 
bekwame manne, "owerstes" (sare), oor die volk aan om in regsake be-
slissi ngs te gee (Eks 18:13-25). Daar word melding gemaak van "(skeids-) 
regters" of die "regbank" (Eks 21 :22; palal). Die "sewentig oudstes van 
Israe l" (zekeniym) moet as leiers Moses die berg op vergesel (Eks 
24:1w). 
Die boek Deuteronomium beskryf die manne wat Moses aangestel het as 
"hoofde" (Dt J: 13,15, ra'siym). Die regters word hier met die Hebreeuse 
woord sope~ iym beskryf (Dt 1:16). Die regters kry (saam met die 
"oudstes") die opdrag om regsake te ondersoek (21:2). Die opsigters (of 
"amptenare", so~eriym) is 'n groep persone wat saam met die regte rs 
genoem word (Dt 16:18, 17:8). Hierdie amptenare of leiers kry die 
opdrag om die organisasiewerk voor veldslae te doen (Dt 20:5,8,9). In Dt 
17:15 word vir die eerste keer in die Ou Testament melding gemaak van 
die moontlikheid van 'n koning in Israe l. Anders as in 1 Sm 8 is die ve r-
wysing na 'n aardse koning hier positief. Die koning wat die Here sa t 
verkies, moet aangestel word en hy het sekere regte en pligte (Dt 17:16-
20) . 
In die historiese boeke kom die owerheid merendeels na vore in die 
gedaante van die koning (malak). In 1 Sm 8:10-20 is daar 'n uitgebreide 
gedeelte oor die regte van die aardse koning. Daar is ook 'n verwysi ng na 
regters tydens Josafat se politieke hervormings (2 Kron 19:5, sope~ iym). 
Jn 1 Sm 2:25 word ook deur Samuel verwys na die regters wat oor 
oortreders beslis (palal) . Jn die na-eksi liese tyd word die "edeles e n 
leiers" (1983-vertaling "vooraanstaande burgers e n ampsdraers", horiym 
en seganiym) verwyt dat hulle hul volksgenote uitgebuit het (Neh S:7). 
148 
DIE STAATSOWERHEID EN DIE SKRIF: ALGEMEEN 
Spr 8:15-16 is 'n goeie voorbeeld van hoe wyd die begrip owerheid in die 
wysheidsliteratuur voorkom en gebruik word. Jn die 1933-verta ling word 
gepraat van "konings", "maghebbers" (rozeniym), "vorste" (sariym), 
"edeles" (nediybiym) en "regters" (sopet iym). 'n Ander woord wat baie in 
die wysheidsliteratuur voorkom, is "nagiyd", wat as "vors" of "heerser" ver-
taal kan word. Die Psalms wemel van verwysings na en liedere oor (en 
deur) konings (veral Ps 93-99). 
Die profetiese stof is die deel van die Ou Testame nt waar die mees 
kritiese opmerkings oor die owerhede (hier as algemene term gebruik) 
gemaak word. Soos in die ander dele van die Ou Testament word hier 
ook (en veral) sterk beklemtoon dat owerhede by die grasie van God 
regeer (Jes 23:8-9; Jer 27:5-6; On 2:21). Die profete het hulle tot al die 
owerheidspersone van hulle dag gerig. Behalwe konings wat aangespreek 
(Jer 21:11-12) of geoordeel word (Am 1:15; 2:3), rig die verskille nde 
profete hulle ook tot "die herders" (wat al die leiers, maar hoofsaaklik die 
konings bedoel, Jer 23:1-6; Es 34:2w), en die regters (Jes 3:2; Hs 13:10; 
Sf 3:3; Mg 7:3; sope~ iym) . Wat opmerklik is, is dat die profete hulle nie 
net tot die owerhede in Israe l of Juda gerig het nie, maar ook tot die van 
die omringende nasies.2·1 · 
Wat die Nuwe Testament betref, is daar verskillende woorde wat vir die 
begrip "owerheid" gebruik word. Dit sluit in die keiser (kaisaros, Mt 
22:21), goewerneur (egemon, Hd 23:33), magte (exousiais) en owerhede 
(archontes)(Rm 13:1-4). In die Nuwe Testament word die (Romei nse) 
owerheid as 'n gegewe aanvaar. Jesus bring hierdie aanvaarding goed na 
vore in die woorde van Mt 22:21 "Betaal dan aan die keiser. .. " Jn sy 
gesprek met Pilatus word die (van bo gegewe) gesag van die owerheid 
ook erken (Jh 19:11). En tog het Jesus horn skerp uitgelaa t oor die 
leierskap onder die Jode. Die lede van die Sanhedrin is meermale skerp 
aangespreek, ook as burgerlike leiers (Mt 23:13w). Ook Herodes het 
eenmaal skerp deurgeloop toe hy as 'n jakkals beskryf is (Lk 13:32). Die 
uitspraak van Petrus oor die meerdere gehoorsaamheid aan God (Hd 
5:29) was op die Joodse Raad as burgerlike owerhe id van toepassing 
(Duvenage, 1975:327; Eloff, 1982:72). In die Evangelies en Handelinge 
word verskillende ander soorte owerhede genoem: vanaf hoofmanne oor 
149 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
honderd tot goewerneurs (bv. Mt 8:5, Hd 23:33). Die Romeinse regeer-
en bestuurstelsel was 'n goed ontwikkelde hierargie, ook in gebiede waar 
'n lid van die plaaslike volk goewerneur was (soos 1-Ierodes in die tyd van 
Jesus). 
In die Pauliniese briewe en optrede (soos in Handelinge beskryf) is daar 
meermale verwysings na (ook die plaaslike) owerhede en die keiserlike 
huishouding (1 Tm 2:2; Tt 3:1; Flp 1 :13, 4:22). Die belangrikste 
Pauliniese uitspraak oor die owerheid is natuurlik Rm 13:1-7, waarin 
veral die houding van die gelowige teenoor die owerhede voorgeskryf 
word. Die uitspraak oor die wereldse geregshowe in 1 Kor 6:1 vv kry later 
(3.3.5.3.5) aandag. 
In die eerste brief van Petrus word die owerhede op 'n positiewe maa r 
vanselfsprekende wyse na vore gebring (1 Pt 3:1). In die Johannese 
geskrifte word die antitese tussen die kerk van Christus en die (wereldse) 
owerhede duide lik gestel (Jh 17:16, 18:36). In die Openbaring word in 
13:1-7 die owerheid beskryf as die groot teestander van God en sy kerk. 
Dit is samevattend duidelik dat die staatsowerheid in die Bybel op 
verski llende wyses en vorme te berde gebring word: vanaf amptenare en 
konings tot regters en keisers. Die feit dat daar sulke persone en 'n 
sentrale gesag moet wees, word grootliks as vanselfsprekend aanvaar -
met die uitsondering van die feit dat sterk gestel word dat sulke mense 
deur God se genade en sy wil regeer, en dat die owerhede noodsaaklik is 
om (byvoorbeeld) kwaaddoeners te straf (Rm 13:4). Die Bybel gee egter 
geen direkte uitspraak of ordinansie oor die instelling daarvan nie. Dit 
sal uit indirekte (maar nie minder duidelike nie) gegewens gevind moet 
word. Culver (1974:65) se: " ... Civil government, like .. evil, is mainly 
presupposed in the Bible. We are not told much how it got there, even 
though we are sufficiently informed as to what it is, what we must do 
about it, and of God's relation to it." 
150 
DI E ST AATSOWE RHI E D: OORSPRONG EN NOODSAAK 
3.3.2 Die oors prong van en noodsaak vir die bestaan van die s taats-
owerheicl 
3.3.2.1 Die vraag na die oorsprong van gesag 
In die eerste uitsprake van die Bybe l oor owerhede (Gn 12 e n 14) word 
die gesag va n hie rdie ko nings ve ronde rstel. Die vraag is: is hie rd ie 
uitsprake d ie eerste waa r gcsag ter sprake is? Want reeds in Gn 1 :28 
word aa n die mens die opdrag gegee om te "onde rwe rp" en te "heers". En 
in G n 3:1 6 word ges€ dat d ie man oor die vrou sa l "heers". Word hie r nie 
reeds (we liswaar indirek) die oorsprong van die staa tsowerhe id gevind 
nie ? 
Die we rkwoord kabas (o nde rwerp) het in sy oorspronklike stam die 
beteke nis o m o nde r die voete te ve rtrap en daa rorn van "neerdruk" o f 
"onde rdruk". Dit word in die Ou Testame nt ook van die rn aak va n slawe 
(Ne h 5:5) o f die onde rwerping van nasies gebruik (2 Sm 8:11). Dit lyk 
dus asof d ie e le me nt va n (gewelddad ige?) mag in G n 1 :28 na vo re ko rn . 
Die werkwoord rada!1(heers) he t in die Akkadiese Sta rn be teke n om ' n 
kudde te le i of te ve rsorg. Hie ruit he t die beteke nis "heers" ontstaa n (Nm 
24:19; Ps 72:8). D at die me ns die opdrag kry om die skepping te o nde r-
werp, rnoel (e n kan ne t) in die voor-sondevalse tyd verstaan word as 
"onde r sy beheer e n heerskappy bring". Die heerskappy is egter net oor 
nie- rn e nsli ke geskape dinge, soos visse, voe ls e n die re (Gn 1:28). Die fe it 
dat daa r (soos late r gesien sa l word , 3.3.5) nie voor die sondeval enige 
noodsaak was o m met mag oor rnede rn ense te heers nie, bevestig dat ver-
de r as G n 1 :28 gesoek sa l rnoet word om die begronding vir die instelling 
van gesag tussen me ns e n mens te vind. 
Die werkwoord rnasa l in G n 3:16 is die gebruiklike woord om in die Ou 
Testame nt die heerskappy va n (onde r ande re) konings te beskryf (2 Sm 
23:3; Jes 14:5; Spr 29: 12; On 11:3-5). O at hie rdie woord in die na-
so ndeva lse bede ling vir rne nse (man en vrou) gebruik word , is be tekenis-
vo l. Na die sondeva l is dit nodig dat daar gesag(-strukture) tussen rn ense 
(selfs binne die fa milie) sa l wees. In Gn 3:16 word gesag (wat late r nood-
saaklik sou word om chaos in die rne nslike sarne lewing te voorkom) van 
151 
STA.ATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEJD: EKSEGETIES-ETIES 
Godswee inges te l. Culver (1974:22) beskou Gn 3:16 as die eerste sprake 
van dwingende mag ("coercive power") in die Bybel, maar dit is miskien 
' n te ste rk uitspraak omdat dit die eie aard van huweliksgesag na die van 
die owerheid oorspan. 
Al is die oorsprong van (algemene) gesag dus wel in Gn 3:16 te vind, 
moet vir die ontplooiing daarvan in die wyer samelewing en op staatku n-
dige vlak (dit wil se vir die oorsprong van die staatsowerheid), verder 
gesoek word. 
3.3.2.2 Die noodsaak vi r die beslaan van die staatsowerheid 
Yoordat die oorsprong van die staatsowerhe id bepaal kan word, moet 
eers die noodsaak vir die bestaan daarvan vasgestel word. Oor die nood-
saak vir die bes taan van georganiseerde, bedwingende gesag is die Bybe l 
(indirek) baie duide li k. Oat ook menslike verhoudinge deur die sondeval 
versteur is, is duidelik uit die sku ldontkennings e n -verwysings van Adam 
en Eva (Gn 2:12-13). Een van die gevolge van hierdie versteurde 
verhoudings is dat die man oor sy vrou sa l heers en dat sy na horn sal 
hunker (Gn 3:16) . In God se motivering vir die sondvloed word gewys op 
die feit dat die menslike verhoudings op aarde deur die sondeval versteur 
is: die aarde was "vol geweld" (Gn 6:11,13, hamas) . 
Na afloop van die sondvloed sluit God met Noag en die ander oor-
lewendes (en so met die hele mensdom) 'n verbond. Een va n die bepa-
lings hiervan is dat God die mens se btoed van die diere sa l "eis" (as hulle 
vir die dood van mense verantwoordel ik was), en dat God die bloed van 
mense wat deur mense vergiet is, ook sal "e is" (Gn 9:5). Die werkwoord 
darns beteken in hierdie verba nd om van iemand rekenskap te eis oor 
iets wat vernie tig is, en daarvoor kompensasie te vra (Delitzsch, 
1978:285). Die belangrike punt is dat God rekenskap van mense eis oor 
die lewens van ander mense. In Gn 9:6 word verder gese: 
"Hy wat die bloed van ' n me ns vergiet, 
sy bloed sal deur 'n mens vergiet word; 
want God het die mens na sy beeld gemaak." 
152 
DIE STAATSOWERHIED: OORSPRONG EN NOODSAAK 
Hie r word deur God 'n sekere mag aan die mens oor ander me nse gegee; 
ie mand wat menslike bloed vergiet, se bloed moet ook deur mense ver-
giet word. 1-lierdeur gee God dus aan me nse gesag om geweld wat teen 
ander mense gepleeg is, me t mag (en die doodstraf indien nodig) tee n te 
staa n. Die vraag is egter: aan wie word hie rdie gesag gegee? Is hie r nie 
maa r (net) va n bloedwraak sprake nie (Nm 35:12vv)? 
Eksegese va n Gn 9:l-7 bring die volgende re levante sake na vore: 
• Ye rs 5 e n 6 staan in 'n perikoop waarin die seen wat by die skep-
ping ui tgespreek is, he rnu word. 
• 
• 
• 
• 
• 
Dit is duide lik dat die heerskappy van die mens oor die diere nou 
' n meer dwingende en gewelddad ige dimensie het (vgl. die "vrees 
e n skrik" van die diere in v2). 
Die fe it dat die mense verantwoording aan God verskuldig is (v5), 
be teke n dat willekeurige bloedwraak uitges luit is. Die gewetl igde 
bloedwraak in Nm 35: 12vv en Dt 19:16vv het op God se bevel 
plaasgevind e n he t sekere definitiewe beperkinge gehad; dit is 
deur God se bepalings gereel en het ook nie wi llekeurig en in-
diwidualisties plaasgevind nie (Keil & Delitzsch, 1981:152-3). Die 
broede rskap waarvan in die Hebreeuse woord a!1 sprake is, is ook 
nie fami li ale broede rskap wat bloedwraak ter sprake sou bring nie, 
maar menslike broederskap (De litzsch, 1978:286). 
Die rede vir die stelling in v6a, naamlik dat die mens na die beeld 
va n God gemaak is, sluit by herhaling die idee van willekeurige 
bloedwraak uit en maak die mense aan wie die gesag gegee is, aan 
God vera ntwoordeli k. 
D ie omvang van die begrip "mens" moet verstaan word teen die ag-
le rgrond van die gesags- e n regsposisie van die familie in daardie 
tyd: die fam ilie was die hoogste en mees sentra le "owerheid", e n die 
famili e het uit me nse bestaan. 
Die gesag om bloed te vergiet, word dus aan die mense gegee wat 
in die tyd die "mees sentrale" gesag gehad het. Uit hierd ie familiale 
e n patriargale gesagst ruktuur het die sentrale owerheidsgesag 
gegroei, hetsy in die vorm van leiers of oudstes van 'n groep of volk, 
hetsy in die vorm va n 'n koning. 
153 
STAATSOWERHEID E N GEREGTfGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
Dit is dus ge ldig om die afl eiding te maak dat in Gn 9:5-6 aan mense 
gesag gegee word oor die !ewe va n ander mense - in verantwoordelikheid 
aan God. Hierdie fe it is 'n uitbre iding op die instelling van (algemene) 
gesag in G n 3:16. Hie rdie gesag is meer dwingend en kan selfs met mags-
uitoefening gepaardgaa n. Dis ook meer ingrypend, omdat dit die reg van 
lewe e n dood he t. Op grond van die ingrypendheid daarvan, saamgesien 
met die fe it dat dit nie op indiwidue le bloedwraak neerkom nie, moet die 
a fl e iding wees dat net 'n sentrale (owerhe ids-)gesag hierdie reg kan h~. 
En hie rin I ~ die noodsaak vir die bestaan van die staatsowerheid . God 
het hie rdie gesag va n lewe e n dood aan mense gegee om die invloed va n 
die sonde e n gepaa rdgaa nde chaos teen te werk. Keil & Delitzsch 
(1981:153) noem d ie gesag in Gn 9:6 'n "barrier against the supremacy of 
evil". Dit is dus duidelik dat die sentrale owerheid se gesag ' n unieke e le -
ment het wat a lgemene tussenmenslike gesag nie het nie. Die "heers" van 
G n 3:16 is nie diese lfde as die dwingende en selfs magsuitoefenende 
gesag van Gn 9:6 nie . Dit is daarom nod ig om te onderskei tussen die 
oorsprong va n algemene gesag e n die formele inste lling van dwingende 
gesag. Die een vind sy begro nding in Gn 3:16, terwyl eers in G n 9:6 va n 
georga niseerde gesag en mag sprake is. 
3.3.2.3 Die oorsprong van die staatsowerheid 
'n Volgende vraag wat aa ndag verdie n, is of daar in Gn 9:6 nie (net) 
sprake is van die reg van straf en doodstraf nie. Js dit nie te ver geneem 
om die oorsprong va n die staatsowerheid hier te vi nd nie? Die antwoord 
hierop moe t gesoek word teen die agtergrond van hierdie gedeelte, 
naamlik die rede vir die sondvloed e n die Noagitiese verbond. Die 
geweld waarva n die aarde vol was, was sekerl ik nie net gewelddadige 
moorde (sodat God Hom in Gn 9:6 ne t daaroor uitspreek) nie. E n die 
verbond met Noag e n die vernuwi ng va n die skeppingseen gaan tog oor 
saamleef e n nie maa r net oor die straf op moord nie. Die feit dat in Gn 
9:6 oor bloedvergieting gepraat word, moet gesien word as 'n riglyn oor 
die ergste sonde wat bedwing moet word , die ergste "onbroederlikheid" 
wat tussen mense kan bestaan. Die bedwingende gesag wat gegee is, 
154 
DIE STAATSOWERHIED: OORSPRONG EN NOODSAAK 
moet egter ook die invloed van die sonde op ander vlakke bedwing. Eers 
later gee God aa n sy volk in meer detail opdrag oor die optrede van die 
sentrale owerheid as bedwingende mag. 
S6 beskou, is die oorsprong van die staatsowerheid wel in Gn 9:5-6 te 
vinde. Delitzsch (1978:286) noem dit die "first trace of the appointment 
of a magistracy" en Culver (1974:72) beskou dit as die "formal estab-
lishment of human government". 
Die vraag kan gevra word of die feit dat die woorde van Gn 9:6 eers na 
die sondvloed voorkom, le wyte is aan die feit dat God dit toe eers nodig 
geag het, of bloot die feit dat die groter aantal mense 'n beter /groter 
gesagsorganisasie as die gesin noodsaak lik gemaak het. Teen die ag-
tergrond van die sondeval e n die sondvloed kan me t Culver (1974:72) 
saamgestem word dat God na die sondvloed 'n sterker basis vir kontrole 
van die deur sonde verworde samelewing nodig geag het. Jndie n die 
oorsprong van die staatsowerheid dus in Gn 9:5-6 gevind word, is die 
noodsaaklikheid vir die bestaan daarvan nog duide liker: om die geweld 
wat voor die sondvloed bestaan en tot die sondvloed gelei het, na die 
sondvloed te bedwing deur die dwingende gesag en mag van ' n 
owerheidsgesag. Dit word veral duidelik in die mag om die doodstraf op 
te 16. 
Dit is belangrik om te weet waar en wat die oorsprong van die staats-
owerheid is, omdat, soos in die volgende afdelings gesien sal word, dit lig 
werp op die wese en begronding, doel en taak van die ingeste lde staats-
owerheid, en dus ook op die ge regtigheidsdimensie van die taak. 
3.3.3. Die begronding van die slaatsowerheid 
3.3.3.1 Jnlciding 
Dit gaa n in die begronding van die staatsowerheid oor die vraag waar die 
staatsowerheid sy gesag vandaan kry, en wat hierdie gesag behels. In die 
vraag na die wese daarvan gaan dit oor wat die staatsowerheid 'n staa ts-
155 
STAATSOWE RH EID EN GE REGTIGHE ID : E KSEGETIES-ETIES 
owerheid maak. Watte r besondere e ienskappe is wesenlik e ie aan die 
staatsowerhe id? 
Oat d ie woorde in Gn 9:6 as die oorsprong va n die staatsowerhe id aan-
geme rk is, he t besondere beteke nis vir die vraag na die begronding daa r-
va n. Want dit is onmiddellik duidelik dat daar 'n verhouding tusse n God 
en die staatsowerheid bestaan. Hierdie verhouding word deur verskil-
le nde Bybelgedeeltes bevestig (bv. Rm 13:1vv). Dit is egter nie so maklik 
o m hie rdie verhouding te omskryf nie. Die begrip "dienaarskap" is 
belangrik, maar los vele vrae nie op nie. Om God die "Instel ler" van die 
staatsowerhe id te noem, gee ook net die oorsprong weer en nie die 
begronding nie. 
Wat vasstaan, is dat God gewil het daar daar (staats-)owerhe idsgesag 
moet wees te r wille van die teewerking van die mag van die sonde. Wat 
verde r vasstaa n, is dat die Bybel baie uitgesproke is oor die feit dat daar 
geen kon ing of gesag is (en kan wees) wat sonder God se beskikking 
regeer nie (Spr 8:15,16; Rm 13:1-4). 'n Verdere probleem wat die 
begronding van die staatsowerheid na vore bring, en wat eers aandag ver-
die n, is die vraag of die staatsowerheid teologies/trinitaries of Chris-
tologies gefund eer is - ' n vraag wat as gevolg van die sogenaamde 
"engele magte"-eksegese van Rm 13 ontstaan het (Barth, 1970:17). 
3.3.3.2 Die staatsowerheid in sy verhouding tot God en Christus 
Die Skrif is baie sterk uitgesproke oor die koningskap van God (veral in 
die O u Testame nt) e n Christus (vera l in die Nuwe Testament) . Reeds in 
die lied wat Moses die vo lk na hulle redding deur die Rooisee (Rie tsee) 
leer, word die heerskappy van Jahwe besing (Eks 15:18). Ook Bilea m 
erken die koningskap van Eloh im oor sy vo lk (Nm 23:21). In die 
afske idslied van Moses word die mag en heerskappy van Jahwe uitvoer ig 
beskryf (Dt 32:39-43) en in die seen wat Moses oor die volk ui tgespreek 
het, word gestel dat Jahwe Koning geword het oor Jesurun (verwysende 
na Israel) op die dag toe die stam me en die leiers (deur Hom) bymekaa r 
geroep is (Dt 33:5). 
156 
BEGRONDING YAN DI E STAATSOWERHEID 
In die Psalms word die eksklusiewe heerskappy van God oor Israel ver-
der beklemloon, maar daar kom tog ' n meer universele klem na vore: 
Jahwe is Koning ook oor ander nasies en konings. Hierdie koningskap 
gaan baie maal saam me t God se regterskap oor die hele aarde e n die 
feit dat Hy a lle nasies (e n konings) sal oordeel (vera l Ps 82). Die univer-
sele koningskap van God ko m die ste rkste in Pss 93-99 na vore. Jahwe is 
Koning (Ps 93:1), die regter van die aarde (Ps 94:2); Hy is ' n groot 
Koning bo al die gode (Ps 95:3) en die volke moet dit weet e n erke n (Ps 
96:3,10); Jahwe is die Allerhoogste oor die hele aarde (Ps 97:9) en Hy 
kom om te oordeel en te heers oor die he le aarde (Ps 98:9). 
Jn ande r Psalms en in Job word daar verder 'n aantal gedeeltes gevind 
waarin God se koningskap oor ande r konings en owerhede na vore kom. 
Ten spyte v;:in die fe it dat die konings van die aarde teen Jahwe e n sy 
gesa lfde ko ning (in Juda) saamspan, is hulle magte loos, want dit is Jahwe 
wat sy koning in Jud ;:i gesa lf he t (Ps 2). Jn Job 12:13w word God 
(Elo him) se a lmag oor raadsmanne (1983-vertaling: raadgewers) en reg-
te rs (1983:regeerders - v.17), konings (v.18), priesters (v.19), edeles 
(1983:vernames, sterkes - v.2 1 ), nasies (v.23) en volkshoofde ( 1983: 
we reldte iers - v.24) bektemtoon. 
In die proretiese boeke me t hulle meer unive rsele strekking e n gerigthe id 
(vgl. die oordeelsprofesiee oor die nasies) word die feit van God se 
universele heerskappy nog ste rker gevind. In Jes 14 word me t die koning 
van Babel e n sy val die spot gedryf, omdat Jahwe die heerskappy van die 
(oor-)heerse rs verbreek he t (v5). Dis Jahwe wat besluit he t o m Tirus, die 
"uitde le r van krone", te ve rnie tig (Jes 23:8-9). Die konings van die aarde 
sat geoordeel e n gestraf word (Jes 24:21). Dit is egter veral in die 
Knegliedere d;:it Jahwe se koningskap oor die nasies en hulle konings 
be klemtoon word; vend in die fe it dat Kores die Pers God se die nskneg is 
(Jes 44:28w, 45:13). Jahwe se heerskappy geld natuurlik a llereers vir Is-
rael e n Juda e n hul le kon ings; daarom word duide lik gese dat dit Jahwe 
is wat die konings van Juda aan die koning van Babel oorgee (Jer 21:7; 
On 1 :2) . Ook die koning van Babel is Jahwe se die naa r (Jer 25:9), want 
Jahwe het die aarde e n die me nse e n die diere gemaak en Hy gee dit aan 
wie Hy wit (Jer 27:5). 
157 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIG HEID : EKSEGETIES-ETIES 
Die boek Daniel hanteer die verhouding tussen God en owerhede op 'n 
beso ndere manier. In sy lofgebed bely Daniel dat dit God is wat konings 
afs it en aanste l (On 2:21). Ook sy drie vriende bely dat God mag het oor 
die konings e n hulle' uit Nebukadnesar se hand kan red (On 3:17). Later 
kom Nebukadnesa r self tot die insig: " .. dat die lewendes kan erken dat 
die Alle rhoogste mag he t oor die koningskap van die mens e n dit gee aan 
wie Hy wil..." (On 4:17.) En Daniel bevestig dat Nebukadnesar se 
koningskap bevestig sa l word sodra hy erken dat "die heme! heers" (On 
4:26). Nadat Danie l op wonderbaa rlike manie r uit die leeukuil verlos is, 
skryf ook Darius aa n die volke e n nasies dat die God van Daniel se 
koninkryk nie vern ietig kan word nie en dat sy heerskappy tot die einde 
toe duur (On 6:27). Oit is dus uit die boek Daniel baie duidelik dat God 
se heerskappy ook oor konings e n hulle regering strek. 
Benewens ande r gedeeltes (bv. Tt 3:1; 1 Pt 2:13-17), is Rm 13:4 die 
duide likste Nuwe-Testamentiese gedeelte oor die verhouding tussen God 
en die owerhede. Die owerheid word 'n "dienaar" ("diakonos") van God 
genoem. Ande r relevante gedeeltes beklemtoon Christus se heerskappy 
en oorwinning oor owe rhede en magte (Kol 1:16, 2:15). Jn Jh 19:11 
begrond Christus Pilatus se gesag e n mag in God. 
Die volgende gevolgtrekkings kan uit die bogenoemde Skrifgegewe ns 
gemaak word : 
* Dit kan met sekerheid gestel wofd dat God as Almagtige ook 
heerskappy het oor die staatsowerhede van hierdie w€reld. 
* 
* 
* 
Die staatsowerheid as instelling het ve rder sy oorsprong in die wil 
en welbehae va n God (3.3.3 hierbo) . 
God "beheer" die owerhede ook deurdat Hy (op 'n middellike 
wyse) ko nings aanstel e n afsi t. 
Verde r gebruik God die staa tsowerhede (soms meer direk as ander 
ke re) as sy d ie naars . 
Wat is die verhouding tussen Christus en die staatsowerheid? Di t 1€ nie 
binne die terre in van hierdie studie om diep op die probleem van die 
trinitariese of die Christologiese fundering van die staatsowerheid in te 
158 
DEGRONDING YAN DIE STAATSOWERHEID 
gaan nie, maar 'n kort oorsig is tog nodig.22 Wanneer Satan die 
koninkryke van die were ld vir Christus aanbied, betwis Hy nie die duiwe l 
se aanspraak daarop nie (Mt 4:8-9). Ook Pilatus se gesag word nie deur 
Jesus ontken nie, maar wel word Pilatus ingelig dat die gesag van God af 
kom (Jh 19:11). Na sy kruisiging en opstanding s€ Christus dat alle mag 
in die he rne l e n op die aarde aan Horn gegee is (Mt 28:19). 
Die res van die Nuwe-Testamentiese geskrifte is sterk uitgesproke oor 
Christus se koningsknp. In 1 Kor 15:24-25 word gewys op Christus se 
(huidige) koningskap, wat aan die einde van die tyd aan die Vade r oor-
gedra sal word. Yeral die Kolossensebrief is baie duidelik daaroor dat 
die verheerlikte Christus ook oor die staatsowerhede mag het (Kol 1:14, 
2:15). Maar dat die staatsowerheid, soos hierbo (3.3.3) aangetoon, sy 
oorspr-ong in die wil van (die drie-enige) God het, staan vas. Daarby 1€ 
die vele Ou-Testamentiese uitsprake sterk klern op die heerskappy van 
God drie-enig, e n op die fe it dat die heerskappy van die Messias 'n 
toekornsdimensie het, wat uite indelik in die woorde van Op 19:16 vervul 
word. 
Daar kan dus me t Berkouwer (1950:144) akkoord gegaan word: "De 
Staat is nie t Christologisch le ~underen, rnaar trinitarisch ... " Buys 
(1952:54-5) is ook korrek as hy se: "Ons sou dus wat die oorsprong van 
die owerheid .. betref, kon spreek van 'n trinitariese fundering, rnaar wat 
die ontstaan e n voortbestaan betref, van 'n trinitaries-interrnedi€re 
fundering... Christus is die [n-aansynhouer van die owerheid waarvan 
God oorsprong is ... Die fina le konklusie ... is dat die owerheid Trinitaries 
gefundeer is e n Christologies onderhou word; en dat die vorste regeer by 
die grasie van die Drie-e nige God." 
3.3.3.3 Snmevatting 
Sarnevaltend kan gese word dat die staatsowerheid begrond is in die wel-
behae van die drie-enige God (Nederlandse Geloofsbelydenis art. 13,36). 
Die voorlbestaan e n "in-aansynhouding" daarvan is egter Christologies 
bepaal. Hierdie fe it bring rnee dat die koningskap van Christus in die be-
staan en werking van staatsowerhede 'n beslissende rol (moet) speel. 
159 
STAATSOWE RH EID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
3.3.4 Die wese van die staat(-sowerheid) 
3.3.4.1 Inleiding 
Wat maak van die staat 'n staat? Wat is dus die wese van die staat en 
staa tsowerhe id? ls die wese van die staat in sy georganiseerdheid e n 
to ta lite it gelee? Of is dit in die mag en gesag wat dit kan uitoefen gelee? 
Of in die beheer oor die burge rs en hulle akt iwiteite? Maak die reg en 
ge regtighe id wat die staatsowerheid moet laat geskied, daarvan 'n ware 
staa tsowerhe id? Of bestaan die wese van die staatsowerheid in a l hierdie 
fasette saam? In die volgende afde ling sa l die antwoord hierop gesoek 
wo rd .23 
3.3.4.2 Bybelse gegewens 
Daar is in die Ou Testament vyf woorde waarmee owerhede of hulle ak-
tiwi te ite beskryf word . Die eerste is die werkwoord vir koning, malak 
(Spr 8: 15). Omdat hierdie woord egter net die werkwoord vir die bree e n 
a lgeme ne te rm "koning" is, gee dit geen verdere lig op die wese en aard 
va n ko ningwees nie. Die tweede woord is masal, wat meestal met "heers" 
vertaa l word (Gn 3:16; Jos 12:2; 2 Sm 23:3; Jes 14:5; Jes 28:14). Gesenius 
(1978:517) vind 'n ve rbinding tussen "heers" en die ander betekenis van 
hie rdie stam, "om te assimileer" of "gelyk te stel". Dit le volgens horn in 
die fe it van die beoordeling, opinievorming en reels van heersers. Masai 
wo rd in ' n positiewe (regverdig) e n negatiewe (onderdrukkend) betekenis 
gebruik. 
In die derde plek word die woord sarar gebruik (soms aangegee met die 
stam stir; Davidson, s.a. :707), ook vertaa l met "beers" (Spr 8:15; Jes 
32:15; maar soms as "vyand": Ps 27:11 ; Gesenius, 1978:851). Die woord 
se slam beteke n o m "saam te druk" en vandaar kom die betekenisse 
"onderdruk", "onderwerp" of "beers". Waar die woord in die Ou Testa-
me nt vir die aktiwite it van konings of leiers gebru ik word, word dit in 'n 
pos it iewe sin gebruik. Brown (1975:165, 1976:376) meen dat daar aan 
hierdie woord gesag gekoppel is, soos die gesag van 'n amptenaar. 
160 
DIE WESE VAN DI E STAATSOWERHEID 
Radah. (gewoonlik vertaal met "onderwerp") is die vierde term wat 
gebruik word om die aktiwiteit van leiers of heersers mee aan te dui (Nm 
24:19; Ps 68:28, 110:2; Jes 14:6; Es 34:4). Die stam be teken "om te trap" 
en die woord word positief en negatief gebruik. Die vyfde woord is weer 
'n algemene te rm vir "beers", naarnlik siilat. (Pr 2:19, 8:8; Neb 5:15; Ps 
119:33). Die woord druk die (blote) beerskappy wat iernand oor ander 
me nse of 'n saak voer, uit. 
Uit die gebruik van hie rdie vyf woorde in die Ou Testament kan afgelei 
word dat die wese van die staatsowerheid nie in die positiewe (of 
negatiewe) optrede daarvan gelee is (kan wees) nie. Die feit van "heers 
met mag", ongeag die morele inhoud van die heerskappy, dui eerder op 
die wese va n owerheidwees. Hierdie feit word bevestig deur die 
"rnandaat" van (bevoegde) mense in Gn 9:6, naamlik om te kan "bloed 
vergiet". Die element va n beers deur mag (met selfs 'n elelllent van 
geweld?) dui in die Ou Testalllent op die wese van die staatsowerbeid. 
Jn die Nuwe Testament word sewe begrippe gebruik om een of ander 
vorrn en/of aktiwiteit van owerhede of gesag of mag mee te beskryf. 
Woorde soos "koning" en "keiser" word hier buite rekening gelaat, orndat 
dit niks se oor die aard van die aktiwiteit nie. In Mt 20:25 en Mk 10:42 
word die aktiwiteit van die "owerstes" of "regeerders" van die nasies 
(archontes) as katakurieu6 e n katexousiaz6 besternpel. Eersgenoemde 
dui op die aktiwite it om ie mand of ie ts onder mag te kry, om te domineer 
(Baue r, 1952:413), en die twcede het ook die element van uitoefe ning van 
mag, "perhaps tyrannize" (Bauer, 1952:422). In die ooreensternmende 
gedeelte in die Lukas-evangelie (Lk 22:24) word die derde begrip in sy 
werkwoordwoordsvorm, exousiazo, gebruik. Die starn daarvan ("exestin") 
is dit wat "rnoontlik", "toegelaat" en daarom "wettig" is. Waar dit as 
selfstandige naa mwoord gebruik word, dui dit in die algemeen "gesag" 
aan (Rm 13:1a): "gesagsdrae rs/instellings" (Rm 13:1b; Eloff, 1982:31) of 
"rnagte" (l Kor 15:24; Ef 1:21; Kol 1:16, 2:15). 
Die vierde woord wat in hie rdie verband gebruik word, is "kurieo", om 
koning of heerser te wees (Lk 22:25; Ef 1:21; Kol 1:16). Dit word in Lk 
22:25 van die aktiwiteit van konings gebruik en in Ef 1:21 en Kol 1:16 
161 
STAATSOWERHE ID E N GE REGTIGH EID : E KSEG ETIES-ETIES 
word d it negatie f va n die God-vyandige heerskappye gebruik. Dikwe ls 
word die owerhede as "a rchontes" aangedui (Rm 13:3; 1 Kor 15:24; Ef 
1 :21; Kol 1:16, 2:15). H ie rdie vyfde woord he t as stam die betekenis van 
"begi n" of "eerste oorsaak". 1-Iieruit het die beteke nis "owe rheids-
amptenare" of konkre te "owerhe idspersone" ontstaan. Die element van 
gesag word hierdeur sterker op die voorgrond gebring (E loff, 1982:31 ). 
Die woord "dunastas'', afkomst ig van "dunamis" ("krag" of "mag") word in 
Lk 1 :52 me t "maghebbe rs" vertaa l, e n dui die persone aan wat God in sy 
bevryding van hulle trone afruk. Die e lement van mag, krag e n geweld is 
in hie rdie (sesde) begrip aanwesig. Die laaste woord, "thronos", word 
onder ande re in Kol 1 :16 gebruik om die posisie en hoogheid van 
(sekere) owerhede aan te dui . Van die aard van hierdie owerhede se die 
woord self egte r niks nie. 
Uit hie rdie Nuwe-Testame ntiese gegewens kan die volge nde ane idings 
gemaak word : 
• Soos in die O u Testame nt, is die bestaan en wese van die owerhe id 
nie a fh anklik va n die positiewe of negat iewe optrede daarvan nie. 
Wanneer daar in die Nuwe Testament positief oor die staats-• 
• 
owerhe id gepraat word, is dit betekenisvol dat die twee begrippe 
waarin daar wel 'n e lement van "gesag" is, naamlik "exousia" e n 
"archontes", gebruik word (veral Rm 13:1vv). 
Die feit dat die gesag- e n regsbasis van die owerheid op die ande r 
plekke waar daarvan sprake is, nie so duidelik is nie, doen egter 
geen a fbreuk aa n die "owerheidskap" daarvan nie . Die element van 
"heers deur mag" is net so ste rk as wat dit in die Ou Testament is. 
3.3.4.3 Samevatting 
Dit is uit hie rdie analise duide lik dat 'n be langrike element van die wese 
van d ie staatsowerhe id in die gedagte van "heers me t mag" sit (vgl. die 
Engelse woord "coercive power") . Wannee r daar 'n georganiseerde gesag 
is wat met afdwingbare mag oor mense in 'n bepaalde grondgebied heers, 
is daar 'n staatsowerhe id. En a lhoewel hierdie nie 'n volledige definisie 
van die staatsowerheid wit wees nie, moet die trinitariese begronding 
162 
DIE WESE VAN DIE STAATSOWERHEID 
daarvan hie rby gevoeg word (3.3 .3). Want die gesag waarmee 'n 
owerheid (moe t) optree, en die reg om daardie gesag (en mag) uit te 
oefen, kom finaliter van God af (Rm 13:1, vyfde gebod). 'n Staats-
owerheid is dus 'n instansie wat met Godgegewe gesag (en regtens) , geor-
ganiseerd en met afdwingbare mag in 'n bepaalde grondgebied heers. 
Of 'n owerheid goed of sleg optree, kan die wesenskenmerke daarvan nie 
wegneem nie. Wat wel be"invloed word deur 'n owerheid se optrede, is die 
aanvaarding van sy gesag, en in sommige gevalle (bv. die verworde 
owerheid van Op 13) sy gesag self. 'n Owerheid kan dus sy (Godgegewe) 
gesag ondermyn en ondergrawe deur sy (slegte) optrede. Toegepas op 
die studie-onderwerp, beteken dit dat 'n ongeregtige staatsowerheid, 
hoewel dit nag 'n staatsowerheid bly, die aanvaarding van sy gesag en 
selfs die gesag self deur sy optrede kan verloor. Of en hoe sulke ongereg-
tige optrede die wese van die staatsowerheid aantas, sal later vasgestel 
moet word (3.4.4.9). 
3.3.5. Die taak en doel van die staatsowerheid 
3.3 .5.1 Inleiding 
Uit die oorsprong en wese van die staatsowerheid, soos wat dit hierbo be-
skryf is, kan die doel daarvan reeds bepaal word: om die chaos-
bewerkende mag van die sonde in die georganiseerde menslike samele-
wing teen te werk deur 'n orde daar te stel, desnoods deur magsuitoefen-
ing. Watter besondere opdragte en take kry die staatsowerheid om 
hierdie doel uit te voer? Anders gestel: op watter konkrete maniere 
moet die staatsowerheid die mag van die sonde stuit? Dit sal uit die be-
hande- ling van die Skrifgedeeltes blyk dat reg en geregtigheid e n die 
opdragte aan owerhede nou verwant is, maar die inhoud daarvan sal later 
(3.4.2) aandag kry. Daarby sal die verskil in openbaringshistoriese 
situasie oak later (3.4.2) in spel gebring word, veral die feit dat Israel in 'n 
teokrasie gelewe het. Wanneer in hierdie gedeelte van die taak van die 
staats- owerheid gepraat word, word dus altyd bedoel in die situasie van 
die Ou of Nuwe Testament. 
163 
STAATSOWERHETD EN GEREGTIGHETD: EKSEGETIES-ETIES 
3.3 .5.2 Ou-Testamcntiese gegewens 
ln die Ou Testament moet (soos in die Nuwe Testament) onderskei word 
tussen deskriptiewe optrede van konings en owerhede aan die een kant 
en Bybelse voorskrifte in die een of ander vorm aan konings of owerhede 
aan die ander kant. Die Skrifgedeeltes wat veivolgens aandag kry, is die 
belangrikstes waarin daar direkte (of ten minste duidelike) opdragte (of 
verwyte) aan owerheidspersone gerig word oor die uitvoering van hulle 
taak. Uiteraard word die dag tot dag regeer- en administratiewe pligte 
van owerheidspersone nie spesifiek weergegee nie, maar net die take wat 
op die staatsowerheid en geregtigheid lig kan werp. 
3.3.5.2.l Eksodus en Deuteronomium 
Die bekende "Verbondsboek" wat in Eks 20:22 - 23:33 gevind word, bevat 
'n hele aantal sake wat relevant is: 
• 
• 
• 
"Owerhede" moet volgens 21:6 teenwoordig wees wanneer 'n slaaf 
se oor deurboor word om horn 'n permanente slaaf te maak.24 
In 21:22 word van "regters" gepraat wat in twiste moet beslis . 
In 23:2vv word voorskrifte oor regspraak gegee, en al word die 
"instansie" nie by die naam genoem nie, kan aangeneem word dat 
hier van die plaaslike geregshof (in die poort) sprake is (Boecker, 
1980:30-32). Die belangrikste van hierdie voorskrifte gaan oor die 
verdraaiing van die reg (vera l die van armes), 'n verbod op om-
koopgeskenke en die verdrukking van vreemdelinge (v2,6-9). 
In Deuteronomium word die verbandhoudende gedeelte in hoofstukke 
12-26 gevind (die sogenaamde Deuteronomiese wetboek). Die gedeelte 
16:18 - 17:20 is direk van toepassing. In 16:18-20 word (weer) van die 
aa nste lling van judis·iele owerhede gepraat, met die gepaardgaande 
opdragte aan hulle om volgens ' n regverdige regspraak te oordeel (v18b), 
die reg nie verdraai nie, nie partydig te wees nie, geen omkoopgeskenk 
aan te neem nie (v19) en om geregtigheid te doen, "dat jy kan lewe en die 
land in besit kan neem wat die HERE jou God jou sat gee" (v20). Weer 
164 
TAAK E N DOEL VAN DIE STAATSOWERHE ID 
eens word die owerhe idsinsta nsie nie by die naam genoem nie, maar dit 
moe t aanvaar word dat (se lfs ten opsigte van die "informele" regspraak in 
die poort) regsprekende amptenare gekoordineerd en georganiseerd 
aangeste l is - gewoonlik die oudstes in e lke stad (De Vaux, 1978:271 -6) . 
Diese lfde beginsel van gekoordineerde regspraak word in 17:8vv oor 
manslag (moord) geste l. Jndien 'n regsaak vir 'n plaaslike (en informele) 
geregshof "te swaar", dit wil se te ingewikkeld is, moet die saak op ' n 
sentra le plek (waarskynlik in een van die groter stede) deur die regters en 
die Leviete bes lis word. De Vaux (1978:273) bring hierdie opdrag in ver-
band met die hervorminge van Josafa t in 2 Kron 19:4-11 (waar hy ' n 
soortgelyke opdrag aa n die aa ngestelde regters gee) . D aar kan dus gese 
word dat die staatsowerhe id (late r in die persoon van die ko ning) direk 
by regverdige regspraak en regsreels betrokke was. 
' n Belangrike gedeelte oor die pligte van die (toekomstige) koning word 
in 17:14vv gevind . Die eerste belangrike saak is dat die Here hie rdie 
koning sa t verkies (17:15). A fgesien daa rvan dat die koning nie vir hom-
self baie perde, vroue, silwer e n goud mag aa nskaf nie, is die be langrikste 
positiewe opdrag wat hy kry om 'n afskrif van die wet te maak, dit by horn 
te hou en daa ruit te lees. Hierdeur moet hy leer om die Here te 
vrees/dien e n aan die wet gehoorsaa m te wees. Hy mag homself nie bo 
sy volksgenote (sy "broe rs") verhef of van die Here se gebooie afwyk nie . 
As hy dit hou, is daar die belofte dat hy lank sa l lewe in sy koninkryk. 
Hier word dus belangrike waarskuwings en opdragte aa n die koning as 
hoogste owerhe id gegee. Soos uit die samevatting hieronder (3.3.5 .2.6) 
sa t blyk, word die koning se pligte en die onderhouding van die ve rbo nd 
deur (horn e n) die vo lk hie r (en e lders) te n nouste aan mekaa r gekoppe l. 
D aa r is e nke le ander gedeeltes uit die Pentateug waa rna net kortliks ver-
wys kan word. Die sewentig oudstes wat saam met Moses die berg op is 
(Eks 24:9w), was "uitgesoekte" le iers van Israel. I-Julie moes die volk by 
die vie ring va n die verbondsluiting op die berg amptelik verteenwoordig 
en die God van Israe l "sien" (24:10; Davis, 1976:239). Hierdie oudstes en 
"opsigte rs/ ampsdraers" ontva ng ook in Nm 11 :16w die Gees om Moses 
te he lp o m die "las van die vo lk te dra". Moses se regeerpligte word dus 
verlig deur aangewese le ie rs. Nadat die tabernakel voltooi is, offer die 
165 
STAATSOWERHETD E N GEREGTIGHEJD: EKSEGETrES-ETIES 
"owerstes en familiehoofde" name ns hulle stamme aa n die Here. Hier is 
dus weer sprake van "verteenwoordiging" voor die Here (Nm 7:1-3). In 
die verhaa l oor die opstand teen Moses e n A~iron (Nm 16:lw) is dit 
owerstes/ le ie rs wat aa n die hoof daarvan staan. 
Wanneer Josua as leie r aangeste l word, word daar aan horn 'n "opdrag" 
gegee (N m 27:19,23), waarskynlik om te doe n wat Moses in 27:16-17 vra : 
" .. wat voor hulle uittrek, e n wat voor hulle intrek, en wat hulle uitle i en 
wat hulle inlei; sodat die vergadering van die HERE nie mag wees soos 
skape wat geen wagter he t nie." Die fe it van le ie rskap, om voor te loop, 
en herderskap, om reg te lei, kom dus hier na vore. In die gee van die 
oorlogswette (Dt 20:1w) word onderskei tussen die priesters (wat die sol-
date moet "motiveer", v2-4), e n die "opsigte rs/le ie rs" (wat die ad-
ministra tiewe pligte oor wie moet veg e n wie nie, moet uitvoer, vS-8) e n 
die leeraanvoerders (wat die strategie en reels vir die gevegte moet 
deurgee, v9-20). Hier is dus sprake van verdeling van pligte (e n mag) van 
owerheidspersone. 
3.3.5.2.2 Die (a nder) historiese boeke 
Die vo lgende relevante gedeelte oor die optrede van die koning word in 
1 Sm 8:10-20 gevind. Eintlik word hie r (net) 'n aantal regte van die 
koning teenoor die volk gegee - e n dit op 'n taamlik negatiewe manier. 
Die volk word gewaarsku dat die koning hulle e n hulle kinders e n hul le 
grond gaan gebru ik vir sy "eie werk": die volk sal in praktyk sy slawe wees 
(vgl. v17). Waarskynlik is hierdie negatiewe kant van die koningskap s6 
ge- skets omdat die Here verk laar het dat die volk Hom verwerp het 
deurdat hulle 'n koning wou he (1 Sm 8:7-9). Vir die volk is die leierskap 
en regeri ng van die koning (soos dit by die ander nasies was) egter 
belangriker (1 Sm 8:19-20). 
'n Belangriker riglyn vir die optrede van die owerhe id word in die 
gei"nspireerde lied van Dawid voor sy dood gevi nd (2 Sm 23:1-4). Jn 
hierdie lied word 'n regverdige heerser, wat in eerbied vir God regeer, 
vergelyk met die morelig van ' n oggend sonder wolke, wat na die reen 
166 
TAAK EN DOEL YAN DIE STAATSOWERHEID 
skitter en die gras uit die grond laat opskiet. ls daar in hierdie vergelyk-
ing normatiewe riglyne? 
Die heerser (mosel) word beskryf as 'n regverdige (~q), iemand wat "in 
die vrees van God", dit wil se met eerbied vir God, regeer. Hierdie heer-
ser word vergelyk met die "lig van die more" ('or boqer). Die more word 
verder beskryf as een sonder "digtheid" (wolke), en een wat helder is en 
waarop die gras na die reen uit die aarde kom. Die vraag is of die be-
skrywing van die oggend die gevolg is van die morelig. Is die sonlig dus 
die oorsaak dat die oggend sonder wolke en helder is en die gras 
uitspruit? Keil & De litzsch (1976:487) verwerp enige verband tussen v3 
en 4 e n verklaar die beeld heeltemal Messiaans. Of dit egter aan die his-
toriese omstandighede waaronder Dawid hierdie woorde geuiter he t, reg 
laat geskied, is te betwyfel. Wat Keil & Delitzsch wet aantoon, is dat die 
more lig e n die wolklooshe id teken is van die verlossing en dat die ree n en 
gras teken is van die seeninge wat van die Messias kom . 
Johnson (1967:17) verbind hie rdie gedeelte aan Ps 72 en wys op die 
verhewe ideaal van geregtigheid wat met die Dawidshuis verbind is, en 
die feit dat die geregtige koningskap gegrond is in die verbond. 
Whitelam (1979:31) is van mening dat die beeld van die lig op die ver-
band tussen die (koning) se geregtige optrede en die land se vrug-
baarheid en voorspoed dui. Hierdie beeld van die koning (en Jahwe) se 
geregtigheid as 'n seen in die natuur (en selfs die kosmos) is inder-
waarheid nie vreemd aan die Ou Testament nie (Ps 72:16, 85:13; Jer 
22:5-8). Hie ruit kan dus die opdrag dat die koning (in die doen van 
geregtigheid) vir die land tot (ook fisiese) voordeel moet wees, afgelei 
word. 
2 Konings 18:3-6, 22:2 en 23:25 is van belang in soverre as wat Hiskia en 
Josia as konings beskryf word. Ook die hervorminge van Josia (23:3vv) is 
be langrik. Gerbrandt (1980:94-5,101-4) wys op hierdie onvoorwaardelik 
positiewe beskrywings e n bevind dat die koning se gehoorsaamheid aan 
die verbond (met sy voorskrifte in die wet) die hoofrede hiervoor was. 
Die koning se gehoorsaamheid (en die gepaardgaande gehoorsaamheid 
van die volk) ingevolge die verbond was beslissend vir die voortgaande 
167 
ST/\ATSOWERHEID E N GEREGTIGH EID : EKSEGETTES-ETIES 
besit va n die land : 
" ... the king's function could be described as being to maintain the order 
of Israel's historical situation . Practically, this meant that it was up to the 
king to insure the continued existence of Israel as a people and nation on 
the land which Jahwe had given to it... Since lrae l's continued existence 
as a people on the land was dependent on he r obedience to the covenant, 
and since the king's ultimate responsib ility was to ensure this contin ued 
ex istence, the king's role was then to make sure that the covenant was ob-
se rved in Israel. Practica lly, he could be called the covenant 
administrator." (Gerbrandt, 1980:137-8.) 
Op hie rdie insig is reeds in die behande ling van die begrip ~q (3.2.2.2) 
gewys. Later (3.4.2.3) sa l weer daarop teruggekom word. 
3.3.5.2.3 Die Psalms 
Die sogenaamde "koni nklike psalms" - psalms wat direk met die pe rsoon 
of werk van die koning te doe n he t - vorm een van die hoofde le va n die 
bunde l Psalms. Die volge nde psalms word gewoonlik onde r hie rdie 
kategorie geklassifieer: 2, 18, 20, 21, 45, 72, 89, 101, 110, 132 en 144 
(Sabourin, 1969:209 e .v.; Weste rmann, 1967:88-90). Eaton (1976:27 e.v.) 
e rke n meer psalms as koninklik e n kritiseer die gewone indeling. Dit is 
egte r nie nodig om oor die aanta l koninklike psalms uitsluitsel te gee nie, 
aa ngesien daar e nke les is wat hulle in 'n studie oor owe rheid en gereg-
tighe id direk vir ondersoek "aa nbied". Daarom word net Ps 72 en Ps 101 
uitvoe rig behandel. 
Sabourin (1969:211) wys op die belang van die koningspsalms en die plek 
van die koning in Israel. Die be langrikste punt vir hierdie ondersoek is 
dat die koning Jahwe se amptelike en gevolmagtigde verteenwoordiger is 
(Allen, 1983:7). Dit gee aan horn groot gesag, maa r nog groter 
verantwoordelikheid. Eaton (1976:135-182) wys op die volgende: 
• Die Dawidiese regering is deel van God se koninkryk (Ps 89:7,19). 
• Die wette van hierdie Dawidiese koninkryk is God se wette (Ps 
72:1, 101, 89:31). 
168 
TAAK EN DOELVAN DI E STAATSOWERH EID 
• 
• 
• 
• 
• 
Die koning word as God se dienaar en seun beskryf (Ps 89:4) . 
Di e koning word d e ur gepersonifieerde s imbole van ve r-
bondsgenade, soos :rJq, mspt en hesed, ondersteun (Ps 85:14, 
89:15,29) . 
Die ko ning ontvang van God beloftes van ewige heerskappy e n 
lewe (Ps 72:8,l J ). 
Die koning se lewe e n heerskappy is tot voordeel van die volk (Ps 
72). 
Die koning is die waarskuwer van die mensdom en God se getuie 
vir die w~reld. 
In Ps 72 word 'n he le aa nta l koningstake as bedes aan God gerig. In vl 
word God gevra om sy rnispat en ~eqa aan die (nuwe) koning te gee. 
Die doel van hie rdie bede is dat die koning as gesagvolle Ie ie r en hoogste 
regte r die take van rnispa t e n :edeqa rnoet verrig. Orn dit volge ns God se 
wil (1 983-verta ling) uit te voer, het hy God se eie mispa t en :edeqa nodig. 
Die band tussen Goddelike en menslike geregtigheid (en laasgenoemde 
se afhanklikheid van eersgenoernde) is hier duidelik. 
Die bede in vl het be tekenis vir die hele psalm. Daar is iets voorwaar-
deliks in . As God die gebed verhoor, sal die koning al die dinge kan 
doen waarvan in v2 en verder sprake is. Maar as die gebed verhoor word, 
is daa r (en s6 vertaal en verklaar die rneeste komrne ntatore; bv. Calvyn, 
1972:46; Johnson, 1967:8-10) ook 'n kousale verband tussen die bede in 
vl en wat volg. Orndat God aan die koning mispat en s_edeqa gee, sal die 
koning dit (kan) doen. Derdens is daar ook hie rin ' n duide like im-
peratie f opgesluit: die bede word gebid sodat die koning hierdie dinge sal 
doen - e n daarorn rnoe t doe n. 
Die volgende be langrike sake kan aangestip word: 
• Die ko ning het 'n spes ifieke taak om die onde rdane (se regte) te 
beskerrn. Hie rdie geregtighe idstaak is veral op die ellendiges/ 
verdruktes (v2,4, 12) e n die arrnes (v4, 12,13) van toepassing. Dit is 
trouens in sy optrede teenoor hie rdie mense dat die koning se reg 
en geregtigheid die duide likste sigbaar is. 
• Die koning is beide aflianklik van en verantwoordelik aan Jahwe 
169 
STAATSOWERHEID EN G E REGTIGHEID : EKSEGETJES-ETJES 
• 
• 
vir die reg om sy gesag e n mag uit te oefen - ook omdat die onder-
dane Jahwe se volk is (Johnson, 1967:8). 
Daar is ' n band tussen reg en geregtigheid aan die een kant en 
vrede aan die ander kant (v3,7). Net so is daar ' n direkte 
teeste lling tussen reg en geregtigheid enersyds en verdrukking en 
geweld andersyds (v4,14). 
Soos in 2 Sm 23:4 en Spr 16:15 word die positiewe invloed van 'n 
regverdige koning in v6 met die positiewe invloed van reen ve r-
gelyk. Dit word trouens aan die e inde van die psalm duidelik dat 
net as die aardse koning deur sy geregtige regering ' n goeie more le 
orde daarste l, daar sprake kan wees van 'n korresponderende 
stabilite it e n voorspoed in die natuur, met die gei'mplisee rde 
ekonomiese voorspoed vir die volk (Johnson, 1967:8-9).25 
In Ps 101 verbind D awid (die psa lmis) homself as koning nie net tot 'n 
opregte persoonlike lewe voor en verhouding met Jahwe (v2) nie, maar 
ook tot 'n opregte openbare lewe. Dit kom na vore in die aanhef, waar 
dit gaan oor Jahwe se hesed en mspt as besinge nswaardig e n daarom ook 
navolgingswaardig.26 Dit kom egter veral na vore uit die ondernemings 
in v3-8. Trouens, die grootsle deel van die psalm kan op die amptelike 
werk van die koning toegepas word . Dit gaan oor kwaaddoeners en vals-
he id in die openbare lewe (v3-4), oor laster in die politiek (vS) , 
raadgewers aan die koninklike hof (v6-7) en die daaglikse koninklike 
regspraak (v8) (Noordtzij, 1973:137). Die amptelike optrede van die 
koning is dus duidelik in vS en volgende teenwoordig, want dis net die 
koning wat die mag het om hoogmoediges e n arrogansie te straf. Die 
koning moet volgens Calvyn (1972:413) ten opsigte van "smaad, 
wreedhe id, be lediging, afpersing e n allerlei bose praktyke" tussenbe ide 
tree. Uit v6-7 kan afgelei word dat konings moet sorg dat hulle 
raadgewers en amptenare ook in diens van reg en geregtighe id staa n. 
Owerhede moet let op wie in openbare posisies is (Calvyn, 1972:414). 
Owerheidspe rso ne moet aanges te l word op grond van hul le 
betroubaarhe id, geloof, morele integriteit en liefde vir die waarhe id 
(Allen, 1983:6). Tn v8 bevestig Dawid ook sy verbondenheid aan reg en 
geregtighe id in die regspraak. D ie klem val hier op straffende en op-
voedende geregtighe id. "Supreme ly, as upholder of justice (cf. Prov 
170 
TAAK EN DOE L VAN DIE STAATSOWERHEID 
20:8,26) at his regular morning sessions (cf. 2 Sam 15:2; Jer 21 :12) he has 
endeavoured to express nationally his commitme nt to high moral 
principles." (Alle n, 1983:6; ook Calvyn, 1972:415.) 
Samevattend kan die volgende sake gestel word: 
* Daar bestaan (ook vir owerheidspersone) 'n belangrike band tussen 
persoonlike geregtigheid (voor God en teenoor mense) en in-
stitusionele geregtigheid (met betrekking tot amptelike optrede). 
Die koning (as staatsowerheid van daardie tyd) moes tussenbe ide 
tree waar daar e nige "bose praktyke" of ongeregtige optrede in die 
• 
• 
• 
open ba re lewe was. 
Die koning self, maar ook sy amptenare en raadgewers, moes voor-
beelde wees van integriteit, betroubaarheid, geloofsywer en liefde 
vir die waarheid. 
Die koning se regsbevoegdheid (ten minste in Je rusalem) het die 
kompe te nsie om onreg (en ook morele kwaad) te straf, ingesluit. 
3.3.5.2.4 Spreuke 
In Spr 8:15-16 is die Wyshe id aan die woord oor die feit dat alle 
owerhede deur haar regeer e n vasstel wat reg is. Die bedoeling is nie dat 
die Wyshe id die konings aa nstel nie, maar eerde r dat hulle hulle 
koninklike pligte (ne t) deur wysheid kan uitvoe r (Oeste rley, 1929:59; 
Cox, 1982:74). Die plig van die regeerders om met behulp van wyshe id 
"ge regtigheid" te laat geskied, en ook so te regeer, kom hier duidelik na 
vore. 
Nog duide liker is die spreuke in Spr 16:10-15. Die koning moet gereg-
tighe id nie geweld aandoen nie (v10), die norme vir die regspraak kom 
van die Here af (vll), ' n troon word deur regverdighe id beste ndig (v12), 
'n, koning hou van mense wat waarheid praat (v13), en die koning se 
goedgesindheid is soos ' n wolk wat le ntereens bring (v15). Die betekenis 
van vlO is dat wat van 'n ideale regeerder gese word, in daardie sin as 
opdrag en waarskuwing aan horn geld (Kidner, 1964:119). As die koning 
sy ve rantwoorde likhe id nakom en as God se we t e n regsmaatstawwe 
171 
STAATSOWERHElD EN G E REGTIGHErD: EKSEGETIE S-ETJES 
(vl 1) "op sy lippe is", sa l dit wees asof God deur horn praat - anders nie. 
Sy verantwoordelikhe id en opdrag is om regverdig in die regspraak le 
wees e n s6 sy Goddelike opdrag uit te voer (ook McKane, 1970:500). 
Hierin is hy afha nklik van en verantwoordelik aan Jahwe (vll). In Spr 
16:12 is die hoofopdrag aan die koning om die geregtigheid (~q) te hand-
haaf deur nie self verkeerd op te tree nie, maar ook om die boosheid in 
die land uit te roei (vgl. ook 20:28, 25:2). 
Die landsregeerders kry dus in Spr 16:10-15 die opdrag om 
• die regspraak na die wet van God te onderhou; 
• geregtigheid (~q) te handhaaf; 
• boosheid (rafaC) uit die land te weer; 
* die waarhe id in landsregering hoog te stel; 
• hulle le laat le i deur bevoegde raadgewers; en 
• vir die land en bevolking tot seen te wees. 
In Spr 25:2-5 word van die koning nie net verwag om sake goed te onder-
soek voordat besluite geneem word, of om in hie rdie ondersoek van 
goeie e n betroubare raadgewers gebruik te maak nie (v4-5), maar ook om 
openlik en eerlik te regeer. Die belangrikheid van moreel goeie, bek-
wame en wyse raadgewers vir 'n koning (regering) kom ook hier sterk na 
vore - veral as dit saam met 16:14, e n 11:14 ("die redding van ' n land le in 
baie raadgewers") gelees word. Ander spreuke wat relevant is, is Spr 
20:8,26, waar die algemene regsprekende en straffe nde funksie van die 
koning genoe m word, en Spr 24:23-29, waar algemene riglyne vir 
(owerheids-) regspraak gegee word. In Spr 29:4,12 en 14 word die 
belangrikhe id van regverdige reg en billike belastings, l!efde vir en on-
derhouding van die waarheid, en die geregtigheid wat aan die armes 
verskuldig is, geste l. In Spr 31 :4-5 word die regeerder vermaan om niks 
met sy regeer- en geregtigheidsoordeel te laat inmeng nie. 
3.3.5.2.5 Die proretiese boeke 
Wat van Spreuke waar was te n opsigte van gedeeltes wat direk op die 
geregtigheidstaak van die staatsowerhe id van toepassing is, is ook van die 
172 
T/\AK EN DOEL VAN DIE STAATSOWERHEID 
profetiese boeke waar. Daarom word met betrekking tot die (algeme ne) 
taak van die owerheid in die Ou Testament net na 'n aantal gedeeltes 
verwys, in aansluiting by die gedeeltes wat in 3.2.2.6 hierbo behandel is. 
Die profetiese boeke gee nie net riglyne oor die algemene taak van die 
staatsowerheid nie, maar omdat hulle hoogs polemies is, gee hulle veral 
aandag aan die geregtigheidstaak van die owerheid. Uit hierdie 
gedeeltes en uit die gedeeltes wat in 3.2.2.6 aandag gekry het, sal riglyne 
vir die geregtigheidstaak van die owerhede in die Ou Testament getrek 
kan word. 
In Jesaja kom die (ge regtigheids-)taak van die staatsowerheid in die vol-
gende hoofstukke duide lik na vore: Jes 1:21,23,26, Jes 9:6, Jes 11:3-5 
(waar van die Messiaskoning se regering meldng gemaak word) en Jes 
32:1-20 (veral vl). Die profeet Jeremia profeteer in hoofstuk 22:1-23:8 
direk teen die koningshuis van Juda. Die gedeelte is vol verwyte en 
riglyne oor hoe die koning en sy amptenare hulle opdragte moes en moet 
uitvoer (22:3,13,15-17, 23:1), maar ook oor hoe die Spruit wat Jahwe sal 
verwek, sy koninklike pligte sa l uitvoer (23:5-6). 
In Es 45:9vv word nog 'n sterk e n direkte verwyt en opdrag tot die regeer-
de rs van Israel gerig om op te hou met geweld en verdrukking en hulle 
taak in reg en geregtighe id uit te voer. Die ekonomiese dimensies van 
owerheidsgeregtigheid kom duidelik in vl0-12 na vore. Die profeet 
Amos (as 'n goeie voorbeeld van die optrede van die sogenaamde "klein 
profe te") gee veral in 5:12, 15 riglyne aan owerheidspersone oor hoedat 
hulle moet optree, asook ' n veroordeling oor die ongeregtige manier 
waarop hulle wel opgetree het. Samevattend kan gese word dat in die 
profetiese boeke veral die taak van die owerhede om reg en geregtigheid 
te doe n, sterk na vore kom. 
3.3.5 .2.6 Samevatling van Ou-Testamentiese gegewens oor die taak 
van die staatsowcrhcid 
• Uiteraard het baie uitsprake in die Ou Testament met die al-
gemene le iding en regering in die teokrasie te doen, maar dan 
173 
STAATSOWE RHE ID E N G E REGTIGHEID: E KSEGETIES-ETJES 
* 
* 
* 
• 
• 
word die le ie rs as "herde rs" beskryf (bv. Nm 27:16,17,19, 23) e n is 
hulle in daardie opsig verantwoordelikheid aan Jahwe ve rskuldig 
oor hoedat hulle die skape moet le i. 
Hie rmee saam was die le iers verteenwoordigers van die volk voor 
Jahwe (Eks 24:9vv; Nm 7:1 -3, 16:1vv). Die koning was egte r 
spesifie k Jahwe se verteenwoordige r by die volk, sy dienaar e n seun 
(Ps 89:4). Daarom is die koning afhanklik van Jahwe vir die uit-
voering van sy pligte, asook verantwoordelik aan Hom (bv. Ps 72:1; 
Spr 16:10-1). 
Die koning het, benewens sy ampte like optrede, maar volledig ver-
bind daarmee, 'n ste rk pcrsoonlike verantwoordelikheid gehad in sy 
getrouheid e n gehoorsaamheid aan Jahwe. Hy moes byvoorbeeld 
volgens Dt 17:14vv Jahwe se wet ke n en Hom die n, nie die volk uit-
buit de ur baie pe rde e n vroue aan te skaf nie en homse lf nie bo sy 
volksgenote verhef nie. Hierdie gesindheid he t sy regte nie min 
gemaak nie (1 Sm 8:10-20). Daar is ' n sterk band tussen sy pe r-
soonlike geregtigheid voor Jahwe e n sy opdrag om geregtigheid in-
s titus ioneel te laat gesk ied (Ps 101). Sy (e n sy amptenare se) pe r-
soonlike integrite it, betroubaarhe id, eerlikheid e n geloofslewe 
moes bo verdenking wees (Ps 10:4-6; Spr 16:13). 
Om dit a lles reg te kry, in die besonder die uitoefening van gereg-
tigheid, he t die ko ning e n a nder owerheidspersone wysheid nodig 
gehad. Hulle mag nie hulle regeer- e n geregtigheidsoordeel laat 
a fstomp, ve rdwyn of skeeft rek cleur a nde r sake, soos pe rsoonlike 
voordeel, seks, drank e n seksionele belange nie (Spr 31:1-9). 
Hegspraak en -adminis tras ie was 'n belangrike deel van die opdrag 
aan owerhede in die Ou-Testame ntiese tyd (bv. Eks 21:6,22, 23:2vv; 
D t 16:18-20, 17:8vv). Daarvoor moes regspre kende amptenare 
gekoordineerd en georganiseerd aangestel word (3.3.5.2.1). Daar is 
sterk e n uitdruklike riglyne vir hierdie regstaak gegee. Die reg va n 
me nse, veral die a rmes en vreemdelinge, mag nie verdraai word nie 
e n omkoopgeskenke mag nie aanvaa r geword nie. 
Hierdie regsprekende en regsoordelende dime nsie moes gesteu n 
word de ur 'n a lgeme ne uitoefening van geregtigheid (as deel van 
verbonclstrou). Hierdie geregtigheid moes uitgestrek wees oor let-
terlike alle fasette van die lcwe: in die regspraak self (Spr 20:8,26), 
174 
TAAK E N DOEL VAN DIE STAATSOWERHEID 
• 
• 
in die bree ekonomie (Spr 16:11; Jer 22:13), in die hef van belas-
tings (Spr 29:4) e n in die algemene landsregering (Jes 1:21vv; Es 
45:9-12). Die owe rhede het ' n besondere verantwoordelikheid 
gehad om ook toe te sien dat ander dit doen en in te gryp as daar 
op enige maniere onreg ontstaan het (Ps 72:2,4, 101 :8; Spr 16:12). 
Die owerheid se kompetensie om onreg fisies le straf, het in die 
teokrasie ook more le en godsdienstige onreg en ongehoor-
saamheid ingesluit. In die beskrywing van die koning se taak om 
reg en geregtigheid te handhaaf, word daar 'n sterk band gele tus-
sen vrede en geregtigheid. 
Al was die regeringsvorm vir die grootste gedeelte van die Ou Tes-
tament 'n monargie, was daar tog sprake van verdcling van pligte 
en gcsag ('n soort "demokratisering", bv. Dt 20:lvv). In Spr 16:12 
en 25:2-5 word ook baie van die noodsaaklikheid van goeie e n eer-
like raadgewers en hulle invloed gemaak. 
Ten slotte kan gestel word dat die staatsowerheid in die Ou Testa-
ment sy opdrag tot voordcel van die volk moes uitoefen. Die 
(regverdige) koning moes wees soos lig e n reen (2 Sm 23:1 -4), wat 
op sy geregtige regering dui (3.3.5.2.2). Sy geregtige regering was 
verder aan seen in die natuur en die ekonomie gekoppel (ook Ps 
72:16). Die voordeel vir die volk moes dus sigbaar wees in fisicse 
en ekonomiese sake. Maar die motivering daarvoor was religieus: 
as "verbondsadministrateur" (Gerbrandt, 1980:137-8) was dit die 
koning se opdrag om se lf die verbond en sy bepalings te hou, maar 
ook te sorg dat die volk dit doe n. Daardeur sou hy verseker dat die 
volk in die land bly en voorspoed beleef. 
3.3.5.3 Nuwe-Testamentiese gegcwens 
3.3.5.3.1 lnleiding 
Wat waar was van die "afwesigheid" van die institusionele dimensie van 
ge regtigheid in die Nuwe Testament (3.2.3.3), is nog meer waar van 
direkte opdragte aan (enige vorm van) die staatsowe rheid oor sy/hulle 
175 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
taak. Die aanvaarding van die Romeinse staatsowerheid as 'n gegewe, e n 
die algemene gerigtheid van die Nuwe Testament verklaar hierdie af-
wesigheid. Daar sat dus van indirekte gegewens gebruik gemaak moet 
word. Die relatief min re levante tekste hieroor maak die saak egter nie 
makliker nie. Dit is betangrik om te besef dat 'n aantal oenskynlik 
toepaslike gedeeltes in die Nuwe Testament bloot deskriptief en nie nor-
matief bedoel is nie. Daarom sat hierdie gedeeltes net genoem word en 
slegs grondige aandag gegee word aan die gedeeltes waarin daar ' n gesag-
volle uitspraak oor die staatsowerheid te vinde is. 
3.3.5.3.2 Die Ev:rngelies en Handelinge 
rn Mt 22:21 (en die ooreenstemmende Mk 12:17 en Lk 20:25) gaan dit 
oor d ie vraag of aan die ke iser belasting betaat mag word. Sonde r om op 
die probleme rondom hierdie veelbesproke gedeelte in te gaan, kan met 
veiligheid gestel word dat Jesus die reg van die Romeinse ryk om belas-
tings te vorder en aan te wend, nie ontken nie, maar eerder bevestig. 
Dieselfde beginsel is van toepassing in die woorde aan Petrus ten opsigte 
van die te mpelbe lasting (Mt 17:24-27; ook Eloff, 1980:33). In sy woorde 
aan Pi latus in Jh 19:11 ontken Jesus nie dat Pilatus as Romeinse 
owerheidspersoon gesag/mag (eksousia) het nie, en ook nie dat Pilatus 
hierdie gesag mag gebruik om Hom te verhoor nie. Hierin is daar egter 
geen riglyne vir e nige owerheid oor sy taakuitvoering nie. 
Wanneer Petrus en Johannes in Hd 4:19 en 5:29 stet dat hulle meer 
gehoorsaamheid aan God as aan die Joodse Raad (ook as burgerlike in-
stelling, Bruce, 1976:9; Duvenage, 1975:316-8) verskuldig is, ontke n hul le 
nie die gesag van hie rdie owerheid nie. Hulle uitspraak gee egte r nie tig 
op die taak van die owerheid nie, maar wet op die kwalifikasie (as 
beperking) van die gesag daarvan (Eloff, 1982:71-4). Uit Paulus se 
optrede teenoor die Romeinse owerhede op sy sendingreise (Hd 16:16-
36) en sy gebruikmaking van die Romeinse reg en regsinstetings (Hd 
16:37, 25:11) is dit duidelik dat hy die gesag daarvan nie bevraagteken het 
nie, maar dit eerder in diens van die evangelie gebruik het. En athoewel 
daar meermate in Handelinge (deskriptief) van die Romeinse owe rheids-
176 
TAAK EN DOEL VAN DIE STAATSOWERHEID 
en regstelsel sprake is (Hd 16:22, 18:14-6, 24:1vv), is daar geen 
(normatiewe) aanduidings van riglyne vir die taak van die staatsowerheid 
nie. 
3.3.5.3.3 Romeine 13:1-7 
3.3.5.3.3.1 Inleiding: gedagtestruktuur 
Daar is in Rm 13:1-7 geen "Christelike staatsbeskouing" of direkte 
taakopdrag aan die staatsowerheid nie. Die Nuwe Testament, en Rm 13, 
se uitgangspunt is primer die verpligting en verantwoordelikheid van 
gelowiges teenoor God en mekaar, teenoor die wereld en die "owerhede" 
(ook 1 Tm 2:2; Tt 3:1; 1 Pt 2:14), en nie (direk) die owerhede of staats-
owerheid se verptigting teenoor die onderdane nie. Om dus uit Rm 13 
riglyne vir die staatsowerheid se taak af te lei, moet indirekte en im-
ptisiete gegewens nagegaan word. Dit is nodig om vooraf die gedag-
testruktuur van die gedeette te ondersoek en vir die doel word 'n eie ver-
taling van Rm 13:1-7 gebruik:27 
la "Laat etkeen horn subordineer aan die gesagsinstellings wat 
oor horn gestet is, 
lb want daar is nie gesag wat nie van God is nie, 
le en die (gesagsinstellings) wat daar is, is deur God ingestet; 
2a sodat wie horn teen gesag versit, die ordening van God 
weerstaan; 
2b wie in opstand kom, sat hulle straf ontvang. 
3a Die owerhede is nie 'n (voorwerp van) vrees vir die goeie 
werke nie, maar (wet) vir die kwade (werke). 
3b Maar wil jy nie die mag vrees nie, doen goed, en jy sat tof van 
horn ontvang; 
4a want hy is ' n dienaar van God, jou ten goede. 
4b Maar as jy kwaad doen, vrees dan; want hy het die swaard nie 
verniet nie, 
4c want hy is 'n dienaar van God, 'n wreker om kwaaddoeners te 
straf. 
5 Daarom is dit noodsaaktik om jou te subordineer, nie net net 
ter witte van die straf nie, maar ook ter wille van die gewete. 
6a Want om hierdie rede betaat ju Ile ook betastings; 
177 
STJ\ATSOWERHEID E N GEREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETfES 
6b want hulle is die naars van God wat ju is voortdurend hiermee 
besig is. 
7a Be taal aa n a lma! wat verskuldig is: 
7b be lasting aan die wat belasting, tol aan die wat tol , eerbied 
aan die wat eerbied e n eer aan die wat eer toekom." 
Rm 13:1-7 is saa mgeste l uit 5 duidelik onderskeie dele wat tog onderling 
verbind is: 
Die ste lling in vcrs 1-2 "Laat e lke mens horn subordineer aan die 
gesagsinste llings ... " is 'n algemene inle idende opdrag. Daaruit volg 'n 
positiewe motive ring ("want daa r is geen gesag behalwe van God nie") en 
'n nega ti ewe waarskuwing ("sodat hy wat horn teen gesag versit, die or-
dening va n God weerstaan") wat nie net teestellend bedoe l word nie, 
maar ook 'n voortgang in gedagtega ng aa ndui. 
In v3-4 word die bes gestrukturee rde gedagte-eenheid binne die pe rikoop 
gevi nd. 'n lnle idende en verduide likende stelling ("Die owe rhede is 
nie ... ") introduseer die begrippe "goed" en "kwaad". Dit word in v3b-4 
gevolg deur ' n fyn gestruktureerde onderdeel wat uit twee "kante" be-
staan, naamlik die "nie vrees e n goed doe n" en die "kwaad doen en vrees" 
- beide bestaan uit 'n voorwaardelike bysin en 'n imperatie f (v3b, 4b) . 
Vir be ide optredes word 'n gevolg aangedui: !of ontvang en straf deur die 
swaard. Die sentrale gedagte e n grond van hierdie gedagte-eenhe id is 
gelee in die uitdrukking wat in albei hierd ie onderdele voorkom, naamlik 
die "dienaar van God" (v4a, 4c). Vir die (goeddoenende) gelowige is 
hie rdie dienaa rskap ten goede, te rwyl dit vir die kwaaddoener 'n wreker 
tot stra f is. 
fn vS word die redes vir die subord ine ring gegee, naamlik die straf waar-
van v4 gepraat he t, en "te r wille van die gewete". Die gedagtelyn dui 
daarop dat die dubbe ll yn va n goed en kwaad gegrond is in die 
dienaarskap van die owerheid. Waa r die "kwaad"-lyn in die "straf' aan-
wesig is, lyk dit waarskynlik dat die laaste deel van die bysin na die 
"goed"-lyn sal verwys. 
Die "om hierdie rede" van v6a verwys te rug na ' n vorige gedagte-eenheid, 
178 
T/\/\K EN DOEL VAN DIE STAATSOWERH EID 
spesi fi ek na die dienaar van God (v4a,c) . Jn v6b word die Griekse woord 
"leitourgo i" ook met dienaars vertaal. Die diensmotief in die 
woordgcbruik in v6 toon dus aan dat die betaal van bclastings 'n manier 
va n subord inering is. 
Vers 7 vorm tegelyk 'n afsluiting vir vl -6 en 'n oorgang (en inleiding) tot 
v8 en wat daarop volg. Die samevattende implikasies en voorbeelde van 
subord inering uit die all edaagse lewe word hier gegee (Cranfield, 
1979:669 e.v.). Dit is insiggewend dat Paulus deur die samevatting en 
oorgang die subord inering ook aan die liefdesgebod in 13:8-10 koppel. 
3.3.5.3.3.2 Gesag, gcsagsinstcllings, ordening en owcrhcde 28 
Dit is gemene saak onder kommentare (Lekkerkerker, 1975:136; Murray, 
1977:147; Ridderbos, 1977b:290; en Cranfield, 1979:656) dat eksousiais in 
vla regerende en/of gesagsinstansies is, veral omdat Paulus archontes 
later in v3 skynbaar as 'n si noniem gebruik. Wat egter nie genoeg in 
gedagte gehou word nie en ernstige oorweging verdien, is die 
moontlikheid dat eksousiais die bree, inleidende term kan wees, met ar-
chontes as die konkretisering daarvan, juis wanneer dit in v3-4 konkreet 
by die lof en straf van die owerheid kom. Jndien eksousia in vlb met 
"gesag" en die meervoud in vla met "gesagsinstellings" vertaal word, gee 
dit 'n minder skerp oorgang van die gelowige se lewe (12:21 en vooraf-
gaande) en sy verhouding tot alle gesagsinstansies in sy lewe. Dit 
verklaar die gebruik van archontes in v3-4 ook beter. Ten slotle sa l so 'n 
vertaling ook meer in lyn le met die Skriftuurlik-reformatoriese siening 
dat alle gesag (en nie net owerheidsgesag nie) van God afkomstig is, en 
dat alle gesagsinstansies die reg en bevoegdheid het om gesag ui t te 
oefen. Dit ontken nie dat in Rm 13:3vv spesifiek van die regerende 
owerhede sprake is nie, maar erken die geldigheid en prinsipiele 
onafhanklikheid van ander gesagsinstansies. 
'n Tweede woord wat aandag verg, is diatage (v2) . Die woord kom net 
twee maal in die Nuwe Testament voor (ook in Hd 7:53). Ten opsigte 
van die grondbetekenis daarvan se Delling (1964, 8:34) dat diatasso 
179 
ST/\ATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
"beveel'', "instruksie gee" of "voorskryr' beteken en dat die vorm diaLagma 
Len opsigLe van aardse regeerders in die sin van opdragte gee, ed ikte uit-
vaardig, gebruik word. Hy meen dat dit in Rm 13:2 gesien moet word as 
"God's ordinance", wat na "God's ordaining" volgens vl b verwys (ook 
Cranfield, 1979:663, n4). Daarom is die vertaling "ordening" meer korrek 
(so ook die 1983-vertaling), omdat dit tereg meer klem op God se or-
deningshandeling plaas. Die diatage in v2 is dus nie soseer 'n instelling, 
'n spesifieke staatsbestel nie, maar wil eerder wys op die Bron van die or-
dening, naamlik God. Hierdie Goddelike ordening geld vir alle gesags-
instansies, maar in die verband in die besonder vir owerheidsgesag. 
"Ordening" dui nie soseer op die gesaginstansies se mag of invloed nie, 
maar op die feiL dat God hulle met gesag verorden het. 
Teen hierdie agLergrond kan ook die betekenis van archontes in v3-4 vas-
gestel word as owerhede in die wydste sin moontlik, van gewone 
ampLenare Lot die keiser, insluitende regsprekende persone (Murray, 
1977:156). 
3.3.5 .3.3.3 Die dienaar van God en sy taak 
Dit het uit die gedagtestrukLuuranalise (3.3.5.3.3.1) geblyk dat die 
senLrale gedagte van die perikoop die woorde in v4a en 4c is, naamlik dat 
die owerheid 'n dienaar van God is. Om te bepaal wat dit inhou, sal na 
die ander komponente van die goed gestruktureerde v3-4 gekyk moet 
word. 
Coed en kwaad 
Nadat krima (sLraf) aan opstandelinge teen God se ordening beloof is 
(v2b), gaan Paulus voort om die versekering te gee dat vrees ("bang 
wees", teenoor "eerbiedige vrees" in v7, Murray, 1977:156) net onder 
sekere omstandighede voorkom (v3a). Die eerste indirekte verwysing na 
die taak van die staatsowerheid is dus dat dit vir kwaaddoeners vrees 
(moet) inboesem, en vir goeie daders nie vrees (moet) inboesem nie. 
Waarin bestaan hierdie goed en kwaad doen? Aan die een kant beskou 
sommige kommentatore die goeie as wyd, dit wat God wil (Barrett, 
180 
TAAK EN DOEL V J\N DI E STAJ\TSOWERHEID 
1957:246; Cranfield, 1979:610; Yoder, 1972:198-9). Aan die ander kant 
beskou Ridderbos (I 977b:292) dit binne die verband as spesifiek die goed 
en kwaad "dat onder de beoordeling van de overheid valt". 
Die verband waarin 13:1-7 staan, kan help om die vraag op te Jos. Jn 
hoofstuk 12 gebruik Paulus die begrippe goed en kwaad drie maa l as 
teenoorgesteldes (1 2:9,17,21). Die goeie (agathon of kalon) word aan-
beveel en aangeprys, die slegte (kakos of poneron) word verbied. Dit 
word as algemene reel (12:9), in besondere sin (12:17) en as samevall ing 
van die he le perikoop (21 :21) gebruik (Cranfield, 1979:650). Paulus sit 
hierdie goed-kwaad- lyn in 13:3vv voort. As die gelowige aan die 
opdragte in 12:2-21 gehoorsaam is, sa l hy die goeie doen en die owerhede 
se stra f nie hoef te vrees nie. Die teenoorgestelde is egter ook waar. Die 
"goeie" moet dus verstaan word as geloofswerke: saamgevat in liefde tot 
God en liefde tot die naaste (13 :8-10). Dit is meer as 'n sedelik 
wetsgehoorsame lewe (iets wa t ongelowiges ook kan nakom), naamlik die 
nakoming van God se wi l. 
Wat die kwaad (kakos) betref, word die woord in die Nuwe Testament 
met die betekenis van "evil, bad, desl ructing, damaging, unjust" gebruik 
(Brown, 1975:563), asook deur Paulus in die Romeinebrief om die son-
dige natu ur van die mens aan te toon (bv. 3:8). Dit is duidelik dat kwaad 
dui op sonde teen God in sy wydste betekenis. Die feit dat dit in Lk 
23:32 vir 'n "kriminele kwaad" gebruik word, bevestig hierdie afleidi ng, 
maar beperk dit nie tot va n owerheidswee strafbare dade nie. Ten op-
sigte van "kwaad doen" maak Murray (1977:151) die volgende opmerking: 
"It is with the deed that the magistrate is concerned. Paul speaks of good 
and evil work. rt is not the prerogative of the ruler to deal with all sin but 
only si n registered in the action which violates the order th at the 
magistrate is appointed to maintain and promote." (ook Ridderbos, 
1977b:292.) 
Samevattend kan oor die goed en kwaad doen gese word dat Paulus in 
v3a 'n algemene stelling m:-iak: die owerhede is vir sommige mense (nie 
net gelowiges nie) nie tot vrees nie, en vir sommige (nie net ongelowiges 
nie) wel Lot vrees. Yir konkrete, sigbare goeie dade (wat Christelike 
geloofswerke kan insluit, maar nie net dit is nie) geld die vrees nie. Vir 
181 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETJES 
die konkrete, sigbare slegte dade (wat ongeloofswerke van Christene kan 
insluit, maar nie ne t daarop afgestem is nie) geld die vrees wel. As 
Paulus horn in v3b en 4a spesifiek tot die ge lowige rig, roep hy op tot 
Christelike geloo fswerke (wat "goeie burgeiwees" insluit) en wys hy on-
ge loofswerke (wat "slegte burgeiwees" insluit) af. 
Wat be teke n die "lof ontvang"? Murray (1977:151) sS: "The praise could 
be expressed by saying that good behaviour secures good standing in the 
sta te, a status to be cherished and cultivated." Uit die semantiese 
be teke nis (Brown, 1978:817) kan verder afgelei word dat dit nie hie r oor 
ko nkre te lof vir e lke goeie daad gaan nie, maa r eerder slaan op inste m-
me nde goedkeuring met die lewenswyse en optrede van onderdane. 
Ten gocde 
Noudat die beteke nisinhoud van goed e n kwaad vasgeste l is, kan in meer 
besonderhede op die dienaa rskap van die owerheid ingegaan word. Die 
woorde "jou ten goede" in v4a verdien eerste aandag. Wat in dispuut is, 
is die vraag hoe hie rdie woorde verstaan moet word. Sommige meen dat 
dit in die alge meen, "public bono" is (Walke r, 1966:37-8; Ridderbos, 
1977b:292), te rwyl ander 'n meer spesifieke "goeie" in gedagte het. S6 
byvoorbeeld mee n Murray (1977:152): "The good th e magistrate 
promotes is th a t which subse rves the inte rests of pie ty" en Yode r 
(1972:210): " ... le t it be noted that 'good' and 'evil' here cannot be unde r-
stood in some wide histo rica l sense such as to cover the preservation of 
democracy or the inte rests of the nation. The ministry for good is ' to 
thee', i.e. it is to be measured by the we lfare of each individu al subject..." 
Cra nfie ld (1979:666) se :;ie ning is egter die mees aanvaarbare. Hy sien 
die "jou ten goede" in die lig van Rm 8:28: "En ons weet dat hulle wat 
(vir) God li efh et, alles te n goede meewerk ... " Die "goeie" is dus nie net 
(bloot) algemeen bedoe l nie, maar as die saligheid en wat daarmee 
saa mh ang: 'The ruler he lps the Christian toward the 'good' which God 
has in store him, toward salvation ... if he is a just ruler, by providing him 
with e ncourageme nt to do good and discouragement from doing evil... 
and by curbing the worst excesses of other men's sinfulness and providing 
the m with selfish reasons for acting justly; while, if he is unjust, he still , by 
God's over-ruling and in spite of his own intentions, must need help ... " 
182 
T AJ\K EN DOEL VAN DI E ST AATSOWERH EID 
Die "goeie" sluit dus die algemene "goed doen" in, maar strek ook wycr as 
dit. 1-Iierdeur word die soms voorkomende probleem van 'n owerheid 
wat die goeie straf en die kwade bevorder, ook verklaar (alhoewel nie 
verskoon nie). Vir die Christen is so 'n owerheid nog steeds "ten gocde", 
want so gebruik God byvoorbeeld verdrukking om gelowiges te beproef. 
' n Wreker om kwaaddocners te strar 
' n Volgende saak wat aandag verd ien, is wat implikasies vir die 
owerheidstaak van die woorde: "'n wreker om kwaaddoeners te stra r· is. 
Die element van vergeldende optrede is duidelik in ekd ikos (wreker) 
aanwesig (Brown, 1976:445) . Dit is ook n66 verwant aan orgen (toorn) 
(Rm 1:18, 12:19). Die voorsetsel "ein" het hier 'n doelfunksie, sodat die 
vergeldende en/of wrekende doel van die owerheidsoptrede met toorn 
verbi nd word. Dit is nie sonder rede dat Paulus hier orgen (in plaas van 
die gebruiklike werkwoord ekdike6) gebruik nie. Hierde\)r word die 
dienaarskap van die owerheid om God se instrument teen die sonde en 
sy gevolge te wees, eksplisiet aangetoon (Murray, 1977:153; Ridderbos, 
1977b:293). 
Oor die vraag watter spesifieke sonde(s) deur die owerheid gewreek 
moet word, gee die gedeelte nie uitsluitsel nie. Dit geld veral die vraag of 
die straf ook (etiese) "kwaad doen" soos Godslastering en va lse godsdiens 
insluit. Die betekenis van die "swaard" van die owerheid mag hierop lig 
werp. Sommige kommentatore sien hierin die mag oor !ewe en dood 
(die sogenaamde jus vitae et necis; Barret, 1957:247; Murray, 1977:153), 
maar Cra nfield (1979:667) argumenteer dat die waarskynlikheid groter is 
dat bloot die staatsowerheid se "possession of military power" hier ter 
sprake is. Die swaard word deur Ridderbos (1977b:292) as teken van 
"het straffende recht" gesien. Die doodstraf, al dan nie, is egter nie hier 
direk ter sprake nie, en daar kan dus volstaan word met die gevolgtrek-
king dat die "swaard" die staatsowerheid se bevoegdheid om (ook met 
mag) op te tree, aantoon. Die doel van hierdie optrede word dus gestel 
as die straf, maar uit die algemene stelling dat die owerheid die gelowige 
ten goede is, kan afgelei word dat ook die straf van kwaaddoeners die 
183 
STAATSOWERHE ID EN GEREGTTGH EID : EKSEGETIES-ETLES 
gelowige (en by implikasie andcr goeddoenende burgers) ten goede moet 
wees. Hieruit vloei daar sekere implikas ies voort, soos die beskerming 
van die lewe en eiendom en regte van onderdane (kyk 3.3.5.3.6). 
Hclasting 
'n Laaste saak wat aandag vra, is die kwessie van belasting in v6. Die 
gebru ik van die woord "leitourgos" en sy betekenis in die sekulere wereld 
dui daarop dat 'n spesifieke "onderdeel" van die owerheid se dienaarskap 
hier ter sprake is. Oat die owerhede in diens van God belastings moet in-
samel en aanwend tot voordeel van die onderdane, dui verder op die be-
so ndere diensmotief, asook ' n sekere ordeningsdimensie van die 
owerheidstaak - want om belast ings te kan insamel en aanwend, is orde, 
struktuur en vrede nodig (Cranfield, 1979:668-9; Murray, 1977:154-5). 
3.3.5.3.4 1 Timoteus 2:1-8 
In die gedeelte gaan dit oor die opdrag tot gebed vir alle mense, ook 
owerheidspersone en staatsowerhede. Die vraag is of die doel daarvan, 
" .. sodat ons ' n rust ige en stil lewe kan lei in alle godsvrug en 
waa rdigheid", op 'n indirekte taakopdrag van die staatsowerheid dui . 
Guthrie (1973:70) is uitgesproke: '"That we may lead a quiet and peace-
able life' means that the govern ment may achieve conditions of peace 
and security, enabling the Christ ian and his fellow-men to pursue their 
own lives." Hendriksen (1976:95) is versigtiger en meen dat hierdie 
woorde slegs "sinspeel" op die werklike doel van gebede vir heersers. 
Ridderbos ( 1975:321) se dat dit gaan om die moontlikheid om as kerk in 
die wereld te bestaan (waarskynlik as gevolg van die rustigheid wat die 
owerheid deur sy optrede skep). 
Dit is duidelik dat die "voordeel" van 'n rustige en stil lewe hier primer vir 
gelowiges bedoel is om God ten voile te kan dien en die verkondiging van 
die evangelie insluit (v3-4). Dit is dan ook die sterkste motivering wat 
Pau lus vir die voorbidding vir heidense owerhede kon gee. Wat egter 
ook vasstaa n, is dat Paulus die feit van 'n rustige en stil lewe (ook op 
staatku ndige gebied) ten nouste met die voorbidding vi r die suksesvolle 
184 
TAAK ~ N DOEL VAN DIE STAATSOWERHEID 
werk van owerheidspersone vcrbind . Dit is daarom wettig om af le lei 
dat die taak van die owerheid om orde in stand te hou (ook deur die 
doen van reg en geregtigheid) en vrede na te jaag, implisiet hier na vore 
kom. 
3.3.5.3.5 Ander Nuwe-Testamentiese gedeeltes 
In J Kor 6: lvv word die owerheid se regsprekende bevoegdheid nie 
ontken nie, maar ook nie posit ief bevestig nie. Dit gaan eerder oor die 
geskille van gelowiges onderling en hoe dit uitgestryk moet word (of nie 
moet word nie) . Die sogenaamde "teehouer" van 2 Tess 2:6 is in die ver-
lede deur sommige verkl aa rders as die staatsowerheid beskou, maar nog 
die gedeelte self, nog die verband waarin dit voorkom, gee enige aanlei-
ding daartoe om te dink dat hier van 'n owerheidstaak sprake is. Min 
moderne kommentatore (ook in reform atoriese kringe) verklaar hierdie 
teks nog s6 (bv. Hendriksen, 1976:179 e.v.; Morris, 1977:224 e.v.). 
Titus 3: 1 het, alhoewel dit oor die gelowige se houding en optrede 
teenoor die owerhede handel, geen implikasies vir die owerheidstaak nie. 
In 'n met Rm 13 gelykluidende gedeelte, 1 Pt 2:14, word die klem-
verskuiwi ng gevind dat hier meer grand is om "kwaad doen" as wet-
soortreding te beskou - die owerheidstaak ten opsigte van straf is dus 
(meer) afgestem op sigba re, konkrete wetsoortredings. Hierdie taak geld 
natuurlik ook vir die gelowige, maar is hier nie spesifiek van toepassing 
op ongeloofswerke wat nie ook wetsoortredings is nie (Eloff, 1980:35). 
Die lig van Op 13 en die dier "wat uit die see opkom", is nie direk van 
belang vir die taak van die staa tsowerheid nie. Dit gee eerder aan die 
gelowige insig oor die aard en omvang van sy subordinering aan die 
owerhede (Eloff, 1980:35). 
3.3.5 .3.6 Samevatting van Nuwe-Testamentiese gegewens oor die taak 
va n die staatsowerheid 
Die belangrikste element van die Nuwe Testament is dat die staats-
185 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEG ETIES-ETIES 
owerheid 'n "dienaar van God" genoem word. Hierdie dienaarskap kom, 
in die lig van die ondersoekle gedeeltes, op die volgende neer: 
• Om gevrees te word deur kwaaddoeners - hulle wat konkreet wet-
songehoorsaam is (dit wil se om afskrikmiddels daar te stet en toe 
le pas). Hier moel venil aan die regsorde en die dwingende mag 
daa1van gedink word. Yir die gelowiges is hierdie Nuwe Testamen-
Liese "vrees" ook Len opsigle van ongeloofswerke en die afwesigheid 
• 
• 
• 
• 
van geloofswerke van toepassing. 
Om nie gevrees te word deur goeddoeners nie - hulle wat konkreet 
wetsgehoorsaam is (dit wil se om instemmende goedkeuring 
teenoor gelowiges en ander mense se goeie werke en lewens le 
loon). Yir die gelowiges is hierdie Nuwe-Testamentiese "nie vrees 
nie" ook ten opsigte van geloofswerke buiten blote wetsgehoor-
saamheid van toepassing. 
Om die gelowige (en by implikasie ander mense) ten goede te wees -
dit wil se om (normaalweg) deur die orde, geregtigheid en vrede 
(deur die beskerming met die swaardmag teen kwaaddoeners op 
alle vlakke) wat gehandhaaf word, lewensruimte aan die gelowige 
te bied, sodat die evangelie gehoorsaam en verkondig kan word. 
Maar ook sodat die lewe, eiendom en regte van onderdane be-
skerm kan word (kyk 3.3.5.3.3). 
Om as wreker toornig te wees oor kwaaddoeners - dit wil se om as 
God se instrument sy Loorn te laat kom oor mense wat konkreet 
wetsongehoorsaam is (1 Pt 2:14 en die betekenis van prass6 in Rm 
13:4 gee genoeg grond om "geestelike" sondes wat nie wetsoortred-
ings is nie, nie hierby in te reken nie). Die manier van toornig wees 
word nie uitdruklik bepaal nie, en die swaardmag het slegs in-
direkte betekenis, omdat die uitspraak daaroor op 'n ander vlak le. 
(Die Romeinse reg wat aan Paulus en die Christene in Rome goed 
bekend was, was skynbaar genoeg rede dat hy nie verder hierop uit-
gebrei het nie.) 
Om belastings le in en nan te wend, maar dan (ook) in dienaarskap 
aan God, en om (onder andere) bogenoemde take te kan verrig. 
Dit gaan saam met die skep en onderhou van 'n samelewingsorde. 
186 
DIE STAATSOWERH EID EN DIE SKRIF: SAMEYATTING 
3.3.6 Samcvalting: die staalsowcrhcid en die Skrif 
Die gegewens uit die Ou en Nuwe Testamente kan soos volg saamgevat 
word: 
Die begrip "staatsowerheid" kom op verski llende maniere in die l3ybel 
voor en die feit van die bestaan daarvan word grootliks as van-
selfsprekend aanvaar (3.3.1). En alhoewel daar geen direkte ordinansie 
is waarmee dit ingestel is nie, is dit du idelik dat die oorsprong daarvan 
die opdrag in Gn 9:6 is. Dit is verder duidelik dat die noodsaaklikheid 
van die bestaan daarvan gelee is in die bedwinging van die mag en geweld 
van die sonde deur dwingende mag en gesag (3.3.2). Die staatsowerheid 
is bcgrond in die welbehae van die drie-enige God (trinitaries), terwyl die 
"in-aansynhouding" daarvan Christologies is (3.3.3). Saamgevat kan die 
staatsowcrheid as 'n Goddelik ingestelde en georganiseerde gesag wat in 
'n bepaalde grondgebied met mag heers beskryf word (3.3.4.3). 
Wat die tank van staatsowerheid betref, beklemtoon die Ou en Nuwe 
Testament verskillende aspekte (3.3.5.2.6 en 3.3.5.3.6), waaraan in 3.4 uit-
voeriger aandag gegee sa l word. Nou is die volgende belangrik: 
* As gevolg van die feit dat God owerhede daarstel en gesag gee (al 
weet almal dit nie), is die owerhede dienaars van God (Rm 13:4), 
wat (veral persoonlik) aan Hom verantwoordelik is (Dt 17:14vv; Ps 
101). 
* 
* 
* 
In die Ou-Testamentiese teokrasie was die owerheidspersone ver-
teenwoordigers van die volk voor Jahwe (Eks 24:9), en die koning 
was spesifiek Jahwe se verteenwoordiger by die volk (Ps 89:4), met 
'n groter verantwoordelikheid (Ps 72:1). 
In die Ou Testament is daar 'n sterk band tussen die persoonlike 
geregtigheid van die owerheidspersone voor Jahwe (in die sin van 
die regte verhouding met Hom) en hulle verantwoordelikheid om 
geregtigheid inslitusioneel beslag te laat kry (Ps 101). Die Ou-
Testamentiese owerheidspersone het direkte opdragte gehad om 
institusionele geregtigheid te laat geskied (Ps 72; Jer 22:1 vv). 
In die Nuwe Testament is daar geen direkte opclragte aan 
owerheidspersone oor institusionele geregtigheid nie. Die opdrag 
om met dwang(-reg) die kwaaddoeners te straf en die gelowiges en 
187 
STAATSOWERH EID EN GEREGTIGH EID : EKSEGETlES-ETIES 
* 
* 
* 
ancler goecldoeners ten goede te wees (Rm 13:3-4), moet egter teen 
die agtergrond van die bestaande Romeinse regsorde as ten minste 
'n indirekte verwysing na institusionele geregtigheid verstaan word. 
Kwaaclcloeners kan net gestraf en goeddoeners geprys word indien 
daar strukture bestaan waarbinne di t moontlik is om goed te doen, 
welke goeddoen die lei van 'n geregtige lewe insluit. D eur sy 
optrede moet die owerheid dit nie net vir die onderdane moontlik 
maak om self 'n geregtige lewe teenoor mekaar te lei nie, maar ook 
sorg dat hul le wa t ongeregtig optree en die ander se regte aantas, 
gestraf word deur wetgewing (wat self geregtig moet wees) in te stet 
en af te dwing. 
In die Ou Testament word klem op die bestaan en instandhouding 
van 'n regsorcle gele, terwyl dit in die Nuwe Testament as 'n 
(vansel fsp rekende) gegewe aanvaar word. Regspraak en regsad-
ministras ie was 'n belangrike deel van die taak van owerheidsper-
sone (Dt 16:18-20; Amos 5: l0vv). Veral die armes, weduwees en 
wese, verdruk tes en vreemdelinge is uitgesonder en die owerheid 
moes ingryp as daa r enige vorm van ongeregtigheid, ook op 
ekonomiese gebied, ontstaan het (Jer 22:13; Spr 16:11). Die hef 
van belastings deur die owerheid om sy taak ui t te voer, kry in Ou 
en Nuwe Testament sterk klem (Spr 29:4; Rm 13:6). 
In die Ou Testament was daar, ten spyte van die hierargiese teo-
kras ie, tog ook sprake van 'n verdeling van pligte en mag (Dt 
20:1vv), al is dit net indirek deur middel van goeie en wyse 
raadgewers (Spr 16: 12; 25:2-5). In die Nuwe Testament kry hierdie 
saak nie aandag nie en word die Romeinse stelsel van hoofmanne 
oor honderd en duisend, goewerneurs en die keiser as 'n gegewe 
aanvaa r (1 Pt 2:13vv). 
Waar die Ou-Testamentiese owerh ede (vera l die konings) die 
opdrag kry om hulle taak tot voordeel van die volk uit te oefen (2 
Sm 23:1-4), as verbondsadministrateurs, word die dienaarskap van 
die owerhede in die Nuwe Testament aan hulle Goddelike veror-
dening en instelling gekoppel (Rm 13:1-4) ; beide is egter tot voor-
deel van die gelowige. In die Ou Testament val die klem in die 
doel van hierdie ten goede wees op die hele lewe en die verhouding 
met God, en in die Nuwe Testament word die klem gel@ op die 
188 
DIE STAATSOWERH EID EN DI E SKRIF: SAMEVATIING 
goeie va n die lewe in die koninkryk. Hierdie goeie sluit, terwyl die 
gelowige nog op aarde is, egter die hele lewe met al sy fasetle in . 
Hiermee is die relevante Skrifgegewens oor die staatsowerheid aan-
geloon. Die etiese implementering daarvan, tesame met die gegewens 
oor reg en geregtigheid, sa l in 3.4 aandag kry. 
3.4. STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: 
GESISTEMATISEERD-ETIES GESTEL 
3.4.1 lnlciding 
In hierdie afdeling word die resultate van die historiese en ekseget iese 
ondersoek saamgevat en, teen die agtergrond van die moderne teologiese 
denke (soos wat dit ook in Su id-Afrika sy neerslag gevind het), in 'n aan-
tal vir die onderwerp relevanle temas uitgewerk. Hierdie "temas" vorm 
die komponente vir owerheidsgeregtigheid: 'n definierende beskrywing 
van wat dit behoort te behels. In hierdie afdeling word dus na die vlak 
van 'n eie siening van die staatsowerheid se geregtigheidst~ak beweeg. 
Dit sa l as basis dien vir die prakliese toepassing in die Suid-Afrikaanse 
samelewing, meer spesifiek op die stelsel van rasseklassifikasie en die 
Bevolkingsregistrasiewet. 
3.4.2. Die staatsowerheid en institusionele geregtigheid: samevatting van 
eksegetiese resultate 
3.4.2.1 Inleiding 
Uit die ondersoek van Skriftuurlike gegewens oor reg, geregtigheid en 
die staatsowerheid kan daar sekere sosiaal-etiese riglyne getrek word. 
189 
ST/\/\TSOWERl-IEID EN GEREGTIGI-IEID: EKSEGETJES-ETJES 
Dit sal as bas is dien vir die sistematiese uiteensetting van die kom-
pone nte oor staatsowerhe id en geregtigheid (3.4.4). 
3.4.2.2 Goddclikc en mens like gcrcgtigheid is ten nouste vcrbind 
Geregtighe id is e nersyds en prinsipieel prime r 'n Goddelike aktiwiteit, en 
andersyds e n konkreet-omvattend 'n menslike opdrag. Me nslike gereg-
tighe id is verder afhanklik van en gebonde aan Goddelike geregtigheid 
(3.2.2.3, 3.2.2.5.3, 3.2.2.5.4, 3.2.3.2.2 en 3.2.3.2.3 en 3.2.3.2.4). Dit is ' n 
opdrag wat vir Christe ne voortvloei uil die ge regtigheid wat God in 
Chrislus aa n hulle bewys het. Goddelike geregtigheid (as genade in 
Christus) is daarom ook die motivering vir menslike geregtigheid. God 
(en sy wi l) is die bron van alle geregtigheidsoptrede. 
3.4.2.3 Gcrcgtigheid het 'n relasionelc aard binne die verbondsverhou-
ding 
Oat hierdie re lasionele aard van Ou-Testame ntiese geregtigheid waar is, 
is in 3.2.2.4 e n 3.2.2.4.5 aangetoon. Ou-Testamentiese geregtigheid be-
staan nie, soos klassieke geregtigheid, bloot uit dit wat regverdig en billik 
is nie, maa r in die nakom van die Goddelike eis tot geregtige optrede 
binne die verbondsverhouding. Op grond van die argumente wat in 
3.2.3.3.3 oor die instilusionele dimensie van Nuwe-Testame ntiese gereg-
lighe id genoe m is, e n vera l die kontinuHe it tussen Ou e n Nuwe Testa-
ment in hie rdie opsig, moet die re lasionele aa rd van geregtigheid binne 
die verbondsverhouding gehandhaaf word. Me nslike geregtigheid be-
staan uit die gehoorsaam wees aari die wit van God, maar dan altyd 
geregtighe id-in -verhouding (met die naaste) en nooit as 'n abslraksie of 
net "vertikaa l" (in ve rhouding met God) nie. Hie rdie faset van gereg-
ligheid ope n die deur vir die ve rbinding van geregtigheid met liefde en 
barmhartigheid - soos wat dit ook late r in die Ou-Testame ntiese gebruik 
van mspt gebeur het (vgl. 3.2.2.5.4; ook 3.4.4.8 hieronder) . 
190 
EKSEGETIESE RESULTATE 
3.4.2.4 Gcrcgtighcid moct ins titus ionecl gestalte kry, ook in die 
staa tslcwc 
Menslike geregtigheid is nie beperk tot indiwiduele reg doen of mens-
tot-m ens-reg optree ni e, maa r moet ook sigbaar word en 
gestalte/ordening kry op 'n insti tusionele vlak. Een van die belangrikste 
dimensies van institusionele geregtigheid is (staats-) owerheidsgereg-
tigheid (3 .2.2.6 en 3.2.3.3). Jn die Nuwe Testament word hierdie gereg-
t igheidsdimensie ten nouste aan die koninkryk van God, dit wil se sy 
heerskappy op alle lewensterreine, verbind. Die fe it dat die staats-
owerheid in die welbehae van die drie-enige God begrond is en deur 
Koning Christus in aansyn gehou word (3.3.3), koppel die bes taan en die 
geregtigheidstaak daa rvan verder aan God (en sy geregtigheid) (3.4.2.2) . 
3.4.2.5 Een van die voorwaardcs vir institusionele geregtigheid is die 
skep en onderhou van 'n regsorde 
Die verhouding tussen en betekenis van die Ou-Testamentiese begrippe 
~q en mspt het die belangrikheid van die regsorde na vore gebring 
(3 .2.2.5.5) . Daar moet voorwaardes en beginsels (norme) vir gereg-
tigheidsoptrede wees (vergestalt deur ~q) sodat daar konkreet reg en 
geregtig opgetree kan word (vergestalt deur mspt) . D aarby het die 
opdrag aan owerheidspersone in die Ou Testament (3.3.5.2.6) na vore 
gebring dat 'n belangrike dee[ van die geregtigheidstaak van die st::iats-
owerheid die instandhouding van gekoord ineerde en georganiseerde 
regspraak en -administrasie was. 
Die vraag of hierdie beginsel in die Nuwe Testament (en vir vandag) op-
gehef is, moet negat ief beantwoord word. Soos in 3.2.3.3.3 aangetoon is, 
geld God se wi l en wet steeds, en word die owerheids- en regsgesag nie 
deur die Christelike geloof opgehef nie. Dit mag nie meer moontlik (en 
as gevolg va n veranderde omstandighede, wenslik) wees om 'n regsorde 
soos die van die Ou Testament te skep nie. Die beginsel dat die 
moontlikheid van institusionele geregtigheid deur 'n raamwerk of orde 
geskep en ondersteun moet word, het egter nie verander nie. Dieselfde 
191 
STJ\ATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETTES-ETIES 
geld van die voorwaardes en beginsels/norme vir die daa rstel van en in-
houclgcwing aan institusionele geregtigheid, en die konkrelisering van 
hierdie geregtigheidsnorme in optrede of regsuitsprake (insluitend wel -
gcwi ng, alhoewel dit in Ou-Teslamentiese tye skaars was). Daarom kan 
gestel word (en dis ook in die historiese ondersoek gevind) dat wetgewing 
'n noodsa<tklike geregligheidskanaal en -instrument is. 
In beide Ou en Nuwe Testament is die insamel en aanwend van belas-
Lings 'n belangrike deel van die owerheidstaak, wat moet bydra tot die <tl-
gemene (ook regs-)<tdministrasie en geregtigheidsuitvoering in die staats-
huishoucling (3.3.5.2.6 en 3.3.5.3.6). Die wesenskenmerk van die staats-
owerheid), naamlik mag, is noodsaaklik vir die skep en onderhou van 'n 
regsorde (3.3.4.3) 
3.4.2.6 Cod gee (ook deur die regsorde) aan mensc rcgsaansprakc 
tccnoor andcr mense 
Uit die ondersoek van die betekenis van die begrip mspt het dit duidelik 
geword dat God nie net aan die mens reg doen nie, maar deur konkrele 
opdragte aan medemense, ook aan mense regsaansprake teenoor mekaar 
gee (3.2.2.5.4). As die een in die Dekaloog verbied word om sy naaste Le 
besteel, gee di t aan die ander 'n reg om nie deur sy naaste besteel te 
word nie (en die opdrag om natuurlik self nie te steel nie). 
Daar is egter ook 'n ander teologiese begronding vir menseregte, naamlik 
die besorgdheid waarmee God die armes en die swakkes in die Ou Testa-
ment bejeen. Selfs hulle, die verworpenes in die samelewing, kry as 
beeld(-draers) van God die reg op ekonomiese versorging en politieke 
regverdigheid. Dit word baie duidelik in die baie opdragte aan di f? 
owerheidspersone in Israel om (veral) aan die armes, die vreemdelinge, 
die weduwees en die wese reg en geregtigheid te doen (3.2.2.6). Die 
vraag of daar in die Nuwe Testament begronding vir menseregte is, sat 
beantwoord word wann ee r die regsorde as eti ese riglyn vir 
owerheidsgeregtigheid bespreek word (3.4.4.2). 
192 
EKSEGETIESE RESULTATE 
3.4.2.7 Ins titusionele (en owerheids-)geregtigheid is verl>ind aan 
ander relevante l>egrippe en het daarom verskeie fasetle 
Omdat geregtigheid in die Skrif 'n relasionele begrip is (3.4 .2.3), 
funksioneer dit nie alleen nie. Dit is (ten minste in die Ou Tes tament) 
verbind aan ander institusioneel relevante begrippe soos reg, vrede, 
regeerm ag, sosiale en ekonomiese voorspoed en (minder eksplisiel) 
gelykheid en vryheid . Owerheidsgeregtigheid is dus nie 'n enkelvoudige 
en eendimensionele begrip nie, maar multidimensioneel in die opsig dat 
dit vir alle fasette van die samelewing geld ('n saak wal in lyn le met die 
ge·integreerdh eid van die lsraeliti ese samelewin g) (3.3 .5 .2.6). En 
alhoewel hierdie dimensie van owerheidsgeregt igheid nie direk in die 
Nuwe Testament voorkom nie, eis (soos later gesien sa l word, 3.4.4) die 
totaliteitsaanspraak van die koninkryk geregtigheidsoptrede van elke 
gelowige op alle lewensterreine (3.2.3.3.3). Dit veroorsaak dat ook 
Nuwe-Testamentiese geregtigheid 'n mu ltidimensionele karakler op 
staatkundige vlak kry. 
3.4.2.8 Die noodsaak vir die l>es taan en die wese van die s taats-
owerheid is ten nouste aan die geregtigheidstaak daarvan 
gekoppel (en andersom) 
Die feit dat die staa tsowerheid ingestel is en deur God gesag gegee is om 
die invloed van sonde en die gepaa rdgaande chaos tee te werk (3.3 .2), is 
uiteraard (ook) n6u gekoppel aan die taak om institusionele onreg (as 
sonde) tee te gaan en sigbare instilusionele geregtigheid daar le slel. Die 
feit dat die element van "heers met mag" as wesenlike eienskap aan die 
staa t(-sowerheid) aangedui is (3.3 .4) , verskaf 'n noodsaaklike instrument 
om institusionele geregtigheid (waar nodig) af te dwing en institusionele 
onreg (waar nodig) met mag en sanksie tee te gaa n. 'n Staa tsowerheid 
wat institusionele onreg toelaat en institusionele geregtigheid nalaa t, bly 
daa rom wel wesenlik 'n staa tsowerheid (de facto en de iure), maar onder-
myn daardeur sy Godgegewe gesag (3.3 .4.3) . Hoedat sulke optrede die 
morele legitimiteit van die staa tsowerheid raak, sa l in 3.4.4.9 ondersoek 
word. 
193 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEG ETIES-ETIES 
3.4.2.9 Die geregtigheidst:rnk is 'n wesenlike deel van die taak van 
die staatsowerheid 
Om geregtigheid te laat geskied, is (veral in die Ou Testament) 'n wesen-
like deel van die staatsowerheidstaak, wat vir alle fasette van die 
samelewing geld (3.3.5.2.6). In die Nuwe Testament word op dieselfde 
vlak die dienaarskap van die (staats-)owerheid aan God sterk geste l, 
tesame met die (vir die gelowige) ten goede wees. Die taak om afskrik-
middels vir kwaaddoeners daar te stel en toe te pas en om met die 
swaard mag as wreker op te tree ("straffende" geregtigheid), is 'n bewys 
dat die uitoe fe ning van geregtigheid steeds 'n wesenlike taak van die 
staatsowerheid in die Nuwe Testament is (3.3.5.3.6). 
3.4.2.10 Owerheidspersone het 'n persoonlike verantwoordelikheid 
teenoor God om institusionele geregtigheid te laat geskied 
In die Ou Testament word hierdie verantwoordelikheid uitdruklik geste l 
en gekoppel aan die persoonlike geregtigheid voor God (3.3.5.2.6). Hier-
voor is wysheid, integriteit, toewyding en goeie raadgewers nodig. Jn die 
Nuwe Testament word hierdie verantwoordelikhe id ingesluit by die al-
lesomvattende eis tot geregtigheidsoptrede vir koninkryksburge rs 
(3.2.3.3.3) . 
3.4.2.11 Die geregtigheidstaak is ten nousle gekoppel aan 'n element 
van "lot voordeel wees" viral die onderdane 
Hie rdie saak is uit die Ou en Nuwe Testament duidelik. In die Ou Testa-
me nt word die verantwoordelikhe id van die koning om as verbondsad-
ministrateur vir die volk op alle samelewingsvlakke voordeel te bring, 
sterk gestel. Dit sou verdere seeninge van God tot gevolg he (3.3.5.2.6) . 
In die Nuwe Testament bekle mtoon die feit dat die staatsowerheid die 
gelowige (en al le ander burgers) ten goede is (en moet wees), dieselfde 
saak. Dit bestaan in (onder andere) die skep van 'n geregtige 
lewe nsruimte om die evangelie gehoorsaam te wees en te verkondig 
194 
EKSEGETIESE R ESULTATE 
(3.3.5.3.6). Oat dit in be ide Ou- e n Nuwe-Tes tame ntiese tye vir a lle on-
derda ne gegeld het, staan vas, maa r in die Ou Testament moes d ie 
owerhede verder besondere sorg e n voordeel aan die armes e n die 
swakkes gee (3.3.5.2.6). 
3.4.2.12 Regeringsvorm en gereglighcid word nie in die besonder aan 
mekaar verbind nie, maa r goeie raadgewers en vcrdclings 
van pligte wel 
Nog in die O u Testament, nog in die Nuwe Testa ment word die uitvoer-
ing van geregtighe id aan 'n spes ifieke regeringsvorm verbind. In die O u 
Testament word die be la ng va n wyse , goeie (e n se lf geregt ige) 
raadgewers e n verdelings van pligte in die staatshuishouding e n die 
be lang daa rvan vir institusionele geregtigheid egter wet gestel (3.3.5.2.6). 
3.4.3 Die historiese aanloop en kontemporere situasie as agtergrond vir 
die ge regtigheidstaak van die staatsowcrheid 
3.4.3.l Inlciding 
Yoordat die relevante temas bespreek word, is dit be langrik om die his-
toriese agtergrond en die kontemporere situ as ie in die wereld en Suid-
Afrika te ske ts. Eerstens sa t 'n samevatting gegee word van die resultate 
van die historiese ondersoek (hoofstuk 2). Tweedens sa t aa n teologiese 
strominge wat vandag se (onderwerpsrelevante) situasie internasionaa l 
en nasio naa l gevorm het, aa nd ag gegee word . Daarna moet die 
ideologiese strominge (en manifestas ies daarvan) aa ndag kry. Die doel is 
om net 'n kort oorsig van elk te gee. 
195 
STA/\TSOWERl-IEID EN GEREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETIES 
3.4.3.2 Riglync uit d ie geskiedcnis 
Na aanleiding van die lemas uit die geskiedenis (2.6) kan die volgende 
stellings gemaak word as riglyne wat in die geskiedenis oar die onder-
werp na vore gekom het: 
• Die staatsowerheid het 'n taak ten opsigte van institusionele gereg-
tigheid, wat die leenkant vorm van die onderdane se plig tot 
gehoorsaamheid. 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
Owerheidspersone (veral gelowiges) het 'n besondere verantwoor-
delikheid in die uitvoering van die staatsowerheid se gereg-
tigheidslaak. 
Daar bestaan norme vir institusionele geregtigheid agter en bo wet-
gewing, wat wissel van klassieke natuurreg tot Christelike natuurreg 
en Skri f norme. 
Die bes taan van 'n (regs-)orde is noodsaaklik vir die skep en in-
standhou van institusionele geregtigheid. 
Wetgewing en regspraak is noodsaaklike geregtigheidskanale of 
-instrumente. 
Yerdeling van magte/gesag is noodsaaklik vir die bevredigende uit-
voering van die geregtigheidstaak van die staatsowerheid. 
'n Beperking van die magte en gesag van die slaa t is nodig om 
geregt igheid in die samelewing le laat geskied. 
Owerheidsgeregtigheid moet die balans tussen die regte van die in -
cliwidu en die gemeenskap verseker. 
Geregtigheid is lelkens aan sekere begrippe, soos byvoorbeeld 
gelykheid, billikheid, vrede, orde, vryheid, liefde en mag, gekoppel. 
Regeringsvorm word nie aan die geregtigheidstaak van die staats-
owerheid verbind nie . 
Die morele legitimiteil van die staatsowerheid is soms afhanklik 
gemaak van die uitvoering van die geregtigheidstaak. 
3.4.3.3 Teologicse strominge29 
Conn ( L976:1) begin sy oorsig van die konternporere teologie met Barth 
se kommentaar op Romeine (1919). Hy toon die invloed van Kant en die 
196 
DIE KONTEMPORERE SCENARIO 
rasionalisme in Barth en sy tydgenote duidelik aan en trek die Griekse 
skeiding van natuur en genade (wat die teologiese denke via Thomas bin-
negedring het) na die radikale Skrifkritiek van Bultmann en latere teoloe 
en die teologiese relatiwisme van Lessing deur (1976:8-38). rn die proses 
lewer hy geldige kritiek op veral die Skrifbeskouiilg van 13arth en Brun-
ner. Hierdie kritiek is egter nie direk relevant vir hierdie ondersoek nie. 
Met wat Conn (1976:46-52) 'n "tcologie van sekularisasie" noem, sny hy 
'n veel belangriker tema vir hierdie ondersoek aan. Hierdie teologiese 
stroming (of gees) het twee relevante kenmerke: 
* Daar het 'n vernietiging van die grense tussen kerk en wereld plaas-
gevind, waarin sending en evangelisasie eintlik 'n politieke ak-
tiwiteit en maatskaplike werk word (vgl. oak die onderwerpe in 
Bennett, 1966). 
* Hieruit voortvloeiend moet die sosiale en politieke probleme van 
die wereld die kerk se taak gemaak word. Conn (1976:48-9) beskou 
Bonhoeffer as die duidelikste eksponent van hierdie wekroep.30 
Alhoewel Conn (1976:50-2) erken dat die kerk nie altyd sout en lig vi r die 
wereld was nie, kritiseer hy die eksponente van die teologie van 
sekularisasie (onder andere Robinson en Cox) tereg vir hulle onkritiese 
bewondering van moderne tegnologie en hulle gevolglike onderskatting 
van die mag van sonde in die samelewing. 'n Bybelse eskatologie is oak 
groot liks afwesig en daar is 'n mensgeorienteerde benadering tot die 
Nuwe Testament: in 'n sekere sin doodgewone teologiese humanisme 
(oak Heyns, 1969:19-32, 161 -6). 
Een van die duidelikste manifestasies van die teologie van sekularisasie 
word in die situasie-etiek van Fletcher gevind. Alhoewel Fletcher hom-
self teen die kritiek van antinomianisme verweer (1966:325-6), is Conn 
(1976:57) se kritiek geldig. Die oomblik-tot-oomblik-beslissings van die 
situasie-etiek vernietig die orde en Skriftuurlik voorspelbare Christel ike 
lewenspatroon. En deur die hele etiese lewe (net) van die liefde 
afl1anklik te maak, "the new morality fails to reflect the individual's 
answerability to justice in public affairs and accordingly sponsors a highly 
subjective approach to social ethics" (1976:57). Die sondebesef in hierdie 
197 
ST/\ATSOWERJ-I ElD EN GEREGT£GHE10: EKSEG ETIES-ETIES 
etiek is byna afwesig. Situasie-etiek sou sukkel om 'n etiek van 
owerheidsgeregtigheid daar te (wil) stet, want alle besluite moet (met die 
liefdesbeginsel in die agterkop) van oomblik tot oomblik geneem word. 
Hiervolgens is geregtige wetle en regsuitsprake (as presedentereg) nie 
net onmoontlik nie, maar ook illegitiem. 
Met Moltmann begin 'n nuwe (en vir hierdie ondersoek ' n uiters 
belangrike) fase in die teologie en etiek. Met sy teologie van hoop is 
Moltmann ook die vader van die teologie van die rewolusie. Conn 
( 1976:61) se op dieselfde trant dat alhoewel Moltmann Bultmann 
kritiseer omdat hy die gesk iedenis in die eksistensiele geloofsbeslissing 
"oplos", "he himself dissolves history into the future ... and the future into 
revolution ... " Omdat God aan die mens 'n oop en vrye toekoms gee, is 
daar geen skepp ingstrukture nie, en moet die kerk God se instrument 
wees om universe le sosiale versoening te bewerkstellig, ook deur 
rewolusie en mag (Moltmann, 1969:138, 1967:143). Hiermee word die 
koninkryk van God en politieke (gewelddadige) rewolusie gelykgestel. 
Conn (1976:64) meen dat Moltmann meer by Marx (via sy Marxistiese 
gespreksgenoot Bloch) as by Christus geleer het. 
Hiermee word by die teologie van die rewolusie en die teologie van bcv-
ryding gekom. Beide hierdie teologiee het as doelstelling die hei l van die 
mens (Heyns, 1982:459). Ten opsigte van die teologie van rcwolusie se 
Heyns (1982:459) : "Die bestaande sosiaal-maatskaplike werklikheid (wat 
die staatsowerheid insluit - TE) word om prinsipiele redes verwerp, aan-
gesien dit sisteme en strukture verteenwoordig waardeur die mens 
verkneg en uitgebuit word. Alleen wanneer radikaal gebreek word met 
die bestaande toedrag van sake, kan die weg geopen word na 'n beter 
maatskappy (en staatsowerheid - TE) .. . Die w€reld is ... 'n plek vir die 
(voortdurende - TE) herskepping van alle dinge, en strydveld vir vryheid 
en reg." 
Die probleem met die wereldbeskouing en sosiale etiek is dat die 
samelewing in 'n permanente staat van omwenteling, rewolusie geplaas 
word. Veral omdat geweld in die verandering van strukture wettig is, 
kom die samelewing (en daarmee saam die staatsowerheid) in 'n spiraal 
198 
DlE KONTEMPORERE SCENARIO 
van geweld. Een ongeregt ige staatsowerheid word deur 'n ander met 
(soms ongeregtige maniere en) geweld vervang. De Ru (s.a.: 124,128,132) 
wys in die verband op die illegitimiteit en onmoontlikheid daarvan om 
van die bekering van strukture te praat, indien die mense wat die struk-
ture (moet) verander, nie self tot bekering kom oor hulle onreg nie en 
vanuit 'n dankbaarheidslewe en gehoorsaamheid aan die Woord die vrae 
van reg en geregtigheid in die samelewing (insluitend die staatsowerheid) 
aanspreek. Daar is by die teologie van die rewolusie soveel klem op die 
aardse (en spesi fiek polities-ekonomiese) faset van geregtigheid dat dit 
van die noodsaaklike Goddelike geregtigheid in Jesus Christus los-
gemaak word . 
Vorster (s.a.:11) wys daarop dat in die begin sewentigerjare die begrip 
"rewolusie" in onbruik verval het en vervang is met die "Teologic van 
Bevryding": "Dit toon dat die gedagte van bevryding ... in besonder 
politieke bevryding, hierin die sleutelbegrip is." In wese is daa r ook nie 
versk il in die benadering en doelstellings van hierdie teologiee nie. Die 
teologie van bevryding is vera l in die haglike sosio-ekonomiese toestande 
van Suid-Amerikaanse lande sterk ontwikkel deur onder andere 
Gutierrez (1977). Dit het saamgegaan met 'n verdere toespitsing van die 
teologie van rewolusie op bevryding (bv. deur Bonino in "Revolution 
Theology comes of Age", London, 1975, en "Doing theology in a revolu-
tionary situat ion'', Phil adelphia, 1975). In Suid-Afrika het hierd ie 
teologie ook sy neerslag gevind en is dit (veral aan die begin) gekoppel 
aan Swart Teologie en die bevryding van die onderdrukte Swartmense 
(vgl. Boesak:1977) . Dit was soms in navolging van Swart teoloe in die 
Verenigde State (vgl. Cone: 1972). 
Boesak (1977:144-5) toon die wesenlike politieke aspek van sosiale etiek 
(en etiek in die algemeen) aan en beskryf verder die inhoud van Chris-
telike et iek as bevryding. In die situasie van Swartwees kom solidariteit 
met die onderdruktes na vore in 'n aktiewe betrokkenheid by bevryding. 
Dit lei tot die "transformation of oppressing and inhuman structures". Dit 
sluit uiteraard die staatsowerheid en sy daa rgestelde strukture in . Yir 
Boesak (en ander Swart teoloe) mag 'n teologie van bevryding egter nie 
maar uitloop in "revolutionary revivalism" (soos wat hy meen by Cone die 
199 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
geva l is) nie. "It will have to drink well en deep from the well of African 
tradition, to use what is good and wholesome for contemporary society." 
(1977: .151.) Hierin moet me nswaardigheid en geregtigheid 'n kardinale 
rolspeel. 
In die etiek va n die (Suid-Afrikaanse siening van) bevrydingsteologie is 
daar dus sterk klem op (politieke) bevryding van (institusionele) onreg. 
Daar is egter nie so 'n (voorldurende en spiraa lwekkende) negatiwite it 
teenoor die st rukture van die samelewing as wat met die teologie van 
rewolusie die geval is nie. Daar fs ' n be te r samelewing en geregtige staat 
moonllik. Hierdie faset is bepaald bei"nvloed deur die stelsel van apart-
he id e nersyds e n die geordendheid van die tradisionele Afrikasamelew-
ing andersyds. Of dit egter genoegsaam met die mag van sonde in 
me nslike samelewingstrukture rekening hou, is debatteerbaar, maa r nie 
direk re levant vir hierd ie ondersoek nie.31 
Aan die ander kant is daa r (wereldwyd, maar ook in Suid-Afrika) ' n 
teologiese stro ming in swang wat die geregtigheidstaak van die staats-
owerheid grootliks ontken. Die pietisme plaas die groot (en soms 
enigste) klem op die "vertikale" verhouding met God e n handhaaf ' n 
wereldvermyde nde o f selfs -ontvlugtende siening. Dit weerhou d ie 
eksponente daarvan om "nad ruk te le op die doen van die wil van God 
op die gebied va n die politieke e n maatskaplike lewe" (Heyns, 1982:456; 
ook Conn, 1976:104). Oil het in die verlede (beginnende by die anabap-
tiste va n die sestiende eeu) daartoe gelei dal die pietisme krities was 
leenoor die staatsowerhe id as sodanig. Christene mag byvoorbeeld nie 
ampte in die owerheid beklee nie, omdat dit aards en vleeslik sou wees. 
ln Suid-Afrika vertoon vele charismatiese groepe en kerke hierd ie 
pietistiese tendens. Dis ook binne die geledere van die Z ionist Christian 
Churh merkbaar. Maar ook in die Reformatoriese ke rke kom dit in 
mindere of meerdere mate voor, veral as 'n teenreaksie op die politieke 
teo logie vCt n som mige Swart Christe ne en die bedreigi ng van 'n snel 
vera ndere nde landsitu asie (bv. Du Toit, 1986:4; Erasmus, 1987:5 e n 
Snyman, 1987:9; laasgenoemde veral oor die aspek van "sosia le hervorm-
ing en die sanksionering van die bestaande orde").32 
200 
DIE KONTEMPORERE SCENARI O 
Daar word te n ops igte van die invloed va n die pietisme soms oak van 
"quie tisme" of "status-quo·isme" gepraat (Yan Wyk, 1986:197), waarmee 
bedoel word dat deur stilswye of stilsit die bestaande (ongeregtige) orde 
gesa nksio neer word. Die invloed van die pietisme op die gereg-
tigheidstaak van die staatsowerhe id is voor-die-hand-liggend. Die taak 
(en selfs ande r take) word verskraal of selfs gelgnoreer o mdat dit deel is 
van die verbygaande o rde en omdat 'n Christen se grootste energie in die 
"red va n siele" moet ingaan . Geregtigheid is primer (selfs uitsluitli k) 'n 
saak va n "in die regte verhoud ing met God wees". Om reg te laat gesk ied 
aan die naaste is "sekonder" en onbelangrik. Daarom het die pietisme 
oak geen sosiale e tiek ontwikkel nie . Dit is ' n e rnstige verskra ling van die 
Bybelse boodskap. 
3.4.3.4 Idcologiee 
Beha lwe die relevante teologiese stro minge is daar oak e nke le 
ideologiese strom inge wat kortliks as agtergrondscenario aandag moet 
kry. Daar word veral op die gekonsentreer wat ' n direkte invloed op 
owerhe idste rrein het, en daarom word algemene strom inge soos byvoor-
beeld die hum anisme en eks istensialisme nie ondersoek nie. Benewe ns 
Brunner (2.5.5.4) he t T hie licke (2.5.5.6) reeds in die vyftigerjare op die 
gevaar van die tota litere staat gewys (t6e in verband met die Sowjetunie). 
'n Ideo logie het die ne igi ng o m mag te wil uitoefen, soms die sentra le 
mag in die o utoritere staat. Die ve rskynsel van totalitarisme het sedert 
Thie licke se dag sy kop in verskill ende gedaantes ui tgesteek, waarva n al-
ma! ' n uitwe rking op die geregtighe idstaak van die staatsowerheid het. By 
die verskynsel eien die staat(-sowerheid) horn sekere regte, voorregte e n 
vera ntwoordelikhede toe om s6 totale beheer en mag oar die (totale) 
lewens van onderdane uit te oefen. 
Yolgens Yan der Yyver & Yan Zyl (1982:460-1) kan 'n staatsowerheid vir 
homself oorm atige magte opeis met be trekking tot die intensite it daarvan 
(die kragdadigheid waarmee teenoor o nderda ne opgetree word) en met 
betrekking tot die omvang of bestek daarvan (die soort sake waaroor hy 
beheer uitoefen) . "Staatsabsolutisme ('n absolutistiese staat) kry bes lag 
201 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETIES 
na gc lang die staa lsowerhe id oormatige staatsmagte in die eersgenoe mde 
s in uitoefen, e n totalitarisme (' n totalitere staat) ontstaa n wanneer die 
staatsowerhe id, in die laasgenoemde sin, vir homse lf oormat iglik met 
a-po litiese aa ngeleenthede (byvoorbeeld die ekonomie, kunste, sport, 
godsd ie ns en dies meer) inme ng." (Van der Vyver & Van Zyl, 1982:461.) 
Teenoor die soge naamde "minimale staat" van die klass ieke liberalisme 
waar in die staat (omtrent net) die vryhe id van die indiwidu moet waar-
borg en die samelewing verder aan homself oorlaat, ontwikke l dus, in 
verske ie vorms e n ideologiese beklemtonings, die totalit€:re staat. Hier-
van is die sogenaamde "welsynstaat", onder invloed van die sosia lisme, 
die eerste voorbeeld. Die staatsowerhe id se geregtigheidstaak strek hie r 
byvoorbeeld so ver as om sorg te dra dat e lke burger 'n sekere bedrag per 
jaar verdie n, o ngeag of hy daarvoor gewerk he t of nie. Velema (1987:5 
e.v.) gee sterk e n gegronde kritiek op die idee van die welvaartstaat, wat 
volgens ho rn onafwendbaar in twee ander (e rger tota liter en onvrye) 
staats- e n maa tskappyvorms oorgaa n, naamlik die versorgingstaat en die 
he ilstaat (1987:30). Hie rdie stroming is hede ndaags in E uropa e n Brit-
tanje steeds sterk, maar het ook soms ander kl emtone, soos die erken-
ning va n die reg va n die indiwidu (Goudzwaard, 1972:14). Die oormatige 
kle m op die ekonomiese kant van geregtigheid en staatsinmengi ng in die 
pa rtikulie re inisia tief is ' n kenmerk van die sosia lisme. 
In Su ide r-Afrika het die Marxistiese sosia lisme ideologies meer ve ld 
gewen as die "klassieke" libera le sosia lisme (kyk vir 'n historiese oorsig 
oor d ie ontwikke ling van sos ia lisme, Marxisme e n kommunisme in Suid-
Afrika Leatt et a l. , 1986:137-148).33 Vir die Ma rxisme is die staat 'n 
nooclsaa klike euwel, maa r dan net tot voo r die aa nbreek van die ware 
kom munist iese bestel. "With the abolition of classes the power of the 
state will d isa ppear and gove rnmental funct ions will be transformed into 
sim ple ad ministrative functions." (Leatt et a l. , 1986:210.) Die Marxisme 
het grondliggende kritiek teen die liberaal-demokratiese staat, omdat dit 
die sentrale instelling van die kapitalistiese gemeenskap is e n slegs die 
be lange van die bourgeoisie bevorder. Die staatsowerhe id het dus geen 
geregtighe idstaak nie omdat dit geen ware geregtigheid kan bewerkste ll ig 
nie - dis vasgeva ng in sy eie burokrasie e n bevoordeling. Marx isties-
202 
DI E KONTEMPOR ERE SCENARI O 
Leninisme se to ta lita ri te it is nie soseer gelee in sy staa tsbeskouing nie as 
in sy tota le wereldbeskouing, waarin a ll es beheer wo rd (deur die staa t). 
Die "demokrasie" va n die Marxisties-Leninisme is ge lee in die dik -
ta to rskap va n ' n e lite (Lea tt et al. , 1986:240) . 
Daa r bestaa n egte r, veral in re latie f o ntwikke le nde Derde W€re ld-lande, 
' n ande r vo rm va n to ta lita risme, naamlik die sogenaa mde nasionalc 
sckuritcits taat (dit kan natuurlik me t ' n Marxistiese o f sosialistiese staat 
saamva l) . Nolan (1 982: 10) wys daarop dat in die lande waa r hie rd ie 
verskynsel voo rkom, daa r 'n "re latively sma ll wealthy e lite and a large 
number of peasants, worke rs, or unemployed" en e rnstige eko nomiese 
probleme as gevolg van die onbeheerde toepassing va n kapi.ta lisme is. 
Om d ie status quo in stand te hou en die meerde rhe id o ntevrede pe rsone 
te beheer, word "dictato ria l me thods" e n "to talitari an ideologies" gebruik 
(Nola n, 1982: 10). Wat Nolan nie noem nie, is dat hie rdie eko nomiese e n 
po litieke toestand ook deur Marxistiese en rewolusionere groepe gebruik 
word vir hulle e ie oogmerke. Jn hie rdie lande (waaronde r Bras ilie, 
Argentinie, Uruguay, Paraguay, Chili e n Suid-Korea) is die invloed va n 
die teologiee va n rewolusie e n bevryding ook ste rk . 
No la n (1982:8-9) ond e rs ke i ses ke nm e rke va n di e nas io na le 
sekuri teitstaat - en al bedoel hy dit waa rskynlik meer op Suid-Afri ka, is 
dit ook op die ve rskynsel as sodanig van toepassing: 
* Die staat is "supreme and absolute . It must contro l and de te rmine 
everything in the li fe of the natio n". 
* 
* 
* 
* 
Die grootste vyand va n die staat is die kommunisme, wa nt daar is 
in die w€re ld twee kampe, die kommunistiese e n aggress iewe 
Oos te en die vrye Weste. 
Daa rom is d aa r o p die staa t ' n totalc a a nslag, o p milit €re, 
ekonomiese, politieke, kulture le e n sie lkundige gebied. 
Die staat is dus in ' n to tale oorlog gewikke l wat 'n totalc strategic 
noodsaak, waa rby alle sa melewingsvlakke be trokke moet wees. 
Die hoogste doel va n die staat is daarom sckuritcit en oorlcwing. 
"Eve ry and any mea ns ca n be justified if it is deemed necessa ry fo r 
state security. And eve rything and anything that threa te ns the 
securi ty of the sta te must be e liminated and destroyed." Die staat 
se hoogste doe! is dus nie die welsyn van e n diens aa n die me nse 
203 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
• 
va n die land nie, maar die oorlewing en veiligheid van die staat. 
Dit gaa n nie noodwendig oor mense se veiligheid nie, maa r die van 
die staat. 
As gevolg hie rvan word daar in die nasiotiale sekurite itstaat soms 
sekere rcgsophelTende verskynsels en buite-en-bo-die-reg-werkcndc 
middele gevind. 'n Staatsveiligheidsraad wat die totale strategie 
moet ontwerp, koordineer en deurvoe r, is ook 'n verskynsel in 
hie rdie lande.34 
Indien die basiese ke nmerke van die regstaa t ve rdwyn e n plek vir 'n 
nasio na le sekurite istaat gemaak het, moet dit die (regsgebaseerde) gereg-
tighe idstaak van die staatsowerheid e rnstig be nadeel. Daarby moet 
gevoeg word dat ' n nasionale sekuriteitstaat altyd die neiging het om net 
'n deel van die bevolking se regte en voorregte te beskerm e n hulle te 
bevoordeel. Daar is dus ' n inhe rente spanning tussen die gereg-
tigheidstaak van die staatsowerheid soos wat dit hie rbo beskry( is (3.4.2), 
en die oogmerke van die nasionale sekurite itstaat.35 
Teenoor die ve rsk ille nde tota lite re tende nse in staatsowerhede is daar in 
die Weste (hoofsaaklik die V.S.A e n Kanada) ook nog die klassiek 
liberaal-dernokratiese siening van die staat. Dit gaan altyd saam met 
kapitalisme of (te n minste) 'n sterk beklemtoning van die vryernarkstelsel 
e n die indiwidue le e n forrn e le regte van die indiwidu (Goudzwaard, 
1972:14). In terme hie rvan word die staat se taak en bevoegdhede sterk 
bepe rk en "gerninima liseer". Dit bet gelei tot die konsep van die 
sogenaa mde "mi nimale staat" (Thielicke, 1974:357 e.v.) . Later (3.4.4.11) 
sa l op die begrensing van die staatsowerheid se verantwoorde likheid ten 
opsigte va n geregtighe id gewys word. Die vraag wat nou releva nt is, is of 
die vera ntwoorde likhe id van die staatsowerheid ten opsigte van gereg-
tigheid (genoegsaam) in 'n libe raal -demokratiese staat nagekom kan 
wo rd. Doen die staa tsowerheid nie wat bet ref die be lange van die veron-
regtes en die wat "marginaa l" leef (op die rand van 'n normale bestaa n), 
"te min" nie? Die vraag word gestel ve ral teen die agtergrond van die be-
sondere vera ntwoorde likheid van die koning in die Ou Testament 
teenoor die armes en die swakkes en die vreemdelinge. Dit lyk (in e lk 
geva l voorlopig) asof die beperking van die staat se taak in d ie 
204 
DTE KONTEMPO RER E SCENARIO 
minim alestaat-slelse l ook die ge·regt ighe idstaak negat ief kan be"invlocd. 
Goudzwaard (1972:17-9) wys lereg daarop dat die invloed van prag-
matis me (vera l in die Y.S.A.) in die liberaal-demokratiese slaat nega lie f 
beoordeel moet word . Die ontkenning van die belangrikheid van 
"bevooroordele nde" norme op die te rre in van die staa tsowerheid e n die 
klem op dit wat (bloot) funksioneel is e n "werk", moe t tot gevolg he dat 
die prinsipiee l begronde ge regtigheidstaak van die staa tsowerhe id (ten 
minste) geminimaliseer word of (ten uiterste) as "onnod ig" beskou word. 
Ten slotte is dit nodig om kortliks op die invloed van die natuurregs leer 
e n die pos itiwisme in die regswetenskap te wys, omdat dit kard in aa l is om 
die begrond ing van owerhe idsgereglighe id en me nseregte le verstaa n. 
Yan der Vyver & Yan Zyl (1982:50-1) beskryf die natuurregs leer soos 
vo lg: Dis '"n stel ideele regsnorme wat per se en universeel ge ld en wat 
rede lik kenbaar is", maar in terme van hedendaagse sienings hang d ie 
gelding daarvan van "plekgebonde e n tydsgebonde omstandighede af'. 
Yir Christenregsgeleerdes (soos Calvyn) is die natuurreg 'n Goddelike in-
stelling (N.G.B., art. 2) en die beginse ls daarvan kan (nog beter sigbaar 
e n o mskryf) in die Skrif gevind word (Van der Yyver & Van Zyl, 
1982:55-6). 
Teenoor die gedagte va n ' n ste l bestaande regsnorme beskou die 
positiwis me (op regsfi losofiese gebied) "positiewe reg - dit wil se, 
konkrete regs reels wat de ur 'n ko mpe te nte regsvorme nd e o rgaa n 
geprom ulgeer is" as die en igste juridiese werklikheid. "Begrippe soos 
'regsbegi nsel', 'natuurreg' e n 'me nseregte' verteenwoordig volgens die 
positivisme nie enigiets wat werklik bestaan nie, e n is alleen maa r die 
produkte van arbitrere spekulasie .. " (Yan der Yyver & Yan Zyl, 1982:62.) 
Omdat die positiwisme die bestaan van regsbeginsels (ook die wat op die 
Skrif begrond is/kan word) ontken, is dit vanuit ' n Ca lvinist iese 
gesigspunt "verwerplik" (Yan der Yyver & Yan Zyl, 1982:74). 
Toegepas op die geregtigheidstaak van die staatsowerheid beteken dit 
dat die positiwisme die bestaan van norme bo e n agte r die reg ontken . 
Die regskrag van die reg is net/hoofsaak lik gelee in die konkrete bestaan 
205 
ST/\ATSOWERH EID EN GEREGTIGH EID : EKSEGETIES-ETIES 
van wette: "Law is law since it is made by the Sovereign. The Sovereign 
is sovereign because he makes the law." ('n aanhaling oor die regsbes-
kouing van John Austin in Van der Vyver & Van Zyl, 1982:117). Oat die 
siening nega tiewe gevolge op die uitvoering van die geregtigheidstaak van 
die staatsowerheid m6et he, is duidelik. Van der Vyver en Van Zyl 
( L982: 116 e.v.) wys daarop dat die verband tussen die reg en etiek hier-
deur deurgesny word omdat dit beweer dat 'n wet reg is (net) omdat dit 
' n wet is. Geen wet (ook nie 'n ongeregt ige een) kan dus bevraagteken 
word of (hoef) op grond van etiese beginsels verander (te) word nie, om-
dat dit reg moet wees. Hierdeur kom 'n positiwistiese regs- en staatsbes-
kouing in 'n bosekringloop-redenasie waarbinne owerheidsgeregtigheid 
nie moontlik is nie. 
3.4.3.5 Samevatting 
Dit is dan die agtergrondscenario vir die et iese uiteensetting van die 
geregtigheidstaak van die staatsowerheid. Daar is vele invloede waa rteen 
gewnak moet word, en baie slagga te wat vermy moet word. Daa r is sien-
ings wat te veel aa n die staatsowerheid oorlaat en sien ings wat te min va n 
die staa tsowerheid verwag. Daar is beskouings wat te veel mag aan die 
staatsowerheid gee en die wat die staatsowerheid se verantwoordelikhede 
deur die inkorting van magte (te veel) beperk. Skriftuurlike (en daarom 
reformato riese) balans is dus noodsaaklik. 
3.4.4 Komponente van owerheidsgeregtigheid 
3.4.4.1 lnlciding 
Geregtigheid is, soos uit die historiese en veral eksegetiese resul tate 
gesie n kon word, ' n multidimensionele begrip (kyk ook KUnneth, 
1954:169). Dit is nie maklik om in geheel 'n definisie daarva n te gee nie. 
Dit is hoogstens moontlik om fasette of komponente daarvan na vore te 
laat kom. Dieselfde is waar van institusionele e n meer spesifiek 
owerheidsgeregtigheid. Daarom word, eerder as om 'n definisie te 
206 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
(probeer) gee, die kompo ne nte daarva n na vore gebring - soos dit in die 
onde rsoek tot dusver duidelik geword het. Uit hierdie kompo ne nte sa l ' n 
sie ning van wat die geregtigheidstaak van die staatsowerheid is, a lgaa nde 
na vore kom . Hierdie siening sal later gebruik word om die stelsel van 
rassek lass ifikas ie en die Bevolkingsregis trasiewet et ies te eva lueer 
(hoofstuk 4) . Die ander doe l van hierdie gedeelte is om die resultale van 
die ekseget iese ondersoek te "toets" aan onlangse teologiese navorsi ng in 
hie rdie veld, e n waar nodig aan te vul. 
3.4.4.2 Die regsorde 
Om owcrheidsgeregtigheid te Iaat geskied, is die skep en onderhou van ' n 
rcgsorde nodig om Godgegewe regsaansprake van mensc te beskerm . 
3.4.4.2. l Menseregte 
Uit die Skrif (veral die Ou Testament) is dit duidelik dat God aa n me nse 
regsaa nsprake teenoor ander mense gee (Helberg, 1984:4 e.v.). S6 gee 
die verbod om dood te maak (sesde gebod) aan die naaste (teenoor 
ande r me nse) die Godgegewe reg om nie doodgemaak te word nie. 
"Owerhe idsgeregtighe id" kan in die verband beskryf word as die ordening 
van die (staatlike) samelewing sodat hie rdie regte beskerm e n beoefen 
kan word. Oor die begronding van me nseregte bestaan daar in die 
teologie wydlopende verskil van mening.36 
Die Rooms-Katolieke natuurregsfilosoof Maritain (1951:80,84) begrond 
me nseregte in die natuurreg e n onderskei 'n ontologiese (wesens-) e n 
gnoseologiese (kenbare) e leme nt daarin (1951 :85-93). Hy maak die 
belangrike stelling dat "(m)en mutu ally opposed in their theore tica l con-
ceptions can come to a mere ly practical agreement regarding a list of 
human rights" (1951 :76). Hierdeur wys hy op die unive rse le aard van 
me nseregte, iets wat vir die geregtigheidstaak van staatsowerhede oral 
belangrik is. Menseregte is vir Maritai n (1951:101) in wese onvervreem-
baar (omdat hulle tot die ontologiese van die mens behoort), alhoewel 
party (soos die reg op assosiasie) nie absoluut nie maar slegs substansiee l 
onvervreembaar is. Me nseregte kan egter altyd beperk word, o md at daa r 
207 
STAATSOWERH EID EN GEREGTIGl-I EID: E KSEGETIES-ETIES 
in bclang van geregtighe id in die samelewing ' n onderske id tussen die be-
sit va n ' n reg en die uitoefe ning daarvan gemaak moet word. 
Smedes (1983:23 e.v.) koppe l me nse se regte en geregtigheid n6u aa n 
mekaar e n meen (tereg) dat regte geregtigheid voorafgaan. Geregtigheid 
kan o p grond van "common sense" beskryf word (1983 :27) as 'n verp lig-
ting teenoor ander (1983:24), as onpersoonlik omdat dit bo persoonlike 
houdi ngs teenoor ander uitstyg, maar tegelyk as sosiaal in die sin dat dit 
met verhoudinge in die gemeenskap te doen het (1983:25). Bybelse 
geregtigheid omvat Goddelike geregtigheid (1983:28-9), die profete se sin 
vir geregt ighe id (1983:30-1), en die Tien Gebooie as riglyne vir gereg-
tighe id (1 983:32). In sy behandeling van die vraag hoekom me nse regte 
het, wys Smedes (1983:33 e.v.) op die huiwering van Christene om van 
regte te praat vanwee 'n soort nederigheid voor God. Hy begrond mense 
se regte in die fei t dat hul le die naastes in die gemeenskap is e n o n-
derskei die volgende fasette: 
• Die naaste he t regte omdat hy daar is, onafhanklik van ander deur 
God daa rgeste l as sy skepsel. 
• 
• 
• 
• 
Die naaste het regte as 'n persoon omdat hy die beeld van God is; 
hy het regte o mdat hy ' n persoon is, gebore uit 'n vrou . 
Die naaste he t regte omdat hy 'n roeping het van e n voor God . 
Elke mens het ' n reg om hie rdie roeping na te kom; e n dit hou die 
roeping in om 'n rentmeeste r te wees, om sy gawes e n talente te 
ontwikkel e n te kan gebruik in diens van mense e n tot eer van God, 
e n om vir ander te sorg in regverdige en liefdevolle verhoudings. 
Die naaste het regte as lid van 'n gemeenskap, e n is daardeur aan 
sy naaste ve rbind . Die beeld van die kerk as die liggaam van 
Christus gee grond vir mense se regte binne die gemeenskap: 
Christene moet die waarheid praat en het dus die reg om die 
waarheid van ander te hoor, omdat hulle mekaar se lede is (Ef 
4:25). Dieselfde is waar van die Tien Gebooie as riglyne vir gereg-
tigheid in die gemeenskap. 
Die naaste het regte omdat hy 'n unieke persoon is, met unieke 
gawes e n 'n unieke roeping, wat van ander (kan) verskil. Mense in 
verskillende posisies e n mense met verskillende agtergronde het 
208 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
versk illende regte (Smedes, 1983:34-6). 
Smedes (1 983:36) vind die rede en motivering vir die bestaan e n erke n-
ning van me nseregte uitei nde lik in die feit dat me nse na die beeld van 
God geskep is: "Faith that every hum an be ing is a person, equal to all 
others in thi s fund ame ntal respect (geskep as beeld van God - TE), is the 
most basic reason for affirm ing that human beings have rights, and the re-
fore whe n we talk of just ice, we are talking about an inerad icab le hum an 
reality." 
Heyns (1986:108) praat van o ntiese regte (regte wat die me ns kragtens sy 
bestaan as skepsel van God toekom e n waardeur hy to t sy reg kom e n sy 
Godgestelde taak kan nakom) en onderskei tussen individue le e n sosia le 
me nseregte. Onder die eerste kategorie noem hy regte wat met die waar-
dighe id van die menslike pe rsoon te doen het (soos pe rsoonlike vryhe id , 
geloofsvryhe id e n gewetensoordeel) e n o nde r die tweede katego rie regte 
wat verband hou met wat die mens vir sy bestaan in die samelewing kan 
verwag (soos die reg op arbe id , regve rdige loo n, o nderwys e n 
ontwikkeling). 
Greidanus (1984:5-12) bespreek me nseregte teen die agtergrond va n 
seke re temas, soos die koninkryk, skepping-sondeval-verlossing, ve rbond, 
geregtighe id en reg. God gee as Skeppingskoning aa n sy skepsele regte. 
Jn die konteks van die opd rag om geregtigheid te doen, kom me nseregte 
na vore as regte van die ande r persoon wat e rke n e n beskerm moet word . 
Dit gaan dus oor e lkeen se verantwoorde likheid om aa n die ande r per-
soon sy regte te ve rskaf. Greidanus (1984:13-31) onderskei dan die vol-
gende sake: 
• Die Bybelse siening van die me ns en die reg op !ewe, begrond in 
die feit dat die mens na die beeld va n God geskep is. Hieronde r is 
daar wette wat die me ns se !ewe en die kwalite it van daardie lewe 
beskerm (soos die reg op rus, die reg op vryheid va n noodd ruf, die 
reg op voedsel e n skuiling, die reg op 'n nuwe begin, die reg op 
• 
sos ia le ve iligheid en die reg op geregtighe id) . 
Die Bybelse siening van menslike roeping en die reg om te werk, 
wat inhou dat e lke me ns die reg het om die kultuuropdrag va n Gn 
209 
STAATSOWERHEID EN GEREGTfGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
* 
* 
1:28 ui t te voer, e n wal ook die reg op e ie ndomsbesit insluit. 
Die Bybelse sie ning van gesag en menseregte, wat inhou dat me nse 
in gesagsposisies sekere regte het op grond van daardie posisies e n 
dat daar ie ts soos privaatregte en institusionele regte bestaan (soos 
die reg van die ke rk om die evangelie te verkondig sonde r inmeng-
ing van die staat). 
Die Bybelse siening van lewe en vryhe id van godsdiens, wat ook in-
hou die vryheid van assosiasie. 
Volgens Mott (1982:64) is dit liefde wat Bybelse geregtighe id anders 
maak as o m gelykes bloot gelyk te behande l. Omdat geregtigheid ' n in-
strument van liefde is, be'invloed dit ook die aard van geregtigheid: 
"Because it (liefde - TE) applies equally to a ll, demands respect for each 
and appreciates the needs and capacity for enjoyment of every pe rson, 
love gives birth to human rights - the fabric of justice." (1979:64.) Juis 
omdat gelowiges totaal van God se genade afhanklik is, is dit behoefte, 
eerde r as waarde, me riete, geboorte of vermoe, wat die distribusie van 
geregtighe id bepaal (1982:64). Volgens Mott skep (die eise van) Bybelse 
naasle liefde me nseregte. Daar bestaan dus die volgende "driehoek": 
* God gee waardigheid aan elke persoon; 
* ek sie n God se lie fde aan my en ander raak; en 
* ek aanvaa r die regte van die ander as pligte (1982:53). 
Molt (1982:52-3) wys in hierdie verband dus tereg daarop dat me nseregte 
nie aa nsprake tee noor God se soewereiniteit is nie, maar dat respek 
daarvoor ' n gevolg van die e rkenning van God se soewereinite it is. 
Daarby impliseer e lke reg dat daa r ook 'n plig bestaan. 
Alhoewel Murray (1981:27 e.v.) nie van die begrip menseregte uitgaan 
nie, maar by wat hy skeppingsordinansies noem, begin, is sekere van die 
sake wat hy be handel, ook Godgegewe aansprake van me nse teenoor 
me nse: die ordinansie van arbeid (1981:82-106), die waard igheid van 
lewe (1981 :107-22) en die he ilighe id van waarheid (1981:123-48). Jn die 
behandeling van Mt 5:38-42 (die sogenaamde lex talionis) verwys hy 
daarna dat daar op mense se regte inbreuk gemaak kan word e n hulle 
vryhede geskend kan word (1981:175). 
210 
KOMPONENTE Y/\N OWERH EIDSGEREGTJGHEID 
Die sienings van enkele Duitse teoloe (Huber & Todl, 1977; Schulze, 
1979) laat di t lyk asof daar 'n verskuiwing van die begrip "mensereglc" na 
die begrippe "grondwaardes en -regte" en "menswaarde" plaasgevind het. 
Schulze ( 1979:72 e.v.) begrond menswaardigheid teologies in wa t hy 
noem "Gottebenbildlichkeit". Dit is op alle mense van toepassing, on-
geag hulle "heilstoestand", en daaruit volg die mandaat van heerskappy 
oor die skepping (1979:332). Die politieke optrede van die Chrislen 
moet eksemplaries van die teologiese begronding van hierdie menswaar-
digheid wees. Goddelik verleende menswaardigheid word weerspiecl in 
vryheid en sel fbestemming as polilieke doelstellings. Al is or -
den ingsvo rm e ni e skeppin gsordeninge ni e, i s di e mens self 
"skeppingsgegewe". Yan hier af beweeg Schulze na die grondregte en 
-waardes. 
Benewens sogenaamde subjektiewe regte bestaan daar in 'n gemeenskap 
(kul tuurbepaa lde) grondwaardes (1979:234) . Y olgens Schulze 
(1979:236-7) is "grondwaardes" sosiaal-etiese riglyne wat op poli ties-
etiese riglyne uitloop. Die funksie daarvan is om 'n orientering vir 
politieke optrede te bied, 'n "handelingsprogram" in veral tye van dras-
tiese verandering. Grondwaardes ontstaan uit 'n konfrontasie met 'n his-
toriese situasie, en kry uit hierdie relatiwiteit geldingskrag. 'n Mens kan 
grondwaardes soos vryheid, geregtigheid en solidariteit as persoonlike 
houdings moontlik maak en deur die regsorde wetlik beskerm - dan 
word di t gronrlregte.37 
Yolgens Huber & Todt (I 977:119 e.v.) ontstaan die verskillende benader-
ings tot menseregle uit die klem wat verskillende menseregte-teoriee op 
drie sake le: vryheid, gelykheid en deelname. Onderliggend hieraan is 
die spanning tussen indiwidu en gemeenskap. Die diskussie gaan volgens 
Schulze (1979:241) daaroor of hierdie grondregte aan die indiwidu sub-
jektiewe regte teenoor die staat gee (soos die reg op meningsvryheid, 
godsdiensvryheid en gewetensvryheid), watter van hierdie regte beskerm 
moet word, in hoe 'n mate dit beskerm moet word, en of en hoe die in-
diwidu daarvan gebruik wil maak of nie. 
Dit is nie nodig om verder op die kwessie van menseregte in te gaan nie. 
211 
ST/\/\TSOWE RH EID EN GEREGTIGHETD: E KSEGETIES-ETJES 
Daa r is genoegsame Bybelse e n daarop gegronde teologiese getuien is dat 
die begrip me nseregte, as Godgegwe resgaansprake van mens teenoor 
mens, wettig in die sosiale e tiek gebruik kan e n moet word (Helberg, 
1984:4 e .v.). Die vraag of Christene mag aandring op die handhawing 
van hulle regte (onder andere na aanleiding van Mt 5:39-40 en 1 Kor 
6:1-1 1) is 'n inte ressante een, maar vir die doel van hierdie ondersoek nie 
ter sake nie . Dit gaan in hierdie onderafdeling oor hoe 'n staatsowerhe id 
moet optree om die burgers se Godgegewe regte deur die regsorde te be-
skerm, en nie oor die burge rs se e ie hantering van (hul e ie) regte nie. 
3.4.4.2.2 Die bcskcrming van mcnscrcgtc en rcgsaansprakc 
As d it vasstaan dat God aan mense regsaansprake teenoor ander mense 
gee, moet gevra word hoedat hierdie aansprake beskerm en afgedwing 
kan e n moet word.38 Greidanus (1984:12) maak 'n sterk saak daa1voor 
ui t dat die regte wat die Skeppingskoning aan sy onderdane gegee het, in 
die Ou Testament deur we tgewing beskerm is en daarom vandag ook 
deur die staatsowerheid via we tgewing beskerm behoort te word. Vol-
gens Mott (1982:73, 192) is veral die staatsowerhe id van 'n land die in-
strument van geregtigheid; dit wil se die instrument om hierdie me n-
seregte te beskerm en so (weliswaar gedeelte like) geregtighe id daar te 
stel (1982:73). Die sake wat Smedes (1983:37 e.v.) uit die bestaan van 
me nseregte ane i (bv. gelykhe id, behoefte e n merie te) kan net beske rm 
word deur die e rkenning en uitoefening van gesag, in besonder staats-
owerhe idsgesag. Daarmee word nie gese dat menseregte nie deur in-
diwidue e rke n e n beskerm kan word nie, maar we l dat in 'n sondige 
bede ling die afdwingbaarhe id van owerheidsgesag (met magsuitoefening 
indien nodig) noodsaaklik is o m mense effektief ande r se regte te laat 
e rke n en beskerm. 
Wanneer H eyns (1986:336-7) die wese van die reg bespreek, wys hy 
eerstens op die ordenende funksie daarvan en gee dan die volgende 
omskrywing van regsoptrede: " .. .'n deur voorskrifte afdwingbare orde n-
ing van ve rhoudinge e n ' n beskerming van onderlinge belange op basis 
daa1van dat e lke mens en voorts ook e lke samelewingsverband geroep is 
212 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTJGHEID 
daarvan dat elke mens en voorts ook elke samelewingsverband geroep is 
om elkeen volgens hulle Godgegewe status en funksies in onderlinge 
samehang harmonies te funksioneer." En alhoewel Heyns nie hier van 
regte nie maar van belange praat, is dit duidelik dat hierdie regsoplrede 
met die beskerming en balansering van regsaansprake te doen het. I leyns 
(1986:338) wys verder daarop dat benewens die staat se intra-regsfunksie 
(wat die "eintlike taak" van die staat is, naamlik om sy eie verhouding tot 
enkelinge en samelewingsverbande en die tussen samelewingsverbande 
tot mekaar te reel), die staat ook 'n "inter-reg"-funksie het, wat betcken 
dat die staat naas ander samelewingsverbande "as gelykwaardige 
grootheid, die primere en unieke taak het om die universele regsorde le 
reel en te beskerm". Alie optrede van die staat moet verder in 
ooreenstemming wees met sy primere taak, die handha- wing van die 
universele inter-regsorde. Die staatsowerheid se juridies ordevormende 
taak om deur die reg(-sorde) chaos in die samelewing te voorkom en dit 
as samelewing van mense en vir mense moontlik te maak en te beveilig, is 
in hierdie opsig ook belangrik (1986:339). 
Kunneth (1954:183-4) druk hierdie saak s6 uit: " ... der rechte Staat (stellt) 
eine Rechts- und Schutzordnung dar, so dass ein sinvolles freies Leben 
des einzelnen Staatsburgers wie das Gemeinschaftsleben in freien 
Gruppen ... ermoglicht wird. Die Staatsmacht ist eine Garantie der in-
dividuellen 'Menschenrechte' der freie Personlichkeit sowie des Exis-
tenzrechtes der innerstaatlichen Gemeinschaften." 
Saamgevat: die beskerming van mense se Godgegewe regsaansprake 
word veral aan die staa tsowerheid opgedra (Rm 13:4). Die raamwerk 
waarbinne dit gedoen moet word, word die regsorde genoem. Die al-
gemene manier waarop 'n regsorde in stand gehou word, is deur die 
dwingende (regeer-)mag van die staat - die "swaard" van Rm 13:4. Die 
manier om die regsorde in stand te hou, is deur wetgewing en 'n regstel-
sel (met howe wat die reg met mag kan afdwing en reel). 
2 13 
STAJ\TSOWERHEID E N GEREGTlGHEID: E KSEGETIES-ETIE S 
3.4.4.3 Orde en mag 
Daar bes taan 'n dclikate balans tussen gercgtigheid enersyds en orde en 
mag andersyds, met die belangrike voorwaarde dat in ' n geregtige staat 
die ccn nie sondcr die ander kan en mag bestaa n nie. 
Molt (1982:77) beskou Spr 3:27 ("Hou 'n weldaad nie te rug van horn aa n 
wie dit toekom as dit in jou mag is om dit te doe n nie") as die bas is vir 
sosiale (en in casu) owerheidsgeregtigheid. Dit gaan vir hom (tereg) oor 
behoeftes wa t bestaan e n die gelowige se persoonlike maa r ook sosia le 
nrng en posisie. "Any genuine justice, and any commitment to carrying 
out justice, must apply to the spectrum of institutiona l life ." (1982:78.) 
Gegewe die feit dat God aa n staa lsowerhede ' n g root verantwoor-
delikhe id vir geregtighe id e n die beskerming van me nseregle gee (kyk 
3.4.4.2.2 hierbo), word ook aan die staatsowerheid die mag gegee om dit 
le doen. Hierin is die staatsowerhe id God se dienaar. Sonder hierdie 
dwingende mag van die staatsowerhe id kan dit nie doen wat God verwag 
nie : dit kan nie o rde en vrede bewaar en die kwaaddoeners st raf nie. 
Mag is dus 'n noodsaaklike e le me nt van die staatsowerheid se opdrag. 
Maar hierdie mag kan ook deur die persone in owcrheidsposis ies 
misbru ik word: ten gunste van hulleself of hulle groep. Dan word die 
ba la ns tussen geregtighe id e n mag versteur e n word die mag van die 
staa tsowerhe id die instrum e nt van onreg (Mott, 1982:73). Molt 
(1982:205 e.v.) wys daarom tereg op die invloed wat owerheidsdwang 
(deur o ndere a ndere wetgewing) op waardes e n more le standaa rde het -
Le n goede. Hier moet egter in die lig van die mag van ideologiee 
bygevoeg word dat hierd ie invloed soms ook ten kwade kan wees (kyk 
3.4.4.9). 
In sy beskrywing van politiek as "immer Ordnungsaufgabe" ten opsigte 
van die me nslike same lewing e n daa rby ' n komple kse een, begrens Klose 
(1982:18) nietem in hierdie ordeningsdoel deur die sfeer e n doe l daa rvan 
te beperk. Hy wys daarop dat hie rdie ordeningsidee die hoofoorsaak is 
van magskonsentrasie, soms gepaardgaande met die onderdrukking van 
214 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
e lement~re vryheidsbehoeftes (1982:20). Die vraag na orde betrek on-
midde llik die vrae na vryheid en gesag. Magsbegre nsing is daarom die 
sentrale probleem (1982:2 1) en moet op verskeie manie re aangepak 
word, onder ande re deur sinvolle magsverde ling in die pluralistiese 
same lewi ng. Dit behels die "mededinging" in die politiek deur 'n 
veelheid drae rs van politieke beslissings, veral politieke pa rtye, maa r ook 
groter sa melewingsverbande (1982:22-6). Klose wys dus op die gevare 
van die ordeningstaak van die staatsowerhe id en die magskonsentras ie 
deur (veral) die staatsowerheid. Die belang daarvan vir die studie is dat 
inst itusio ne le geregtighe id (gegrond op menseregte) die noodsaaklike 
balans meebring. Klose (1982:205) se dan ook dat die regstaat (waarin ' n 
regsorde en geregtighe id behoort te heers) die indiwidue le staatsburger 
teen magsmisbru ik en die wi llekeur van die organe van staa tsgesag be-
skerm. 
Kiinneth (1954:161-7) wys daarop dat daar ' n wedersydse verhouding tus-
sen mag en reg is, wat beteken dat die regsordening deur mag daargestel 
word e n dat magsbegrensing deur die reg gesk ied. H ierdie wedersydse 
verhouding hou ' n spanning, wat deur die in sonde gevalle skepping 
veroorsaak is, in (1954:168). Omdat God s,e onderhoudingswil in die 
samelewing geregt ighe id vereis, is die taak va n die politieke e ti ek (en dus 
die staa tsowerhe id) om die "regte" reg te vind; in die te rminologie van 
hierdie studie die balans tussen reg e n mag (1954:169-70) .39 
Von Meyenfeldt (1976:126) laa t horn baie skerp uit oor wat hy die 
"me nslike god orde" noem e n wys op die ondergeskikte plek da.a rvan in 
die skeppi ngsverhaa l. In Gn 10 gebruik God self wanorde om sy wil deur 
te voer! Von Meyenfeldt trek die lyn deur na die dier van Op 13, waar 
die me nslike orde van die Romeinse staat vir God ' n gruwe l is. E n 
alhoewel Von Meyenfe ldt miskien te kras oordeel, is die waarheidsmo-
ment van sy be toog dat o rde self relatie f is tot wie dit inste l e n wat die 
doel daarvan is. "Orde mag er zijn , maar weet wel in welk ge lid je 
meeloopt! Gods volk re lativeert de alom aangebeden orde !'' (1976:126.) 
In dieselfde trant waarsku Van Wyk (1986:189) dat die motie f van wet e n 
orde, al is dit hoe belangrik, nie die motie f van reg e n geregtigheid mag 
215 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETfES-ETIES 
verdring nie. "Nie blote voortbestaan nie, maar voortbestaan-in-
geregtigheid moet 'n volk se doelwit wees." 
Heyns (1986:336) le sterk klem op die orde-eienskap van die Godsryk en 
beskryf dit as die "toestand wat heers wanneer 'n verskeidenheid mense, 
sake of dinge, elk 'n eie plek het en 'n eie funksie vervul volgens eie aard 
en wel s6 dat daaruit 'n eenheid ontstaan". 'n Reeling (wat as 'n 
ordereeling voorgehou word) kan egter ook wanorde en chaos tot gevolg 
he. Inherent aan Heyns se definisie van orde is egter reeds geregtigheid, 
omdat dit oor die skeppingsorde gaan - s6 bring hy geregtigheid en orde 
in balans. Hierdie feit word deur sy omskrywing van 'n regsdaad bevestig, 
wanneer hy reg (in casu die harmoniering van belange) en orde verbind 
(1986:337). 
Marshall (1984:53) beskryf geregtigheid selfs in terme van orde, maar 
dan 'n Goddelike orde: "Justice refers, first of all, not to persons or acts 
but to the fact that there can be a just ordering of things according to 
God's will. God maintains a just order in the creation. We are to con-
form our actions to this order and we are to judge all things and all ac-
tions in terms of this order." Die orde is dus 'n regsorde, want om aan 
iemand geregtigheid te doen, beteken om aan horn te gee wat horn 
toekom, dit wil se om aan horn sy regmatige plek binne God se orde of 
skepping te gee (1984:55). Die geregtigheidstaak van die staatsowerheid 
is "to justly interrelate the authorities, the areas of responsibility, of 
others within creation. Government... is to make sure that relations ... are 
ones which conform to God's requirements for a just order." (1984:58.) 
Dit is duidelik dat twee elemente van owerheidsgeregtigheid die mag is 
waarmee dit afgedwing kan word en die orde waarbinne dit gestalte moet 
kry. Geregtigheid mag egter nooit teenoor mag of orde gestel word nie. 
Die balans daartussen bepaal die kwaliteit van die owerheidsgeregtigheid 
wat (moet) bestaan. 
216 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
3.4.4.4 Wetgewing 
Wetgewing is een van die belangrikste geregtigheidskanale en 
-instrumente wat die staatsowerheid (s pes iliek die wetgewende gesag) tot · 
sy beskikking het. 
Met dit wat in die vorige twee afdelings oor die vera ntwoordelikhe id va n 
die staatsowerhe id te n opsigte van geregtigheid gese is, is dit logies om 
tot die konklusie te kom dat een van die belangrikste geregtighe idska nale 
e n instrumente wat die staatsowerheid - spes ifiek die wetgewende gesag -
tot sy beskikking he t, wetgewing is . Hieronder word natuurlik ook plaas-
like owerheidsordonnansies en proklamas ies verstaan. 
Mott (1982:79) se in hierd ie verband dat die grondstruktuur van ' n 
gemeenskap deur die kumulatiewe effek van sosiale e n ekono miese wet-
gewing gevorm word, e n dat ' n gemeenskap nouliks geevalueer kan word 
sonder om aandag aan sy wette te gee: " ... thus justi ce cannot be 
separa ted from coercion, law and governme nt." In die eksegese (kyk 
3.4.2.5 e n 3.4.2.6) is dieselfde gesien . Wetge;ving is een baie belangrike 
manie r om geregtighe id daar te ste t. 
Natuurlik - en dit word nie hier be twis nie - is wetgewing nie enigste 
manie r om geregtighe id te ve rseker nie, en soms nie eers die bes le 
manie r nie. Daar is byvoorbeeld ook die reg- e n geregtigheidskeppende 
hofuitsprake, die sogenaamde presede nte reg. En verder is daar soos 
Mott (1982:197) tereg se, 'n grens aan politiek (en wetgewing). Uite in-
de lik kan 'n gemeenskap net geregtig wees as die inwoners sekere 
waardes wat geregtigheid veronderstel en voorstaan, handhaaf. Die doel 
van hierdie ondersoek is egter juis om die moontlikhede wat wetgewing 
bied om owerhe idsgeregtighe id daar le ste l, te ondersoek. E n die rede 
daarvoor is nie net dat dit prakties nod ig is nie, maa r ook prinsipieel 
noodsaaklik is. 
Mott (1982:198) wys ook daarop dat Christelike pogings om geregtige 
wetgewing daar te stet in die demokratiese proses eerder as in verander-
217 
STJ\J\TSOWERH EID E N GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETJES 
ing wat va n bo a fgedwing word, moet setel. Die teo logiese redes hie1voor 
is twecledig, naamlik die respek (op grond van lie fde) vir die waa rdigheid 
van die ander, e n die noodsaaklikheid om die misbruik van mag van een 
pe rsoon oor 'n ander teen te staan . Hie r moet ook gewys word op die 
verdelings van gesag wat daa r in die Ou Testament was (kyk 3.4.2.12 
hierbo), te n spyte daarvan dat die regeringsvorm alles behalwe 'n demok-
ras ie was. Die feit van menslike sondigheid maak sulke ve rdelings en 
korrektiewe op gesag en mag noodsaaklik. 
3.4.4.5 Vrede 
Owcrheidsgeregtigheid moct op die verkryging en onderhouding van die 
groots moontlike vrede ingeslcl wees. 
In d ie eksegese van veral Ou -Testamentiese gedeeltes is gesien dat daa r 
' n n6U band tussen (owe rhe ids-)geregtigheid en vrede is (kyk 3.4.2.7). 
Maar (en dit trek die beginsel deur na die Nuwe Testament e n vandag) 
dit kan en sa l ook gesien word in die Mess iaanse ryk, waar "die werking 
va n die geregtigheid ... vrede (sal) wees e n die vrug van geregtigheid rus 
e n veilighe id tot in ewigheid" (Jes 32:17). Owe rhe idsgeregtigheid moet 
dus op die verkryging e n onderhouding van die grools moontlike vrede 
ingestel wees. Anders gestel: die ve rkryging en onderhouding van vrede is 
een bewys dat die optrede va n die staatsowerheid inde rdaad ge regtig is. 
Dit is moe ilik e n onnodig om hier op die Bybelse begronding van vrede 
in te gaan. Die shalom van God is e ne rsyds 'n iirnerlike toestand en a n-
dersyds 'n eskatologiese begrip (Kiinneth, 1954:50), maa r beide moet 
reeds in hie rdie lewe konkreet gestalte (begin) kry. Dit is so te n spyte 
van die feit dat die sondegeva llenheid van hierdie bedeling permanente 
en d iepgaa nde vrede onmoontlik maak - daarom die "groots moontlike 
vrede", 'n re latiewe vrede. Kiinneth (1954:458) wys daarop dat vrede e n 
versoening in die politieke lewe nie moontlik is sonder wat hy die 
"Christusdimensie" van ve rgewing en lie fde noem , nie . Die aardse, 
tydelike vrede moet 'n gevolg wees van God se geregtigheid en ' n vrede 
van Christe ne met God, met mekaa r en met ander (Rm 12:17-8). 
218 
KOMPONE NTE VAN OWE RHEIDSGEREGTIG H EID 
K i.i nn eth (1954: 181) se: "In de r d e mo kra ti sche Respe kti e run g de r 
E inzelpe rsonlichke it abe r ist zugle ich e ine i.iberaus bedeutsame Gew~ihr 
fi.ir die Achtung de r allgemeine n 'Me nsche nrechte' gesetzt und dami t e in 
prinzipie lle r Beitrag fiir Humanitat, Gerechtigke it und Friede n gele istet." 
Hy koppe l ge regtighe id e n vrede ook, as "wesentliche Staatsaufgaben" 
aan mekaa r (Ki.inneth, 1954:511). 
In sy boek me t die tite l "Until Justice and Peace embrace" koppel Wol-
terstorff (1983:69-72) vrede e n ge regtighe id ste rk aa n mekaa r. Op grond 
va n die bekende woorde van Jes 32:16-17 maak hy ' n gegronde saak daa r-
voor uit dat Christene God se medewerke rs vir die (uite inde like) shalo m 
in die wereld is (1983:72). Die verband tussen geregtighe id en vrede ko m 
in vie r kenmerke van sha lom na vo re: 
* Om in shalom te lewe, is "to e njoy living before God, to e njoy li ving 
* 
* 
* 
in one's phys ica l surroundings, to e njoy living with o ne's fe llows, to 
e njoy li fe with oneself'. 
Sha lom slui t die regte ha rmo nie use ve rhoudings met ander mense 
en vreugde in menslike gemeenskap in . 
Shalom hou die regte ha rmo nieuse verhouding met die natuur en 
vreugde in die fisiese omgewing in . ' 
Al hie rdie regte e n harmonieuse ve rhoudings is begrond in die 
regte verhouding met God: "Shalom is the responsible communi ty 
in which God's laws fo r the multi face ted existe nce of his creatures 
are obeyed." (1 983:70-1.) 
Geregtighe id as die genieting va n (mense-) regte is o nontbeerlik vir vrede 
omdat shalom 'n etiese gemeenskap daa rste l. Sonder geregtighe id word 
die shalom aangetas e n sonde r geregtighe id kan daa r geen vreugde- in-
gemeenskap wees nie (Wolterstorff, 1983:70- l ). 
Smedes (1 983:30-1) se in sy behande ling va n die pro fete se prediking dat 
God se geregtighe id (s.dq) vir die vo lk net vo lkome is as daar ook sha lom 
is, in 'n "perfekte kombinas ie". Die gevolg van (ware) ge regtighe id sa l 
vrede wees - ande rs is di t nie waa r nie . D it dui op die "onvo lkome" aa rd 
van geregtighe id sonde r vrede. God was/is nie tevrede as mense (ne t) 
hulle regte kry nie: daar moet ook vrede e n lie fde wees. "The prophe ts 
219 
ST/\ATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
never demand less than justice, but they promise more. Nothing e lse is 
e nough without justice; but justice is not enough by itse lf." (1983:31.) 
Hoewel vrede die "onvolkomenheid" van geregtigheid moet "aanvul", is 
dit daa rom ook waar dat geregtigheid 'n voorwaarde vir vrede is. Die 
valse wekroep "Vrede, vrede" in Jer 6:13-4 kom juis in omstandighede 
van uite rste inst itusionele onreg (Mott, 1982:168). Sonder geregtigheid 
kan daar dus nie ware vrede wees nie, maar voortvloeiend uit gereg-
tigheid moet daar (al meer) vrede wees. Volgens Klose (1982:62 e.v.) het 
die staatsowerhe id deur die politiek die taak om konnikte te besleg, e n 
dit hou die bewaring van ' n maatskaplike vrede e n die stabilitiet van die 
politieke stelsel in. 
Samevattend kan gestel word dat die kousale band tussen geregtigheid en 
vrede duidelik is. Konkreet beteken dit dat owerhe idsgeregtigheid deur 
onder andere wetgewing ingestel moet wees om vrede le bewerkstellig, 
e n dat owe rhe idsoptrede ge toets kan e n moet word aan die bereiking van 
vrede binnelands. 
3.4.4.6 Gelykhcid 
Owcrhcidsgcrcgtigheid moet op die gelykheid en gelykwaardigheid van 
ondcrdane en hulle gelyke bchandcling voor die reg en wetgewing ingc-
stel wees. 
Die hierbo genoemde basis vir die bestaan e n e rkenning van me nseregte, 
naa mlik die feit dat a ll e mense na die beeld van God geskep is, gee aa n-
le iding daa rtoe dat me nse se gelykheid ook in die regsorde en die 
toepass ing van owerheidsgeregtigheid erken en eerbiedig moet word. 
Smedes (1983 :37) s€ op grond hiervan dat die Bybel 'n sterk "egalitarian 
streak" het. Hy noem benewens die profete se prediking ook Mt 5:45 se 
ree n wat die Vader op alle mense laat val en die beeld van die kerk as 'n 
liggaarn (1 Kor 12:22 e.v.) as voorbeelde hiervan. Mott (1982:34) noem 2 
Kor 8:14 as 'n voorbeeld waar die Bybel gelykheid (hier tussen 
gemeentes) vereis en wys ook tereg op die belangrikheid van God se 
220 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
liefde vir mense as 'n basis van gelykheid voor God (1982:49-50). 
Die saak is egter nie so eenvoudig nie. Reeds die Griekse wysgere het 
oor die inhoud en die meriete van gelykheid en ongelykheid debat gevoer 
(kyk bv. na Aristoteles se onderskeiding van aritmetiese en geometriese 
gelykheid, 2.2.3). Blote gelyke behandeling (ook voor die reg) sal nie 
noodwendig en altyd sorg dat geregtigheid geskied nie (kyk ook Smedes, 
1983:37 se voorbeelde). Die staatsowerheid moet a nder on-
gelykheidsfaktore in die samelewing in aanmerking neem. In die Ou Tes-
tament het God deur die wetgewing en die profete 'n "partydigheid" vir 
die armes, die weduwees en wese en die vreemdeling gehad - juis omdat 
hulle deur omslandighede verongelyk is en blote gelyke behandeling nie 
daardie ongelykheid sou herstel nie (kyk ook Mott, 1982:65-72). Teenoor 
wat hy Aristoteliese bewarende geregt igheid noem, beskryf Molt 
(1982:65 e.v.) Bybelse geregtigheid as skeppend. Dit kom daarop neer 
dat soms (ook deur die staatsowerheid) ongelyk opgetree moet word om 
(basiese) gelykheid te herstel: "Biblical justice is dominated by the prin-
ciple of redress, which postulates that inequalities in .the conditions 
necessary to achieve the standard of well-being be corrected to ap-
proximate equality." (1982:67.) Hierdie "redress" mag weliswaar nie tot 
almal in die gemeenskap se voordeel strek nie (Ps 107), maar was nood-
saaklik (vgl. byvoorbeeld die jubeljaar, Lev 25:25-8). 
Smedes (1983:37-8) gee die volgende algemene reel: 'Treat people 
equally unless and until there is a justification for treat!ng them 
unequally." Wat regverdiging vir ongelyke behandeling is, is ook 'n saak 
van groot meningsverskil. Mott (1982:70) gee vyf moontlikhede waa1vol-
gens distributiewe geregtigheid in die regsfilosofie beoordeel word, 
naamlik behoefte, waarde, meriete, werk of prestasie en ooreenkornste 
met ander. Mott (1982:64,70) beskou behoefte as die prioriteit van 
Bybelse geregtigheid (hy wys op I-Id 4:35, as 'n vervu lling van die Ou 
Testament), terwyl werk of prestasie en ooreenkomste eers aan die orde 
gekom het nadat almal se behoefte vervul is. Waarde het volgens Mott 
geen Bybelse begronding as geregtigheidsbeginsel nie omdat alle mense 
gelyke waarde het, terwyl meriete slegs relat.iewe waarde gehad het (en 
meriete van geboorte of status nie erken is nie). Marshall (1984:52) be-
skryf gelykheid as juridiese beginsel soos volg: " ... treat equal cases alike 
221 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
and let the measure of reward or punishment be appropriate to the 
gravity of the deed." 
Smedes (1983:38-43) behandel meriete en behoefte as twee 
moontlikhede om "gelykheid" le bepaal. Onder meriete onderskei hy die 
meriete wat aan mense gegee word (wat, omdat dit deur God gegee en 
nie verdien is nie, nie rede vir ongelyke behandeling gee nie) en meriete 
wat deur mense verdien word (wat in sekere omstandighede wet rede vir 
ongelyke behandeling gee.) Onder die behoeftes van mense wys hy 
daarop dat God self die behoeftiges help (Ps 72:12), maar dat onderskei 
behoort te word tussen oorlewings- en "floreer"-behoeftes, en dat die 
verskeidenheid van menslike behoeftes in aanmerking geneem behoort te 
word. 
Die belangrike saak wat Smedes (1983:43) aan die orde stel, is dat nie 
een van gelykheid, meriete of behoefte (of ander) op sigself 'n waarborg 
vir geregtigheid is nie, maar dat aldrie (en ander faktore) in aanmerking 
geneem en in balans gebring moet word om (oak owerheids-
)geregtigheid te verseker. Klose (1982:133) beskou gelykheid (en 
vryheid) as "tragende Ordnungsprinzipien eines menschwi.irdigen politis-
chen System". Die mens en sy ontwikkelingsmoontlikhede is volgens 
horn die einddoel van die politieke bestel en om dit te realiseer, vereis 'n 
fyn balans tussen vryheid en gelykheid. Hierdie balans kan slegs teweeg-
gebring word deur die beskerming van "persoonlike vryheidsregte" (kyk 
3.4.4.7 hieronder), deur 'n gemeenskapsordening wat toegespits is op 
sosiale geregtigheid en deur die grondbeginsesl van gelyke ontwik-
kelingsmoontlikhede en gelykheid voor die reg van alle burgers. Dit gaan 
dus om die handhawing van die regsorde en institusionele geregtigheid 
(1982:133). 
Murray (198L:92) meen dat gelykheid nie 'n feit van God se voor-
sienigheid is nie. Om te clink dat volkome gelykheid ooit bereik sat word, 
is enersyds nai'ef en ontken andersyds die verskeidenheid wat God self in 
mens en in die skepping ingeskep het. Hoewel in die bree hiermee ak-
koord gegaan kan word, wys Smedes (1983:39) tereg daarop dat menslike 
geregtigheid nie gebaseer kan word op Goddelike predestinasie (van 
222 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
"ongelykheid" nie) . Dit is juis die me ns se opdrag om die onreg wat 
me nse ly (byvoorbeeld as gevolg van die fe it dat hulle arm gebore is), te 
verwyder. "The Bible urges us to bridge these gaps, not to make them 
normat ive." (Smedes, 1983:39.) 
Heyns (1986:109) stel dit sterk: "Ons kan met groot ste lligheid verklaar: 
dit is deel van geregtigheid om in te sie n dat nie alle me nse gelyk is nie 
en dat onge lyke mense soms ongelyk behandel moet word ten e inde reg 
aan alle me nse te laat geskied." Hy waarsku verder: "Maar steeds sal die 
reg aan geregtigheid, aa n sy norm getoets moet word en steeds sal dit in 
geregtigheid moet gaan om die handh awing van die heer-likhe id van die 
menslike pe rsoon as verteenwoordiger van God op aarde ... dit gaan in 
geregtigheid om die hum anite it van die me ns." (1986:109.) 
Dit is nie nodig om dieper op hierdie (moeilike) saak in te gaan nie . Dit 
staan vas dat gelykheid voor die reg en wetgewing ten nouste ve rbo nde 
aan geregtigheid is. Dit is egte r nie ' n absolute gelykheid nie, maa r ' n 
gekwalifiseerde een. Hie rdie gekwalifiseerdheid van gelykheid werk ve r-
der nie in die rigting van groter ongelykheid nie, maar juis groter 
gelykheid. In die beoordeling van enige owerheidsoptrede e n 
-geregtigheid sal die toets van gelykheid e n die rigting waarin die tendens 
van gelykheid beweeg, van die uiterste belang wees. 
Ten slotte is dit nodig om daarop te wys dat die geregtigheidstaak van die 
Bybelse owerhede ten nouste gekoppel was aan die element van "tot 
voordeel wees" vir al die onderdane (kyk 3.4.2.11). Teen die agtergrond 
van die gelykheidsbeginsel beteken dit dat die voordele van die ge reg-
tigheids- optrede van die staa tsowerhe id ge lyklik oor die he le samelewing 
versprei moet word. 
3.4.4.7 Die balansering van die belange in die gemeenskap en vryheid 
Owerheidsgeregtigheid moet, in die balansering van die regte van in-
diwidu en gemeenskap (insluitend die staatsowerheid self) die hoogs 
moontlike vryheid aan elkeen bied. 
223 
STJ\ATSOWERH EID EN G EREGT IGH EID : EKSEGETlES-ETIES 
D ie "ba lans tussen die belange van die indiwidu en die van die 
gemeenskap is een van die deurlopende temas in die sosiale en spesifiek 
die politieke etiek (2.6.8). Die vryheid van die indiwidu en die mate 
waa rin dit ter wille van die belange van die gemeenskap beperk word of 
nie word nie, I ~ ten grondslag aan hierdie saak. Dit gaan dus om die 
vryheid en belange van die indiwidu en die belange van die gemeenskap. 
Die feit van die moderne totalitere staa t, wat die belange van die 
staatsgemeenskap oorbeklemtoon ten koste van die belange van die in-
diwidu, maak hierdie saak uiters aktueel (Kiinneth, 1954:43). 
Heyns ( 1986:337) wys op die belange-a fwegende en harmonierende 
funksie van die reg (en daarom die staatsowerheid) . Hy beskou dit as 
een van die staat se funksies om sy eie verhouding tot enkelinge en 
samelewingsverbande en die verhouding tussen samelewingsverbande 
onderling te reel. Dit is inderwaarheid die taak van die staatsowerheid as 
samelewingsverba nd wat met dwangmag die regsorde in stand hou, om 
die balans tussen die verskillende belange in die gemeenskap te reel en le 
laa t balanseer. 
Smedes (1 983:35) beskou een van die redes hoekom mense regte het, as 
gesctel in die mens se reg as lid van die gemeenskap. Die naaste se 
mens-in-gemeenskap-wees gee aan my 'n verpligting teenoor horn, en aan 
hom 'n reg teenoor my. Die indiwidu het egter ook sekere regte teenoor 
die gemeenskap in geheel: 
"(l) the right to be left alone by the community, lest it swallow up our in-
dividuality, and (2) the right to the support and help our community can 
give us, lest it abandon us in our aloneness. Both of these rights are ours 
because we are created to be individuals within the community." 
Va n Wyk (1986:189-90) wys daarop dat vryheid in die politiek een van 
die "kosbaarste en fundamenteelste waardes" is om na te streef, en dat 
Christelike vryheid, godsdienstige vryheid en politieke vryheid nie ge-
skei mag word nie. Vryheid (ook in die politiek) beteken om diensbaar 
te wees aan God en die naaste. 
224 
KOMPONENTE VAN OWERl-IEIDSGEREGTIGHEID 
Schulze (1979:135) wys op die feit dat vryhede soos die vryheid teenoor 
openbare instellings afgeleide vryhede is - afgelei van die Christen se 
vryheid in Christus e n sy vryheid van knegskap aan die wereld en sonde. 
Hy s ie n dit s6 dat die mens in vryheid as medewerker e n 
medeverantwoorde like met God in die skepping moet saamwe rk. So het 
die mens as gevolg van sy vryheid medevera ntwoordelikhe id om die 
beginsel van sosiale geregtigheid konkreet as geregtighe id toe te pas 
(1979:203). Die etiese begrip "vryheid" moe t volgens Schulze (1979:322) 
op grond van die regverd iging van die mens deur God verstaan word as 
"Eroffnung partnerschaflicher zwischenmenschlicher Verha ltnisse". Hy 
beskou vryheid en bevryding as grondbegrippe van e lke politieke e liek 
(1979:341). 
Klose (1982:40) se: "Aufgabe de r Politik ist es, jene bestmogliche Form 
des Staates aufzubaue n, die grosstmogliche pe rsonliche Freiheit se ine r 
StaatsbGrger mit de r no twendige Autoritat de r staatlichen E inrichtungen 
verbindet, zugle ich jene Ausgleichsmechanismen siche rstellt, die zur 
Konfliktbewa ltigung jeder Gesellschaft e rforde rlich ist." Hy stel dus 'n 
ba lans tussen persoonlike vryheid e n staa tsgesag. Die uitdaging van die 
moderne tyd is om 'n staatsbestel daa r te ste l waarin die menslike vryheid 
ve rseke r is e n kleiner e n groter gemeenskappe die bes moontlike ontwik-
kelingskans het (1983 :42-4). Vryheid e n gelykheid is vir horn ingeprente 
wesenskenmerke van die demokratiese regstaat, wat in balans gehou 
moe t word deur die me ns en sy ontwikke lingsmoontlikhede as die doe! 
van die politieke stelsel te beskou e n mense se gelykheid voor die reg te 
beskerm (1982:113,133). Ongelykheid le i tot verlies van vryhe idsregte 
van persone e n groepe. Die vryheid van die indiwidu word nie ne t deur 
direkte staa tsingrype aangetas nie, maa r ook deur die manipulas ie van 
massa media , die bevooroordeling va n die openbare mening e n die 
beperking van grondregte de ur wetlike en administratiewe maat reels 
(1982:114). Weer kom die spa nning tussen indiwidu e n gemeenskap na 
vore, 'n spanning wat deur die staatsowerheid gebalanseer moet word 
deur die staa tlike gemeenskap s6 te orden dat die hoogs moontlike 
gelyke ontwikkelingsmoontlikhede vir alle burgers bestaan (1982:134). 
225 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHE ID : EKSEGETIES-ETIES 
Ki.innelh (1954:165-7) meen dat die staatsmag begrens word deur die reg, 
in die besonde r die indiwiduele reg van me nslike persoonlikhe id. 
Hierdie saak hel drie fasette: die reg op persoonlike vryheid, die reg op 
persoon like bestaa n en die reg op persoonlike verantwoordelike 
lewensvorming. Die indiwidu se vryheid moet dus erken en beskerm 
word, oak teenoor die staatsgesag (1954:176). Die beskerming van die 
vryheid van die indiwidu en die staatsregtelike beskerming van sy pe r-
soonlike vrye bestaan is kenmerke van die "regte" staat (1954:181). Dit is 
dus juis die regs- e n beskerm ingsorde van die staat waardeur 'n sinvolle 
vrye lewe van die indiwiduele staatsburger e n die gemeenskapslewe in 
vrye groepe moontlik gemaak word - dit is die waarborg daarvoor 
(1 954:183-4). Ki.inneth (1954:377) wys egter oak daarop dat namate d ie 
staatsordening die indiwidue le vryheid moontlik maak, daardie selfde 
vryheid deur gehoorsaamheid aan die bevelsgesag van die ordening 
begrens word. 
Sharp (1985:37 e.v.) skryf oar die ve rhouding tussen die indiwidu en die 
staat en wys op die spanning wat daar tussen die twee "polarised abstrac-
tions" bestaan e n wat na vore kom in die spanning tussen vorm en 
vryhe id, idealisme en realite it en ke iser en God. As algemene reel stel hy 
dat die staat se te rre in gekwalifiseer word primer deur sy prioriteit ten 
opsigte van geregtighe id, terwyl vir die indiwidu liefde en geloof voorop 
staan (1985:40). Die spanning tussen indiwidu e n staat kom veral in die 
kwessie van menseregte na vore, want al moet dit bevestig word dat geen 
staat menseregte (kan) skenk nie Guis omdat God dit gee), is dit net so 
waar dat geen mensereg absoluut is nie. Nog die staat, nog die indiwidu 
is soewerein; die verantwoordelikheid van e lk teenoor die soewereine 
God moet daarom die balanseringsfaktor wees (1985:41 ). 
Opsomme nd gee Sharp (1985:44-5) enkele riglyne oar die spanning tus-
sen indiwidu e n staat: 
• Daar moet nie uit die staanspoor aanvaar word dat die indiwidu en 
die staat altyd antiteties teenoor mekaar staan nie. 
• Daar moe t egter konkreet onde rske i word of ' n spesifie ke 
staatsbeste l nie in 'n anti-Christe like rigting ne ig nie. 
226 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
• 
* 
Juis omdat daar geen lewensdeel is wat neutraal is nie, moet die 
Christen (indiwidu) gereed wees vir die moontlikheid van botsing 
met die staat. 
In Christene se teenstand teen die staat se optrede moet egtcr al-
tyd gevra word wat die motief is : God se bevel of ' n 
selfgesentreerde menslike ideaal? 
Samevattend moet opgemerk word dat een van die belangrike elemente 
van owerheidsgeregtigheid die balansering van die regte van indiwidu en 
gemeenskap is. Hierdie belange-afweging (om Heyns se term te leen) 
moet daarop ingestel wees om die hoogs moontlike vryheid aan die in-
diwidu en groepe te bied. 
3.4.4.8 Liefde en billikheid 
Benewens die (regs-formele) owerheidsgcregtigheid moet daar voorsicn-
ing gemaak word vir die toepassing van licfde en/of billikhcid in die 
sogcnaamde "indiwiduele geval". 
In die geskiedenis het talle teoloe (kyk 2.3.2.4, 2.4.2.5, 2.3.4.5) aangevoel 
dat formele wette nie genoeg is om aan die Bybelse eise vir geregtigheid 
te voldoen nie. Soos dit soms nodig is om mense ongelyk te behandel om 
geregtigheid te laat geskied (kyk 3.4.4.6 hierbo), is dit soms nodig dat 
voorsiening gemaak word vir die eise van die liefdesgebod in die toepas-
sing van 'n wet op die indiwiduele geval; dit word ook billikheid genoem 
(Calvyn se term, kyk 2.4.3.4.5). 
Murray (1981:179) wys op die noue band tussen liefde en geregtigheid: 
"Love is first of all love to God, and therefore love of justice. Hence, 
when we view the demand of love in its broader proportions, the demand 
of love and the demand of justice are really one." Alhoewel dit waar is 
dat liefde wyer strek en verder gaan as om aan elkeen te laat toekom wat 
syne is, werk liefde in op die toepassing van geregtigheid. Die Christelike 
etiek (en dus ook 'n owerheidsetiek) werk met meer as die letter van die 
wet, en daarom met meer as blote geregtigheid (kyk ook Murray, 
227 
STJ\ATSOWER HEID EN GEREGTlGHETD: EKSEGETIES-ETLES 
1981: 181 e.v. oor die onderskeid tussen wet en genade). 
Heyns ( 1986:109) vestig die aa ndag daarop dat as dit in geregtigheid gaan 
om wat aan die menslike persoon toekom, benewens die gelykwaar-
digheid van alle mense ook die verskeidenheid onder mense in bereken-
ing gebring moet word. Sosiale geregtigheid moet horn nie "vergryp aan 
die uniekheid van die menslike persoon" nie. Heyns gebruik onder 
andere die uitoefening van stra f as 'n voorbeeld van die inagneming van 
verskeidenheid in geregtigheid. En ofskoon hy meer die "ongelykheid" 
van mense in die oog het, geld dieselfde beginsel vir geregtigheid en 
liefde. Dit is juis die eise van liefde wat sal maak dat een persoon vir 
dieselfde daad anders gestraf word as die ander. 
Moll (1982:43) begrond menseregte in (God se) liefde en in mense se 
erkenning daarvan. Hy verbind, veral op grond van die verband tussen 
mspt, s_dq en hesed, geregtigheid en liefde en verwys na Hos 10:12 en Jer 
9:24. Dit is die eise van liefde wat veroorsaak dat daar 'n "partydigheid" 
vir die swakke en die verdrukte in die Bybel is. S6 word geregtigheid 'n 
instrument van liefde en be"invloed liefde die aard van geregtigheid. 
"Love raises justice above the mere equal treatment of equals; biblical 
justice is the equal treatment of all human beings solely for the reason 
that as humans they possess bestowed worth from God." (1982:64.) Dit is 
die liefde wat van (blote) geregtigheid eis om aan die behoeftes van 
elkeen aandag te gee en die verpligting skep om die voordeel van die 
ander le soek. 
Toegepas op owerheidsgeregtigheid kan gese word dat dit noodsaaklik is 
dat die behoeftes en voordeel van elke persoon in die toepassing van reg 
en wette in ag geneem moel word; dat inderdaad verder as die letter van 
die wet gegaan moet word en die gees van die wet tot uiting moet kom. 
'n Yerdere implikasie is dat owerheidsmaatreels die toets van liefde, ook 
in die toepassing daarvan, moet kan deurstaan. Owerheidsgeregtigheid 
moet meer wees as 'n streng stelsel van regulasies, maar moet billik wees 
en billik toegepas (kan) word. Tereg kan gese word dat 'n waarheidsmo-
ment van die situasie-et iek hier "oorgeneem" moet word: die situasie 
moet in die toepassing van owerheidsgeregtigheid meespreek om die 
eise va n die liefde na te kom. 
228 
KOMPONENTE VAN OW ~ RHEIDSGEREGTIGI IE ID 
Smedes (1983:54-7) som (onbedoeld) die argumente in die verband op as 
hy die verhouding tussen lief de en geregtigheid soos volg beskryf: 
• Liefde eis dat geregtigheid gedoen word, omdat geregtigheid die 
lie fde se minimumeis is. Liefde kan egter nie tevrede wees met 
blote geregtigheid nie. 
• 
• 
• 
Liefde vergroot die toepassingsveld ("scope") van geregtigheid, 
omdat dit die oe ook vir die eise van vreemdelinge oopmaak, verby 
die wat naby is deur bande van bloed of vriendskap. 
Liefde verryk geregtigheid deur iets van koninkryksgeregtighe id te 
laat sien. Dit word gedoen eerstens deur genade ("mercy") in 
geregtigheid in te bou, deur na die behoeftes en nie net die basiese 
regte van mense nie, om te sie n. Tweedens ve rryk lie fde ge reg-
tigheid deur die Bybelse perspektief van geregtigheid e n shalom na 
vore te bring. Liefde wil nie net ' n formeel geregtige samelewing 
nie, maar meer as dit: 'n liefdevolle samelewing. . 
Liefde word ook deur geregtighe id gestuur. Wanneer die keuse 
byvoorbee ld gemaak moe t word watter een van twee 
hulpbe hoewendes in liefde gehelp moet word, moet die eise van 
geregtigheid 'n aanduiding gee. 
Marshall (1984:54-5) se samevatting is raak: "Nor should justice be 
equated with legalism: it is not a simple totting up of legal precede nt or 
an application of abstract legal principles. Justice is a drive to make 
things right, it is a move ment toward good and lifegiving re lationships. 
Justice must a lways include kindness (Matt. 25:31ff) and generosity (2 
Cor. 9:9ff)." 
3.4.4.9 Morcle lcgitimiteit 
Die morele legitimiteit van die staatsowerheid is onlosmaaklik vcrl>ind 
aan die l>cvrcdigende uitvoering van die gcrcgtigheidstaak 
Daar is relatiewe instemming onde r teoloe in die geskiedenis (kyk bv. 
2.5.4.4) dat 'n slegte en onge regtige staatsowerheid steeds 'n staats-
229 
STAATSOWERH EID EN G E REGTIGH EID : EKSEGETIES-ETJES 
owerheid bly. Daa r is egter ook taamlik algemene inste mming dat 'n 
staatsowerhe id wat ongeregtig optree, sy more le legitimite it verloor (kyk 
2.6. 10). Dit ka n inhou dat hy die reg verloor om gehoorsaam te word 
(soos by Thomas, 2.3.3.5) e n dit kan selfs die moontlikheid van burgerlike 
ongehoorsaamheid inhou (Mott, 1982: 160 e .v.). Op die moontlikhe id 
van e n omstandighede waaronder burgerlike ongehoorsaamheid 'n uit-
weg word, kan nie hie r ingegaa n word nie (kyk daarvoor Mott, 1982:160-
6; De Gruchy, 1984:91 e.v.; Yoder, 1972:90-3; Sharp, 1985:45-51). Wat 
hie r va n be lang is, is die feit dat die ongeregtige optrede van ' n staats-
owerheid sy more le legitimiteit aantas (kyk ook 3.3.4.3). Dit is verder 
be langrik om vas te stel of die ongeregtige optrede van 'n staatsowerheid 
e n die gepaardgaande verlies aan more le legitimite it die wese van ' n 
staatsowerheid aantas. 
KUnneth (1954:160-1) se standpunt is dat die oordeel oor die lega liteit e n 
legitimite it van die staatsowerheid uite rs relat ief en dubbelsinnig is. Die 
owerheid ontvang nie sy waarde en mag op grond van sulke aanvegbare 
histo riese oorde le nie. Die fe it of 'n owerhe id regmatig en wettig is, of 
owerheidspersone waardig of o nwaardig is, kan wel die aard en wyse van 
reger ing e n die o nderhouding van die owerhe id se opdrag be"lnvloed, 
maa r he t in sigself geen invloed op die geldigheid en volmag van die 
owerheid nie. In regstaal gestel: 'n de facto-owerheid sonder de jure-
gesag bly 'n owerheid. 
Sharp (1985:40) gaan van die fe it uit dat die staa tsowerheid 'n legitie me 
gesag is wat deur God in 'n geva lle wereld ten behoewe va n die me ns in-
gestel is. Die legitimite it van die staatsowerheid word gekwalifiseer deur 
die bevordering van die doe( daarvan, naamlik die onde rhouding van 
openbare geregtigheid en die positiewe bevordering van die we lsyn van 
die me nsdom . Die gesag van die staatsowerheid is Bybels a ltyd 'n kanaa l 
vir diens. Wanneer dit nie gebeur nie, kom die moontlikheid van 
"Christe like ve rset" na vore - iets waaroor Sharp baie versigtig is e n net 
gekwalifiseerd praat (1985:45 e.v.). Juis in die feit dat die staats-
owerheid se gesag nie abso luut nie, maa r gekwalifiseerd is, is die 
moontlikhe id van burgerlike ongehoorsaamheid gelee (1985:47). 
230 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
Stringfellow (1977:35 e.v.) gee in 'n vergelykende studie van Rm 13 en 
Op 13 diepgaande aandag aan die probleem van politieke legitimi teit. 
Rm 13 beskryf 'n legitieme politieke gesag, Op 13 ' n illegitieme een. Die 
probleem is volgens Stringfellow dat die beoordeling van die legitirniteit 
van 'n staatsowerheid na die woord "geregtigheid" verskuif het. En dit 
kan net situasioneel en eksistensieel vasgestel word. 'n Verdere 
probleem is dat hierdie vasstelling relatief is tot die dee( van die bevolk-
ing wat geraak word deur die beweerde ongeregtige optrede van daardie 
staatsowerheid. Legitimiteit het, afgesien van die historiese beoorde-
ling daarvan, weinig substansiele definisie, want dit is waar dat die in-
stemming van die onderdane politieke gesag legit imeer (1977:43). Op 
grond hiervan vind Stringfellow die kwalifikasie van gehoorsaamheid aan 
politieke gesag op grond van 'n beoordeling van legitimiteit daarvan 
"extremely relative, heavily ambigious" (1977:45). 
Die vraag wat Stringfellow se indringende kritiek na vore bring is of daar 
'n objektiewe toets bestaan waarmee die legi timiteit van 'n staats-
owerheid getoets kan word. Anders gestel: Is daar objektiewe Bybelse 
kriteria waarmee die geregtigheidsoptrede van 'n staatsowerheid geloets 
kan word? Indien die antwoord hierop negatief is, is 'n studie soos 
hierdie ook "illegitiem". Dit is ju is die doe! hiervan om sulke kriteria aan 
te toon. Die waarde van hierdie kritiese vrae le in die feit dat erken moet 
word dat die situasie waarbinne 'n staatsowerheid optree en beoordeel 
moet word, deeglik in ag geneem moet word wanneer die nakoming van 
sy geregtigheidstaak beoordeel word. Dit is eenvoudig onwaar dat staats-
owerhede al die kenmerke van Rm 13 of Op 13 vertoon - meestal is daar 
aspekte van albei vermeng in die multidimensionele optrede en 
verskyningsvorme van staatsowerhede. 
Wat wet waar is, is dat 'n besondere staatsowerheid vir een deel van die 
bevolking legitiem en geregtig kan lyk, en illegitiem en ongeregtig deur 'n 
ander deel van die bevolking beleef kan word. En in soverre as wat 
waarde-oordele op verdraaibare feite of gebrek aan inligting gegrond 
(kan) word, kan albei "reg" wees. Die uitdaging van die Christelike etiek 
is om die optrede met al die tersaaklike feite te beoordeel en leiding aan 
23 1 
STJ\ATSOWERHEID EN GER EGTIGH EID : EKSEGETlES-ETfES 
die he le ke rk (uit alle bevolkingsdele) te gee. Dit is oak waar dat 'n 
sekere faset van 'n staatsowerheid se optrede ongeregtig kan wees, maar 
dat dit nag nie die hele staatsowerheid illegitiem maak nie. 
Daar kan me t die volgende positiewe stelling volstaan word: die be-
vredigende uitvoe ring van die staatsowerheid se ge regtighe idstaak he t ' n 
definitiewe invloed op die morele legitimite it daarvan . Indien hie rdie 
legiLimiLe it in gedrang kom en bly, moet die staatsowerheid opgeroep 
word om dit te herstel deur geregtige optrede. Indien dit nie gebeur nie, 
kan die moontlikheid van "Christelike verset'' in 'n verskeidenheid vorme 
na vore kom. 
3.4.4.10 Die verantwoordelikheid van owerheidspersone 
Owcrheidspersone het uit hoofde van hul Goddelike amp 'n onvermybare 
pcrsoonlike verantwoordclikheid tccnoor God om owerhcidsgeregtighcid 
in hulle optrcde tc laat gcskicd, binnc die stclscl of"daarbuite". 
Daar is instemming onder teoloe uit die geskiedenis dat indiwiduele 
owerheidspersone nie van die opdrag tot geregtighe id vry te stel is nie 
(kyk 2.6.2). E n a lhoewel die abstrakte staatsidee van die twintigste eeu 
die verantwoordelikheid van die indiwidu na die orga nisasie verskuif het, 
is daa r teoloe (veral uit reformatoriese kring) wat hie rdie verantwoor-
de likheid nag net so sterk beklemtoon. Kiinneth (1954:403 e.v.) skryf ' n 
he le afdeling oar die vera ntwoordelikhede van die staatsman en die 
beampte. Sharp (1985:39) be klemtoon dat ju is omdat die staatsowerheid 
aa n God verantwoording ve rskuldig is, elke owerhe idspersoon oak aa n 
God verantwoording ve rskuldig is. 
Die feit dat die politiek tradisioneel sander norme is, waarin die ste rkste 
die swakste verslind (Marshall , 1984:11 e.v.; Monsma, 1984:55 e.v.), kan 
nie hie rdie prinsipie le verantwoordelikheid wegneem nie. Die praktiese 
probleem is natuurlik dat 'n owerheidspersoon s6 in ' n politieke en 
regeerstelse l "vasgevang" kan wees dat hy nie hierdie verantwoor-
delikheid behoorlik kan nakom nie. Die opdrag bly egter staan dat, soos 
232 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTIGHEID 
enige gelowige in sy beroep die lig van die evangelie moe t laa t skyn in 
wat en hoe hy prakties werk, die owerheidspersoon se optrede as in -
diwidu en in sy amp die toets van geregtigheid moe t kan deurstaan. 
3.4.4.11 Die grense van owerJ1eidsgeregtigheid 
Die geregtigheidstaak van die staatsowerheid is nie absoluut nie, maar 
word begrens deur die eie aard van staatsowerheidsmag en die 
verantwoordelikheid van ander samelewingskringe en indiwidue om 
(ook) sosiale en institusionele geregtigheid te laat geskied. 
Soos wat in 3.4.3 gesien is, br ing die verskynsel van die totalitere staat die 
vraag na die begrensing van die geregtighe idstaak van die staats-
owerheid na vore. ' n Gesonde balans is hier noodsaaklik. Aan die een 
kant is d it waar dat die mag van die staatsowerhe id totalitere afmetings 
kan aanneem (en soms aangeneem het). Daa rteen moet (soos verder in 
hierdie afde ling gesien sal word) gewaak word. Aan die ander kant mag 
die staat nie in sy wese gedemoniseer word asof dit vanself iets is wat 
duiwels is nie. Dit is in stryd met die Bybelse beginsels oor die staat. 
Mott (1982:193 e.v.) wys tereg daarop dat die staat deel is van die in die 
sonde geva lle bedeling, maar dat dit tegelyk 'n instrume nt van gereg-
tigheid in hierd ie gevalle bedeling kan en moet wees. 
Daarmee word natuurlik nie gese dat dit net (en selfs primer) die staats-
owerheid is wat 'n geregtigheidstaak het nie. Die Bybelse e ise oor sosia le 
geregtigheid kom tot alle mense en a lle gesagsinstellings, nie net tot die 
staatsowerheid nie. Die gelowige word ook opgeroep om as landsburger 
aa n die politiek dee! te neem en God se ko ninkryk daa r te laat sien 
(Monsma, 1984:9 e.v.). 
Marshall (1984:56) wys daarop dat daar in die Bybel 'n herhaa lde 
waarskuwende refrein is oor die gevare van "overpowerful and overreach-
ing governmental authority". Dit hang saam met die feit dat politiek nie 
die e nigste sfeer van verantwoordelikhe1d voor God is nie en sy eie 
grense het. Die blote fe it dat iets 'n probleem is, se lfs 'n gereg-
233 
STAATSOWERHElD EN GEREGTlGHEID: EKSEGETIES-ETlES 
tigheidsprobleem, beteken nie dat die politieke gesag dit moet oplos nie. 
Die staatsowerheid mag nie in die uitvoering van sy geregtigheidstaak 
ander (gesags-)instellings soos die gesin en die kerk "verbygaan" of 
uitskakel nie. Dit is sy taak om die "overall order of justice" te onderhou, 
veral waar dit nodig is om dit met mag te doen (Marshall, 1984:58). 
Dit is veral Europese teoloe wat, in die lig van die Nazistaat en kom-
munistiese state, ernstige waarskuwings oor die totalitere staat en staats-
absolutisme laat hoor het (kyk 2.5.5, Barth, Wendland en Brunner; 
Kiinneth, 1954:216, 223 e.v.; Schulze, 1979:354; Von Meyenfeldt, 
1976:123-4; Huber, 1985:100 e.v.). Velema (1987:5 e.v.) het die gevaar 
en verval van die welvaart- en versorgingstaat in Nederland skerp aan-
getoon. Soos in 3.4.3.3 aangetoon is, is hierdie gevaar in die Suid-
Afrikaanse situasie nie denkbeeldig nie (kyk ook Oberholzer, 1984:33-4). 
Volgens Marshall (1984:59 e.v.) kan die sentrale owerheid se mag 
begrens word deur die verdeling van mag en verantwoordelikheid in 'n 
demokrasie en deur in gedagte te hou dat owerhede dienaars en nie 
tiranne moet wees nie. Sy standpunt oor demokrasie is dat dit gesien 
moet word as 'n begrensing van hierdie mag, maar dat die wil en gesag 
van die meerderheid nog altyd onderhewig aan God se wil en gesag is 
(1984:61). Ook die meerderheid word deur God geroep om geregtigheid 
te doen. Teoloe uit die geskiedenis het verdelings van gesag in die 
staatsbestel gesien as 'n manier om staatsabsolutisme te voorkom. Su Ike 
verdelings van gesag het ook Bybelse begronding (kyk 3.4.2.12). 
Samevattend moet gese word dat die gevaar dat die geregtigheidstaak 
van die staatsowerheid verabsoluteer kan word, wel bestaan. Die taak 
moet deurentyd begrens word deur die perspektief van die koninkryk van 
God wat in alle samelewingsfasette duidelik moet word, en die perspek-
tief dat die geregtigheid van God deur alle gelowiges in die de le van die 
samelewing waar hulle beweeg, gerealiseer moet word. "Government is 
only one of the authorities on the earth, and, because it always stands 
alongside other authorities that God has ordained, it can never try to be-
come a law unto itself or require absolute obedience. Government is, in 
fact, a task given to all mankind, for we are all responsible for estab-
234 
KOMPONENTE VAN OWERHEIDSGEREGTJGHEID 
lishing just relations between us." (Marshall, 1984:19.) 
3.4.4.12 Waarheid, versoening en selfverloening 
Daar is enkele etiese momente wat, alhoewel dit nie direk in die his-
toriese gedeelte of eksegese na vore gekom het nie, tog vermelding ver-
dien. Jn die uitvoering van die geregtigheidstaak van die staat<;owerheid 
is waarheid baie belangrik. Jn die politiek is waarheid, en daarmee saam 
'n vrye vloei van (korrekte!) inligting noodsaaklik vir die demokratiese 
proses, maar ook as 'n eis aan mense en gelowiges in besonder. Van Wyk 
(1986:193) verbind waarheid aan betroubaarheid en integrite it. ' n Mens 
sou kon se dat die waarheid en betroubaarheid waarmee 'n staats-
owerheid optree, sy morele legitimiteit bepaal. Waarheid is ook 
belangrik in die bepaling van wat die feitelike situasie is waarin gereg-
tighe id teweeggebring moet word. Die gevaar van eensydige analise van 
' n situasie en daarop gegronde ongeregtige optrede deur die staats-
owerheid is nie 'n denkbeeldige gevaar in die politiek nie (kyk ook 
Kiinneth, 1954:447 e.v.). 
Alhoewel versoening 'n begrip is wat primer tussen God en mens en 
me ns en mens van toepassing is, en daarmee waarskynlik vir die kerklike 
lewe meer betekenis het as vir die politiek, is dit ewe waar dat dit "nie 
sonder betekenis vir die staatkunde" is nie (Van Wyk, 1986:191 ). Veral 
waar gelowige owerheidspersone in die posisie is om in waarheid en deur 
geregtigheidsmotiewe versoening tussen politiek vyandige groepe te be-
werkstellig, moe t dit gedoen word. Kiinneth (1954:457 e.v.) gebruik 
dieselfde argument ten opsigte van vergewing en liefde. Dit is veral in 
Suid-Afrika waar, omdat so 'n groot deel van die bevolking daarop 
aanspraak maak dat hulle Christene is. 
Van Wyk (1986:190) vra of setrverloening hoegenaamd polities-e ties 
toepasbaar is en antwoord self bevestigend. Hy stet dit veral teenoor 
sellbehoud, wat as "sondige selfhandhawing die sekerste vorm van 
selfvernietiging (is)". Gesien tee n die agtergrond van die gereg-
tigheidstaak van die staatsowerhe id in die Suid-Afrikaanse situasie, is die 
235 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEJD: EKSEGETIES-ETIES 
faset van selfverloening uite rs toepaslik, omdat juis geregtigheids-
optrede soveel selfverloening (sal moet) inhou. Die e ise van mense regte 
en institusione le geregtighe id vra noodwendig soms ook van die staats-
owerhe id om vroeere beleidstandpunte as foutief te erken en nuwe 
bele id te formuleer - iets wat net deur selfverloening moontlik is. 
Selfsug, ook selfsug wat struktureel in die politiek gestalte kry, is Bybels 
onaanvaarbaar (kyk ook Mott, 1982:42). Mott (1982:239, n45) se in 
hierdie verband die volgende van die dwangmag van die reg: 'The coer-
cive impact of law is not only to control those who are opposed to the 
values expressed in the law, but also to control those who agree with 
these values but who otherwise might not be willing to pay the cost of 
compliance." 
3.4.4.13 Samevalting 
Hie rmee is die kompleksiteit van owerheidsgeregtigheid aangetoon. Aan 
die hand van hierdie riglyne sal die stelsel van rasseklassifiaksie in 
hoofstuk 4 eties geevalueer kan word. 
236 
AANTEKENINGE BY HOOFSTUK 3 
AANTEKENINGE BY HOOFSTUK 3 
1. Hier kan egter nie aandag aan die veel wyer probleem van wet 
en evangelie en die gesag van die Dekaloog gegee word nie. Kyk daar-
voor Kreck, 1979:157 e.v. 
2. Douma (1983:46) verwys na Schilder se "Dictaat Kompendium 
der ethiek" 114. 
3. Kreck (1979:168-9) gee as voorbeelde van hedendaagse toepas-
sings die volgende: 
* Die gelykenis van die barmhartige Samaritaan, waar daar wel niks 
van liefde binne strukture gese word i1ie, maar waar die beginsel 
van liefde in die moderne wereld vereis dat die "Christelike lande" 
wat in oorvloed leef, ook moet voorsorg tref dat mense nie onder 
die rowers verval nie. 
* 
* 
* 
Die gebod om vader en moeder te eer, kan nie ontken word omdat 
daar wydverspreide diskreditering van gesag is nie, maar die vraag 
is of die gebod nie vandag toegepas moet word teen die agtergrond 
van opvoeding in Christelike vryheid, wat ju is teen alle formele en 
outoritere gesag indruis nie. 
Die opdrag om vrugbaar te wees en te vermeerder kan nie in van-
dag se oorbevolkte wt!reld gebruik word om ' n stryd teen geboor-
tebeperking op tou te sit nie. 
Slaafse navolging van die opdrag tot onderdanigheid aan die 
owerhe id kan nie meer in 'n demokrasie, waar kritiek en teenstand 
ju is ve ronderstel word, enige etiese relevansie he nie. 
4. Waar die Skrif geen direkte uitspraak gee nie, moet billikheid 
die deurslag gee; dan moet die gelowige sy verstand gebruik. Daar moet 
egter in so ' n geval gewaak word teen oorbeklemtoning van sekere 
motiewe, soos menslikheid, liefde, skepping, versoening, verlossing en es-
katologie (Douma, 1983:59). 
5. Ter wille van sisteem word onderskeid gemaak tussen die 
begrippe in die Ou en Nuwe Testament. Dit word gedoen teen die ag-
237 
STAATSOWERHEJD EN GEREGTIGHEID: EKSEGETIES-ETIES 
te rgrond van die basiese eenheid van die twee Testamente en die be-
sondere klemverskille waarop in 3.1.3 gewys is. 
6. Dis die naaste wat Payne daaraan kom om die noodsaaklikheid 
van me nsfike geregtigheid te beklemtoon. Verder le hy byna uitsluitlik 
klem op Goddelike geregtigheid (bv. oordelende of reddende gereg-
tigheid) of die "toegerekende" geloofsgeregtigheid. In hierdie sin word 
die juridiese en sosiale vlakke van ~q grootfiks verwaarfoos (1976:157-
61). Vir 'n soortgelyke hantering van die ontwikkeling van ;r!q, kyk 
Schmid, 1968:104-68. 
7. Oor die 15 keer wat die Hif'il voorkom, se hy byvoorbeeld: " ... the 
tendency is strongly forensic, but with important probable exceptions. 
Even the clearly forensic cases are forensic in the Hebrew sense, i.e. they 
represent restoration of the community or covenant relationship, and 
thus cannot be separated from the ethical altogether. The restoration is 
not merely to a standing, but to an existence in the relationship." 
(1972:20.) E n oor die 22 keer wat die qal gebruik word: " ... it means 'be 
righteous' in an ethical or a forensic sense, or both together. Forensic 
rightness normally is rightness in God's sight, i.e. by his definition of 
rightness, and so it is not surprising that it is often hard to disentangle 
this from the ethical meaning. It is precisely rightness in God's sight that 
is the basis of ethics." (1972:21.) 
8. 'The eighth-century prophets perceive Yahwe's righteousness as 
bearing directly upon his covenant relationship with Israel. This 
covenant concept includes a standard of norm or conduct, the basis of 
which is a response on Israel's part of hesed to both Jahwe and to her fel -
low man." (Eggleton, 1973:171.) 
9. Tensy spesifiek anders vermeld, word die 1933/53-vertaling van 
die Afrikaanse Bybel in aanhafings gebruik. 
10. Eggle ton (1973:183-4) gee ' n goeie samevatting van die gebruik 
van ;rlq: "The concept should not be pigeonholed into a preconceived 
theological or e thical system. Sedaqa should be seen in the broad context 
238 
A/\NTEKENINGE BY HOOFSTUK 3 
o f the covena ntal re lationship. It is because Yahwe is righteous that he 
brings sa lvation to Israel... the prophets believed that Israe l was Yahwe's 
creation and that whatever sedaqa Israel possessed was both built upon 
and a result of Yahwe's sedaqa ... (it) involved not only the covenant 
re la tionship (re ligion), but a quality of life (ethics). The de ity's sedaqa 
must be appropriated and integrated into every phase of his people's 
lives, re ligious, ethical and social." 
1 L Eggleton wys daarop dat die woord 412 keer voorkom, waarvan 
140 keer in die profetiese boeke (1973:185). 
12. Snaith (1955:74-5) wys op die fe it dat mspt nooit van God ge-
ske i word nie, omdat vir die lsrae lie t, onder andere vanwee die teo-
kratiese samelewing, mspt altyd die eise van God se wet en God se gereg-
tigheicl be te ke n he t. Hy wys ook op die sterk verband tussen mspt en die 
Tora, die (algemene) wet. 
13. Hy haal hie roo r vir Kahn (Kahn, R.I. 1956. Kodesh, Mishpat 
a nd Chesed. R e ligion in Life, 25:574-81 - nie toeganklik vir die navorser 
nie) aan. 
14. Alhoewel ~q e n mspt in Jes 56:1 saam gebruik word e n dus 
waarskynlik meer as 'n persoonlik-e tiese betekenis he t, is die konte ks 
waarin dit voorkom, nie duidelik institusioneel nie, maar eerde r e ties-
re ligieus (dit gaan byvoorbeeld saam met 'n opdrag om die sabbat te hou 
- v2,4). 
15. Ter wille van ruimte word die verskillende vorme van die 
woordgroep nie afsonderlik behandel nie . Wanneer die vorm van die 
woord wel re levant is, sa l dit egte r aangedui word. Die dika ios-
woordgroep word van God e n Christus, van me nse e n van sake gebruik. 
Dit word (in die 1933-vertaling) as byvoeglike naamwoord of bywoord 
gewoonlik met "regverdig" of as "regverdiglik" vertaa l (Mt 27:19; Lk 1:6; 
Lk 23:41) . As selfstandige naamwoord word dit gewoonlik met 
"geregtighe id" (Mt 6:33; Rm 3:5), e n in die we rkwoordvorm as "regverdig 
maak" of passief "geregve rdigd" (Mt 12:37; Rm 3:26) vertaal. 
239 
STJ\ATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: E KSEGETIES-ETJES 
16. Du Plessis (1978:237) gee die volge nde (vir hierdie studie ter-
saaklike) definisie van Nuwe-Testamentiese geregtigheid: "Geregtigheid, 
as synde die gevolg van 'n (oorwegend juridies-gekonsipieerde) regve r-
digmaking deur die geloof, is God se gawe van ' n nuwe lewe in Christus 
aan die me ns, en ' n me ns word dit deelagtig as jy dit in die geloof aanvaar 
(of jou eie maak); hierdie geregtigheid bring mee dat die regverdige 
mens (qua geregverdigde) sy lewe op 'n bepaalde wyse sal inrig, naamlik 
ooreenkomstig die e ise (aliter gebooie of wette) van God se Woord." 
17. Du Plessis (1978:211-2) vat hierdie regs- en staatkundige aspek 
sb saam: 
" ... geregtigheid ... (is), as een vd kernbegrippe in die Nuwe Testament 
steeds daarop bedag dat mense (ook lede van die volk van God ... ) in 'n 
bepaalde regs- e n staatsorde met mekaar m6et saamleef. Hierdie in-
stitusionele status quo word nooit deur die Nuwe Testament geloen of 
opge he f ni e (maar ee rde r aa nge prys), en gevolglik is Nuwe-
Testamentiese geregtigheid ongetwyfeld bedoel om vir die (alledaagse) 
regslewe van die Christen nie a lleen relevant nie, maar ook konsekwen-
sieryk te wees. Van die lid van die volk van God word dit vereis om 'n 
regverdige lewe op regsgebied te lei, selfs al is die wette van die be-
sondere regste lsel wat hy moet gehoorsaam, nie van God self nie, maar 
van 'n heidense wetgewer afkomstig." 
18. Du Plessis (1978:258) gee 'n (veral vir ' n nie-teoloog) 
uitsteke nde sa mevatting va n die "probleem" van Ou- en Nuwe-
Testame ntiese geregtigheid: "Op die keper beskou, het die regverdige 
me nse van die Nuwe Testament (ten aansien van hulle Oud Testamen-
tiese (sic) ewekniee) miskie n iets verloor: die geborgenheid va n die teo-
kratiese staat. E n tog oorskry hulle wins aan 'vryheid in geregtigheid' a lle 
moontlike gevolge van hulle verlies: in Christus is hulle vry om 66k op 
die terrein van die reg en die staat aan die liefdeseis (in geregtigheid) ' n 
konkrete gestalte te gee. Die uitdaging wat daar met die vryheid gepaard 
gaan, is meesle urend ... maar nie verstikkend nie; dit roep op tot gehoor-
saamheid aan die owerheidsgesag ... maar dit verslaaf nie; dit getuig van 
openheid ... maar dit nivilleer (sic) nie a lle bindinge sonder meer nie. 
U iteindelik is geregtigheid in die juridies-staatkundige verband net maar 
240 
AANTEKENlNGE BY HOOFSTUK 3 
n6g een va n die talle gesta ltes wat God se koninkryk 'praktiesgewys 
gesproke' hier op aarde aanneem." 
19. Du Plessis (1978:259) vat sy motivering vir die institusionaliser-
ing van die Bybelse geregtigheidseise soos volg saam: "Die mome nte 
uniek aan Bybelse geregtigheid is, na hulle besondere aard, in-
st itusio naliseerbaar gewoon omdat Bybelse geregtigheid nie in die lug 
hang nie maa r op die me ns se modus vivendi appelleer: dit is in die 
eerste plek bedoel om 'geleer (uitgeleef, toegepas, ge realiseer) te word; 
dit is nie die gevolg van 'n interessa nte teoretiese spekulasie nie e n dit 
gee ook nie voor om in die eerste plek antropologies of wetenskaplik 
verantwoordbaar te wees nie ." 
20. Uit bloot praktiese oorwegings word telkens onderskeid 
gemaak tussen Ou- en Nuwe-Testame ntiese gegewens, maar 'n ges is-
te matiseerde sa mevatting va n al die Bybelse gegewens oor ' n spesifieke 
onderafdeling word ook e lke keer gegee. 
21. Kyk vir die verskillende soorte owerhede in die Ou Testa me nt 
De Vaux, 1978:166-76. 
22. Kyk vir die verhouding tusse n Christus en die staatsowe rheid 
Berkhof (1962), Barth (1970:17 e.v.), Cu llman (1961), Morrison (1960) en 
Schrage (1971) . 
23. Natuurlik veronderstel hierdie vraag na die wese nie noodwe n-
dig die "idea le" vorm van 'n staatsowerheid nie, want voorlopig kan gestel 
word dat ook onregverdige owerhede owerhede bly. 
24. Sommige manusk ripte lees hier "voor God" in plaas van "voor 
die owerhede", maa r volkome uitsluitsel is nie moontlik nie. 
25. Johnson (1967:13) som die hoofsaak in Ps 72 s6 op:" .. the moral 
realm and the realm of nature is indivisible. What is more, however, such 
a n effective communal life is ultimately depe nde nt upon the character of 
the king, whose function it is to mantain law and order. Accordingly he 
241 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID: EKSEGETJES-ETIES 
must be careful to guarantee justice for all, and thus show a constant con-
cern for the weaker and more he lpless me mbers of society. The nation 
can not be expected to be righteous and therefore prosperous, if the king 
does not prove to be righteous; and, as we learn from the opening line of 
the psalm, he ca nnot do this in his own strength, but is ultimate ly de-
pe nde nt upon Yahwe." 
26. Calvy n (1972:4 10) meen dat die verwysing na goedertierenheid 
en reg "bcteekent zoveel as door plechtige woorden te ve rklaren, dat hy 
een goed en rechtvaardig koning zal zijn". Al word die psalm dus aan 
Jahwe en sy hesed en mspt opgedra (Keil & Delitzch, 1981:108), is dit 
tege lykertyd 'n koninklike reaksie en aanspraak op hierdie eienskappe 
(Allen, 1983:1 e .v. ; Johnson, 1967:114-5). 
27. Die rede dat 'n e ie vertaling gebruik word, is die feit dat daar 
deur intensiewe eksegese (Eloff, 1982:31 e .v.) tot gevolgtrekkings oor die 
verta ling van sekere begrippe gekom is wat vir hierdie ondersoek van 
be lang is. Kyk vir ' n meer uitgebre ide struktuuranalise in die Grieks en 
motive ring vir die vertaling va n upotassein met "subordineer" Eloff, 
1982:31-2. Die komme ntare van Lekkerkerker (1975 :139), De Ru 
(s.a .:105), Cranfield (1979:622, ook voetnoot 1) ondersteun ten minste 
implisiet s6 'n verta ling. 
28. Vir hie rdie doel word die moontlikhe id dat eksousia is ook of 
slegs e ngele magte of bonatuurlike magte kan beteken (bv. Cullmann, 
1961:2 e.v.), buite reke ning gelaat. 
29. Vir die oorsig oor teologiese strominge sal grootliks, maar nie 
eksklusie f nie, va n die oorsig van Conn (1973) gebruik gemaak word. 
30. Of Bonhoeffe r bloot ' n sekul8re teoloog genoem kan word, is 
(ten minste) debatteerbaar. Conn (1976 :49) self wys daa rop dat 
Bonhoeffer 'n aanval doen op die idee dat daar "any spheres in life (are) 
that do not be long to Christ". Met hierdie uitspraak as sodanig kan nie 
fout gevind word nie. Dit lyk eerder asof van Bonhoeffer waar is wa t 
Con n self van Tillich se, naam lik dat hy nie in 'n kategorie geplaas kan 
242 
/\ANTEKEN INGE BY HOOFSTUK 3 
word nie (1976:87). 
31. In 'n volgende afde ling (3.4.3.4) sal op die invloed van die Mar-
xisme e n neo- Marxisme op Suid-Afrikaa nse de nke gewys word . 
32. In 'n a rtike l (teen die agte rgrond van die algemene ve rkies ing 
o p 6 Me i 1987) oor "Die e is van ge regtighe id in die Bybe l" wys Coetzee 
(1987:9) te reg daarop dat Bybelse ge regtigheid "primer ' n e ienska p en 
daad van God" is en as deel van die verbondsve rhouding gesie n moet 
word. Maar wa nneer hy dit (klaa rblyklik) op die sos io-politieke situasie 
toepas, se hy:"'Hande l in geregtighe id' en ' regverdig wees' is daarom in 
die Skri f nie gelyk aan 'a lmal e ners of ge lyk behande l' nie". Hie rmee 
word egte r die (institusione le) ge regtighe idseis aa n die ge lowige (ten 
minste) verskraa l en to t ke rklike terre in beperk. En alhoewe l daa r 
(waa rskynlik) geen pietistiese motie f agter hie rdie ste lling is nie, kan dit 
in die polities-etiese praktyk op presies diese lfde resultate uitloop. 
33. Lea tt tl.J!l. (1986:180-90) gee 'n handige opsomming van die 
beginsels van sosia le demokrasie (as 'n modifikasie van kapita lisme) en 
va n de mokratiese sosialisme (as 'n modifikas ie van sosialisme), asook 'n 
bes pre kin g va n M a rxis me, Marxis ti es- Le nini s me e n sos ia li s me 
(1986: 193-242). 
34. ' n Mens moet seke rlik krities staan teenoor Nolan (1982:9) se 
uitl ating dat "origin al Afrikane r natio na lism is in the process of be ing 
t ra nsformed into a natio nal security ideology", maar die kenmerke van 
d ie nasionale sekuri te itstaat wat hy noem, kom ongerieflik naby aa n vele 
ve rskynsels in di e hede nd aagse Suid-Afrikaanse staa t. O at hie rdie 
verskynsel deur ' n ve1wys ing na die totale aanslag van die kommunisme 
en rewolusio ne res ve rdedig word, is vir die ana lise daa rvan nie te r sake 
nie (d ie doel he ilig tog nie d ie midde le nie !), en versterk eerde r die 
a na li se. Kyk ook die a na li se van die "tota le st ra tegie" (Leo nard, 
1983: 198-221), veral waa r d ie 1977- en 1979-Parle me nte re witskrifte oor 
ve rdediging aa ngehaa l word. In die 1977-witskrif word 14 aspekte va n 
die nasionale lewe wat by die tota le strategie be trokke moet wees, 
genoem (po litieke , militere, eko nomiese, psigologiese, wetenskaplike en 
243 
STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID : EKSEGETIES-ETTES 
religieus-kulture le optrede; da n ook mannekragdie nste, inligtingsdie nste, 
veiligheidsdienste, nasion a le natuurlike hulpbronne, vervoer- e n 
ve rspre idingsdienste, finansie le dienste en gemeenskapsdienste). ' n 
Meer vo lledige lys is nie moontlik nie. In die 1979-witskrif word die be-
heer van die totale strategie soos volg uiteengesit: "At the national level 
the cabinet is assisted by the State Security Council (SCC) and its execu-
tive agencies (die sogenaamde GBS - gesamentlike bestuursentrums -
TE) to fulfil duties concerning the national security of the Republic of 
South Africa. The department of the Prime Minister is responsible for 
manageme nt at this level by issuing guidelines, total national strategy 
direct ives, and total national strategies concerning national security. The 
national strategic planning process is conducted by the State Security 
Council with its Work Committee and Secretariat and fifteen in ter-
departmental committees of the State Security Council while coordina-
tion of the executive functions is carried out by a National Joint Planning 
Centre." Hie rdeur word le tte rlik die hele (hoofsaaklik blanke) samelew-
ing by die totale strategie vir nasionale sekuriteit betrek en 'n uite rs 
prominente rol aan die Yeilighe idsmagte gegee. Hie rdie rol is sedert 
hie rdie witskrifte vergroot deur die noodtoestande wat afgekondig is. 
Daar kan ook na die artikel van Gunther (1983:1 e.v.) oor wat hy die op-
koms van die Suid-Afrikaanse "sekurite its-establishme nt" noem, verwys 
word. 
35. Toegepas op die stelse l van rasseklassifikasie bring dit die 
ontste ll e nd e moontlikheid na vore dat al het die ras-
sesuiwerheidsmotive ring ideologies grootliks verval, die stelsel gerieflik -
e n dalk noodsaaklik? - is om me nse in terme van rassegroepe te beheer 
met die oog op die tota le aanslag e n die totale strategie. 
36. Huber & Todt (1977:133 e.v.) gee die volgende modelle vir die 
inte rpretasie van grondregte: 
• Die libera le teo rie, wat vryheid as raamwerk gebruik. 
• Die institusionele teorie, wat grondregte as beginsels van 'n objek-
tiewe orde ning verstaan, waa rdeur die bestaan van verskille nde in-
stellings (soos die huwelik, familie en eiendom) gewaarborg is. 
• Die waa rde teorie, waarvolgens grondregte uitdrukking is van 
244 
AANTEKENINGE BY HOOFSTUK 3 
* 
* 
waarde-onderskeidings, waarop die politieke gemeenskap gebou 
word. 
Die funksionele teorie, wat grondregte op grand van hulle funksie 
om 'n industrieel-burokratiese sosiale ordening op te rig en te 
ontwikkel, interpreteer. 
Die sosiaal-staatlike teorie, waarvolgens uit die bestaan van 
grondregte vir die staat die plig ontstaan "die soziale Voraussetzu n-
gen fiir die Wahrnehmung grundrechtlicher Freiheiten zu 
schaffen". 
37. Oar die vraag wie vir die grondwaardes verantwoordelik is en 
hoedat die staat daarby betrokke is/moet wees, bestaan daa r volgens 
Schulze (1979:237) groat verskil van mening, 'n verskil wat met die afleid-
ing van grondwaardes saamhang. Hy noem verskillende moontlikhede: 
* Grondwaardes is die basis van die etiek, en moet deur die staat as 
wagter van die gemeenskap beskerm en selfs gesanksioneer word. 
Grondwaardes is wesenskenmerke (Aussagen) van die mens as ge-
skape na Gods beeld. 
* 
* 
* 
* 
Die kerk is - soos ander groepe in die gemeenskap - begronde r van 
grondwaardes en die staat is die voltrekker daarvan. 
Grondwaardes word deur die mens vry ontwikkel, en al is die staat 
"weltanschauungsfrei", is dit "grundwertgebunden". 
Grondwaardes ontstaan uit die natuurreg, of uit die drie beginsels 
van die Franse Rewolusie. 
38. Marshall (1984:39 e.v.) het ' n interessante standpunt oar die 
ontstaan van regsgesag, dit wit se die regsorde. Volgens sy eksegese 
ontstaan dit in die geskiedenis van Kain en Abel wanneer God se dat 
Abel se bloed "uitgeroep" het (Gn 4:10). Hierdie woord word dikwels in 
die Ou Testament gebruik om die wekroep tot geregtigheid aan te dui 
(Gn 18:20, Es 16:49). God tree hier na vore as die politieke gesag, oak in 
sy oordeel van en beske nning oar Kain (Gn 4:11-5). "In the story of Cain 
we see a legal order appearing. Penalties are established for Cain 's mur-
de r of Abel but Cain in turn is not left to suffer anarchy. A legal order is 
established with penalties and this order incorporates Cain and anyone 
who seeks private revenge on him. The 'mark of Cain' is not merely par-
245 
STAATSOWERHETD EN GEREGTIGHETD : EKSEGETIES-ETIES 
ticular to Cain as an individual: it is a sign that God has appointed an or-
der to maintain justice." (Marshall, 1984:41.) Ashy dit na die Nuwe Tes-
tament deurtrek, is Marshall (1984:47) se siening dat die staat daardie 
organisasie is wat God deur Jesus Christus ingestel het om geregtigheid 
te onderhou. E n daarom is die staatsowerhede God se dienaars 
(1984:48). Politieke gesag bestaan vir die welsyn van die burgers en is nie 
' n doel op sigself nie (1984:50) . Om dit op die regsorde toe te pas: gereg-
ligheid moet volgens Marshall (1984:51) deur die politieke gesag bemid-
del word. Geregtigheid is wat aan elkeen toekom, en word ingevolge 
me nse se plek en taak/roeping in God se skeppingsorde beskryf. Wat 
mense is en hulle toekom, hou verband met die roeping wat hulle het. 
"We can say that due to each of us is what we need in order to discharge 
our life's repsonsibilities ... each of us has a right to fulfil the callings that 
God has given us." (1984:55.) 
39. In sy behandeling van die totalitere staat wys Kiinneth 
(1954:223-30) ook daarop dat in so 'n magsbeluste situasie die reg 
verdraai en die beeld van die mens vernietig word. 
246 
HOOFSTUK4: STAATSOWERHEID EN GEREGTIGHEID IN 
SUID-AFRIKA, MET BESOND ERE VERWYSING NA 
RA SS EK LASSl Fl KASIE 
4.1 INLEIDING 
4.1.1 Inleicling 
Noudat vasgestel is dat die staatsowerhe id 'n positiewe taak te n opsigte 
va n geregtighe id het, waarmee die taak in ve rba nd staa n en volgens wat-
ter riglyne hie rdie taak uitgevoer kan e n moet word, moet gekyk word na 
die toepassing va n hierd ie saak in die praktyk van die Suid-A frikaa nse 
owerheidsoptrede. Verskeie vlakke van owerheidsoptrede kom na vore, 
maa r wetgewing is reeds in die prinsipie le dee l uitgewys as een van die 
belangrikste ma niere vir die staatsowerheid om geregtigheid te laat 
geskied. 
Van die wetgewing wat moontlik ondersoek ka n word, he t me t politieke 
regte (bv. burgerskap), ekonomi ese verdelings e n voorregte (bv. 
instromingsbeheer), maa tskaplike sake (die gewese Wet op Verbod va n 
Gemengde Huwelike, nr. 55 van 1949) en woon- e n werkplek (bv. die 
Groepsgebiedewet, nr. 36 van 1966) te doe n. Al hie rdie e n soortgelyke 
wetgewing het dit gemeen dat daa r tussen rasse "gediffe re nsieer" word. 
E n juis in hierd ie differensiasie word die prinsipie le e n praktiese ak-
tualiteit gevind. Wa nt op grand daarvan word e ne rsyds beweer dat die 
wetgewing (en die he le Suid-Afrikaa nse stelsel) "ongeregtig" is en a nder-
syds dat die wetgewing en die bestel "geregtigheid nastreef'. 
Die wetgewing wat egte r aan die grondslag van al le rassedifferensiasie le, 
is die Bevo lkings registras iewet (nr. 30 va n 1950; hie rna "die Wet" 
genoe m), omdat dit rasseklassifikasie op grond van seke re vasgestelde 
krite ria verpligtend gemaak he t as deel van ' n Suid-Afrikaanse 
bevolkingsregister. Die Bevolkingsregistratrasiewet maak ie mand se ras 
op 'n gesistematiseerde ma nier uite rs re leva nt, o m dit sagke ns te ste l. In 
' n hofsaak wat gehandel het oor rasseklassifikasie ingevolge die Wet, 
maak regter Winse n die volgende opmerking: 'The decis ion as to a 
pe rson's class ification is, unde r the laws of this country, of cardinal im-
portance to him since it affects his sta tus in practically all fields of life, 
247 
social, economic and political. An incorrect classification can in all those 
fields have devastat ing effects upon the life of the person concerned." 
(Mohamood v Secretary for the Interior 1974 2 SA 402 (K) 407; Hahlo & 
Kahn 1960:797.) 
Die oorsig wat Van der Vyver & Joubert (1985:276-321) oor die 
relevansie en invloed van ras in die Suid-Afrikaanse reg gee, bevestig 
hierd ie siening. Daarby moet opgemerk word dat dit by 'n persoon se ras 
nie net gaan om sake wat horn as persoon raak (soos met wie hy mag trou 
of nie), maar veral oor sake wat "institusioneel" is, soos politieke en 
ekonomiese regte en verpligtinge. En daarom is die Bevolkings-
registrasiewet in terme van (die institusionele) owerheidsgeregtigheid so 
relevant (teenoor bv. die nie meer bestaande Wet op die Verbod van 
Gemengde Huwelike). Dit maak die Wet nie net uiters geskik vir onder-
soek nie, maar ook uiters aktueel. Daarby moet gevoeg word dat die 
Bevolk ingsregistrasiewet, saamgelees met ander wetgewing en relevante 
proklamasies, 'n stclsel van rasseklassifikasie daargestel het wat veel 
wyer as die Wet self strek (kyk 4.3.3.4). Dit is hierdie stelsel, waarvan die 
Wet 'n belangrike maar nie die enigste deel is nie, wat ondersoek sa l 
word. 
In hierdie hoofstuk word die resultate van die vorige hoofstukke dus 
toegepas op die Suid-Afrikaanse situasie, met besondere verwysing na 
rasseklassifikasie (soos dit veral na vore kom in die Bevo lkings-
registrasiewet). Om dit te kan doen, sat 'n oorsig oor die historiese 
ontstaan van die Bevolkingsregistrasiewet, asook die motivering daarvoor 
(soos blyk uit Hansard) eers gegee word. Daarna word die Wet self 
kortliks ontleed om uiteindelik by 'n etiese evaluering van die stelsel van 
rasseklassifikasie te kom. Dit sal gedoen word aan die hand van die kom-
ponente van owerheidsgeregtigheid wat in 3.4.4 aan die orde gekom het. 
In die etiese beoordeling van die stelsel van rassek lassifikasie en die Wet 
moet onderskei word tussen die "beginsels" wat in, bo of agter die Wet 
aan die werk is/was, en die praktiese uitwerking van die stelsel in die 
lewe van Suid-Afrikaners. Albei hierdie fasette moet aandag kry om die 
stelsel van rasseklassifikasie teologies-eties te kan beoordeel. Wat die 
"beginsels" agter /bo die Wet betref, sat ook na debatte van die Volksraad 
met die behandeling van die wetsontwerp gekyk word, asook na enkele 
248 
verslae wat (binne partypolitieke kanale) aanleiding gegee he t tot die 
totstandkoming van die Wet e n uite indelik die ste lsel van rasseklas-
sifikas ie . 
4.1.2 Ras in Suid-Afrikaanse wetgewing voor 1950 
Yan Wyk (1974:24) wys daarop dat reeds in wet 49 van 1898 (die "Court 
Act" van Nata l) Swartes beskryf is as "a ll membe rs of the abo rigina l races 
or tribes of Africa South of the Equator". Dit is ook waar van die 
Bantoe-administrasiewet (38 van 1927, a rt 35), die Drankwet (30 van 
1928, a rt 1), die Naturelle Belasting e n Ontwikkelingwet (41 van 1925, art 
1) en die Nature lle Grond Wet (27 van 1913, art 10). Ander wette wat 
di e onderskeidings in drie rassegroepe ("Bl a nke", "Nature!" e n 
"Gekleurd") gebruik het, was die Nature ll e R egulasiewet (nr. 15 van 
1911), die Naturellesake Wet (nr. 23 va n 1920) e n die Yerteenwoordiging 
van Nature lle Wet (1936). 
Tot op hie rdie stadium was daa r egter geen wetlik eenvormige definisie 
en omskrywing van die rassegroepe nie. Horrel (1978:16) se in die ve r-
band: "Defi nitions of va rious racial groups were incorporated in numbers 
of laws passed from 1911. These definitions did not always correspond 
with o ne another: they were made for the purpose only of the legislation 
concerned. The syste m was not a rigid one. People could 'pass' from one 
group into a more privileged one if the ir physical features made this pos-
sible . The Population Registration Act of 1950 was designed to put an 
e nd to this, a iming at a rigid system of race class ification based on ap-
pearance and general acceptance and repute .. . " 
Wat voor 1950 waar was van "definisies" van Blank-, Swart- e n Gekleurd-
wees, is vandag nog waar van 'n aantal wette buiten die Bevolkings-
registrasiewet (Yan der Yyve r & Joubert, 1985:292 e .v.) . Die 
belangrikste en deurslaggewende wet wat rasseklassifikasie "sta ndaar-
diseer" en strat ifiseer, is egter die Bevolkingsregistrasiewet.1 
249 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGH EID & RASSEKLASSfFIKASlE 
4.2 DIE TEOLOGTESE EN IDEOLOGIESE WORTELS VAN DIE 
RASSEKLASSI FI KASIE 
4.2.1 Inleiding: die vcrhouding lussen ideologie en teologie 
Alhoewel nie deurslaggewend nie, is molief ("gesindheid") 'n belangrike 
etiese moment (Douma, 1983:24). Dit is daarom noodsaaklik om die 
teologiese e n ideologiese wortels van die Bevolkingsregistrasiewet, gesien 
teen die historiese agtergrond daarvan, na te gaan. Soos gesien sal word, 
het die kerklik-teologiese situasie, die posisie van die Afrikanervolk en 
die algeme ne e n politieke "gees van die tyd" 'n invloed op die ontstaan en 
inhoud van die Wet gehad. In die ondersoek van die teologiese wortels 
sal eers aandag aan die begronding van apartheidsdenke in die algemeen 
gegee word, waarna in die ondersoek van die ideologiese wortels in die 
besonder op rasseklassifikasie ingegaan sal word. Die rede hiervoor is 
dat daar weinig of geen teologiese begronding vir rasseklassifikasie as 
sodanig gegee is of nodig geag is nie. Die klem was eerder op die 
teologiese begronding van ' n bree rassebeleid. Hiervan het rasseklas-
sifikasie (later) een van die politieke "instrumente" geword (4.2.4.4). 
Vooraf is dit egter ook nodig om kortliks op die verhouding tusscn 
tcologie en idcologie in te gaan om die "wisselwerking" daarvan in die 
totstandkoming van aparthe id e n die Bevolkingsregistrasiewet te 
verstaan. Dit le nie op die weg va n hierdie studie om op die 
wese nstrekke van 'n ideologie in te gaan nie. Daar kan volstaan word 
met die omskrywing van Van Wyk (1978:2,8): "Ideologiee is gewoonlik 
gemeenskaplike waardestelsels wat deur groepe mense gehuldig word om 
hul le posisie in die wereld as gemeenskappe te bepaal en om hulle om-
gewing gemeenskaplik te probeer beheers... 'n ldeologie het dus die 
funksie om die kragte van 'n mens of ' n groep mense vry te maak en saam 
te snoer e n toe te spits tot aksie ... Dit is 'n eienaardige kombinasie van 
abstrakte filosofies-teologiese e lemente (wereld- en lewensbeskouing) en 
praktiese e lemente (kultuurtaak en politieke aksie)." Reeds uit hierdie 
omskrywing is dit duidelik dat daar 'n verhouding tussen 'n ideologie e n 
teologie (in die a lgemeen) bestaan.2 
250 
IDEOLOGI E E N T EOLOGI E 
Janson (1967:14 e .v.) behande l die wesenlrekke en -proble rne van die 
teologie onderliggend aan die Nazisme. Uit hie rdie "orde ningsteologie" 
(Janson se beskrywing) is die ideologiese trekke daarvan duide lik: 
• die ve rhe ffing van volk en ras (e n daarmee saam die volksgees/sie l, 
• 
• 
volkswette e n volksgeskiedenis) tot skeppingsordinansies van God 
(1967:31 e.v., 55-9); 
die verheffing van staat, volk e n ras as he ilsmiddele vir die me nse 
(van die volk!) (ve ral as gevolg van Fichte se invloed, 1967:14); 
die verabsolute ring van die mag van die staat (in die pe rsoon van 
die F iih rer) as o nfei lbaar en sondeloos (1 967:33, 35). 
Ja nson (1967:10-24) gee ook ' n ko rt historiese aanloop tot hie rdie 
"ordeningsteologie". Deur die romantiese volksbegrip van Herder te 
gebruik, het Se mle r volgens horn to t die gevolgtrekking gekom dat daar 
' n volksgodsdie ns moet wees. Schle iermacher se "Kulturmensch" bere i 
die vrugbare aarde vir F ichte om 'n nasionalistiese e n biologiese volk-
sie ning te kweek. Die twintigste-eeuse Duitse teoloog Stape l pas d it op 
die D uitsland van die dertigerjare toe e n ontwikkel ' n vo lksteologie 
(waarvan die "Deutche Christe n"-beweging die be langrikste sigbare ges-
ta lte was). Hirsch, Gogarte n e n Althaus word ook deur Janson as 
vormers van die orde ningsteologie genoem. Wat ook be langrik is, is dat 
die volksteologie in Duitsland in beginsel, maa r (duide like r nog) ook in 
praktyk ' n rasteologie geword het, waarin die A riese ras as die beste en 
hoogste aangemerk is. Daarom word rassevermenging as sonde beskou 
e n deur Stape l selfs sonde teen die He il ige Gees genoem. 
A lhoewel d ie naam "ordeningsteologie" aan Suid-Afrikaanse o rnstan-
dighede vreemd is, is die wese e n inhoud daarvan (oor-)beke nd. Som-
mige van die beskrywings e n ve rtaalde aanhalings wat Janson gee (hy gee 
o ngelukkig nie bibliografiese ve rwysings nie), klink asof dit uit d ie hart 
van die Afrikaanse teologie van die de rtiger- e n veertigerja re kom: 
• "Net soos die plante en die die re en die mens, het e lke volk sy e ie 
oorspronklike skeppingsbedoeling en skeppingswet wat ho rn van 
God gegee is." (Oor Herder, 1967:10.) 
• " ... omdat God aan e lke volk sy e ie aard en grens e n doel meegedeel 
he t, word God e n die volk ontee r as daar vreemdelinge in die 
25 1 
STAATSOWERHE10, GEREGTIGHE lD & RASSE KLASSIFIKASIE 
• 
• 
• 
volksgeledere opgeneem word. Dit is God se wit dat die volk 
suiwer gehou sat word." (Oor Schleiermacher, 1967:13.) 
" ... as jy jou teen jou volk verset... (verhef) jy jou dan teen die wil 
van God .. " (Oor Stape l, 1967:16.) 
Omdat "die staat, die ras en die bloed skeppingsordinansies van 
God is e n ... belangriker as alle dinge ter wereld is", moet die bloed 
van die volk re in gehou word, want "as die bloed bederf, gaan ook 
die gees ten gronde." ('n Aanhaling van Hirsch, 1967:19.) 
Omdat die volk sy eie gesagvolle volkswette het, kan Althaus se: 
"Wat elde rs in die wereld geregtigheid is, hoef nie noodwe ndig by 
ons ook geregtigheid te wees nie." (1967:23.) 
Veral die "Deutche Christen"-beweging het die ideologiese ondertoon 
goed verwoord: "Ons sien in ras, volksaard en nasie ons van God ge-
skonke verordeninge en dit is Gods wet dat ons dit moet onderhou. 
Daarom moet rassevermenging teengegaan word." (1967:26.) Om hierdie 
rede word later besluit om slegs Ariers as lidmate en predikante van die 
Lutherse rykskerk te aanvaar (1967:26-7). 
Uit hie rdie geskiedenis is die noodlottige band tussen (volks- en staats-) 
ideologie en (kerklike) teologie baie duidelik. Janson (1967:54) praat 
tereg van die gevaar van 'n teologie wat met die woordjie "en" of ' n kop-
pelteken sekere begrippe heel onskuldig verbind, om later te besef dat 
die een begrip die ander ingesluk het. 'n Me ns sou kon praat van ' n 
"koppelteke n-teologie ". Die inhoud en invloed wat die begrip 
"Christelik-nasio naal" in die Afrikaanse teologie gehad het en nog steeds 
het ( 4.2.2.2.1 hieronder), laat die besef na vore kom dat die band tussen 
ideologie en teologie ook in Suid-Afrika n6u was. Van Wyk (1978:10 
e.v.) toon dan ook die filosofies-teologiese ontwikkeling van nasionalisme 
e n rassisme as ideologiee aan en pas dit toe op die ontwikkeling van 
Afrikanernasionalisme. Hy verwys spesifiek na die invloed van die begrip 
"Christelik-nasionaal" (1978:22-5). 
In sy deeglike historiese ondersoek van die teologiese basis van 
Afr ika nern asiona lisme in die tydperk tot 1910 beskryf Templin 
(1984:291-5, 309-11) die o ntwikke ling van die rasse-ideologie in Suid-
252 
IDEOLOGIE EN TEOLOGIE 
Afrika en toon hy ook die sosiologiese redes en teologiese begronding 
daarvoor aan. Ook hieruit is die band en wisselwerking tussen (volks-
en/ of rasse-)ideologie en teologie baie duidelik. 
Op die vraag of die idee van rassevooroordeel e n -apartheid (aanvanklik 
kultuurmeerderwaardigheid, kyk 4.2.2.2.2) eerste by die kerk of eerste by 
die volk (in die politiek) ontwikkel het, antwoord Botha (1984:97) dat 
daar Guis as gevolg van die noue band tussen wat hy "konink1yks- en 
volksbelange" noem) 'n "parallelle" ontwikkeling van apartheidsdenke in 
die kerklike en politieke gemeenskap was. Kinghorn (1986c:87) oordeel 
egter dat daar drie faktore was wat vanaf die laat twintigerjare 'n 
ideologiese aardbewing "buite kerklike denke" veroorsaak het, naamlik 
die pastorale nood geskep deur die armblankeprobleem, die invloei van 
rassistiese denke en die bekoring van die volksromantiese filosofie. Yol-
gens horn het hierdie ideologiese aardbewing eers vanaf 1935 in die 
kerklike lewe geregistreer: "Yan toe af het die NGK die faktore op so 'n 
wyse teologies verwerk dat daarvan gou 'n lewens- en werklikheidsomvat-
tende teologiese sintese gemaak is wat die sosiaal-politieke ideologie 
soms ondersteun en soms voorgegaan het." (1986:87.) 
Dit is nie nodig om 'n chronologiese volgorde van bei'nvloeding tussen 
ideologie en teologie in die geskiedenis van die Afrikanervolk en die 
-kerk vas te stel nie. Dit is uit bostaande (en veral Yan Wyk, 1978) 
duidelik dat daar 'n (voortdurende) wisselwerking tussen ideologie en 
teologie bestaan. As gevolg van blote praktiese redes (die feit dat die 
ondersoek na teologiese denke verder teruggaan) word daarom eerste 
aan die teologiese en daarna aan die ideologiese wortels van rasseklas-
sifikasie aandag gegee. 
4.2.2 Die teologiese wortels van rasseklassifikasie 
4.2.2.1 Inleiding 
Daar he t in die afgelope tyd 'n hele aantal publikasies verskyn waarin die 
rol van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die onstaan e n ontwik-
253 
STAATSOWERHEID, GEREGTIG HEID & RASSEKLASSIFIKASJE 
keling van apartheid aandag gekry het (Botha, 1984; Kinghorn, 1986a; 
Marais, 1986). Oat apartheid en rasseklassifikasie ten nouste verbonde 
is, kan aanvaar word (kyk 4.2.2.3 en 4.2.4). Wat die rol van die teologie 
van die (sogenaamde) Afrikaanse kerke (en meer spesifiek die NG Kerk 
as die grootste en invloedrykste van die drie) in die totstandkoming van 
die stelsel van rasseklassifikasie as bousteen van apartheid was, moet nou 
ondersoek word. Vooraf sal 'n kort historiese oorsig gegee word om die 
ontwikkeling van die teologiese denke weer te gee. Daarna word aan-
vanklik aan die teologiese regverdiging van rasse-apartheid in hoofsaak-
lik die NG Kerk aandag gegee (alhoewel sinodebesluite van die Gerefor-
meerde Kerk ook ondersoek en waar nodig weergegee sal word), om 
uiteindelik by die teologiese regverdiging van rasseklassifikasie te kom. 
Juis omdat daar in die rassekwessie so 'n n6U band tussen die Afrikaner-
volk en die Afrikaanse kerke was, kan in die bree aanvaar word dat die 
apartheidsdenke wat in die NG Kerk geleef het, ook deel was van die 
denke in die ander twee kerke. Alhoewe l die Gereformeerde Kerk 
apartheidsdenke nie direk in sinodale besluite verwoord het nie en nie 
tot amptelike vertoe aan die owerheid oorgegaan het nie, is dit uit 
sinodale besluite vanaf 1939-1952 duidelik dat Gereformeerde lidmate 
(en predikante) se rol in die bestudering van rassevraagstukke en in die 
volkskongresse beduidend was. In sy beoordeling van die twee navorsers 
Ritner en Hexam (wat onderskeidelik die NG en die Gereformeerde 
kerk alleen vir die ontwikkeling van die apartheidsdenke en -teologie 
verantwoordelik hou), toon Botha (1984:151) tereg aan dat so 'n siening 
nie houdbaar is nie: "Natuurlik was daar wedersydse bei"nvloeding, veral 
via die volkskongresse en die Calvinistiese organisasies tussen die twee 
kerke, daarom kon die dogmatiese ontwikkeling nie net aan een kerk 
toegeskryf word nie." 
254 
DIE TEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSJFIKASI E 
4.2.2.2 'n Historiese oorsig 
4.2.2.2.1 Inleiding: "Christelik-nasionaal" 
Botha (1984:74-89) wys daarop dat die NG Kerk in die negentiende eeu 
al hoe meer van 'n kerk wat oop was vir alle gelowiges, ongeag kleur of 
afkoms, beweeg het "na 'n kerk wat horn al hoe meer ge"identifiseer het 
met die strewe en belange van 'n bepaalde volksgroep: die Afrikaner" 
(1984:89). Oor die Afrikaner se houding oor "nie-blankes" skryf Scholtz 
(1956:194): "Vir die Afrikaner was dit eenvoudig onmoontlik om met die 
nie-blanke in een godshuis saam te sit... Die Afrikaner het horn graag 
onderwerp aan die leiding wat sy kerk op soveel terre ine van die lewe 
gegee het, maar op die gebied van rasseverhoudinge het hy van die kerk 
verwag dat die sy gevoelens sou respekteer en eerbiedig en nie gelykstel-
ling toelaat nie. Met hierdie opvatting van die Afrikaner moes sy kerk 
nog steeds rekening hou." 
Daar het al hoe meer 'n dualistiese spanning in die denke van Afrikaner-
gelowiges tussen koninkryksbelange en die van die volk ontstaan. 'n Paar 
insiggewende aanhalings word deur Botha (1984:90 e.v.) gegee: 
* "Het nationaliteitsgevoel is iets goeds, iets goddeliks." (D.F. Malan, 
Ons Land 29 Junie 1915.) 
* "Godsdiens sluit moraliteit in . Daarom is dit... 'n godsdienstige plig 
om nasionalis te wees .. . uit hierdie oogpunt is papheid op nasionale 
gebied ' n religieuse oortreding, dit wil se sonde." (Muller, T.B. 
1913. Die geloofsbelydenis van 'n nasionalis. Voorlesing gehou in 
verband met die Afrikaanse Taa lvereniging: Ste llenbosch .) 
Die NG Kerk het dus ' n Christelik-nasionale karakter gekry (Botha, 
1984:92). Dit is ook waar van die Gereformeerde Kerk: op die 1942-
sinode is die besluite van die sogenaamde "C.N.0.-kongres" van 1939 as 
Sinodale beleid vir volksonderwys aanvaar (Acta, 1942:55). Hierin word 
onder meer gese: "Uitgaande van die opvatting dat die bestaan van afson-
derlike en onderskeie volke, met hulle eie gawes, gegrond is in die Skep-
pingsorde, moet die onderwys in die geskiedenis so gegee word dat die 
herkoms, ontwikkeling, bestemming en roeping van die eie volk, duidelik 
255 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
uit die volksverlede geken, ge trou oorgedra en bewus gemaak word, met 
inagneming van die onderlinge afhanklikheid van en wisselwerking tussen 
die onderskeie volke van die we reld, meer bepaald in soverre hulle die 
lotgeva lle van die e ie volk op watter gebied ook al, bepaal of be"invloed 
he t." 
Oor die (wye r) invloed van nasionalisme, soos wat dit in die begrip 
"Christelik-nasionaal" tot uiting gekom het, praat Botha (1982:1) van 'n 
"onderlinge ve rbondenheid van twee groot gedagtekomplekse" wat "soos 
'n herkenbare drnad deur die geskiedenis van die Afrikanervolk" loop: 
"Dit is die konsep van die 'Christe like' karakte r van die kultuur, lewenstyl 
en lewensbeskouing van die Afrikaner aan die een kant en aan die ander 
kant sy duidelike konsepsie van sy e ie nasionalite it soos dit in kulture le 
e n politieke sin begryp word." Hierdie Christelik-nasionale karakte r sou 
later, onder die invloed van die "kleurkwessie" en die "Swart gevaar", 'n 
definitiewe rasse-ondertoon kry (4.2.2.3.7 hieronder). 
4.2.2.2.2 Kultuurmeerderwaardigheid 
Rassevooroordeel e n -meerderwaardigheid he t egter nie dadelik na vore 
getree nie. Tydens wat Botha (1984:98) die eerste veelrassige kon-
ferensie in Suid-Afrika noem, is besluit dat die nature llebele id 'n Chris-
telike grondslag moet he en dat a lle Christene moet toesie n dat enige dif-
fere nsiasie en natuurlike segregasie "volkome regverdigheid vir alle 
seksies van die gemeenskap" sal meebring. Die besluite van ' n kon-
ferensie met verteenwoordigers van die E ngelse kerke in September 1926 
toon dat n6g samesmelting van die rasse, n6g (gedwonge) segregasie as 
oplossing van die rassekwessie gesteun word, maar "samewerking binne 
een land" (Borchardt, 1986:81). Vera! een van die beslu ite van die kon-
ferens ie (soos deur Borchardt, 1986:82 aangehaal) is insigggewend: "De 
konferentie gehoorzaam zijnde aan de leer en de Geest van Christus, legt 
nadruk op de goddelike waarde van de na ture llen als manne n e n 
vrouwen, geschapen naar het eve nbeeld van God, zodat zij nooit mogen 
gebru ikt worden a ls werktuigen om geeksploiteerd te worden teneinde 
anderen te verrijken." 
256 
DIE TEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSJFIKASIE 
'n Gesamentlike huishoudelike vergadering van die sendingkommissies 
van die Vrystaatse, Kaapse, Transvaalse en Vrystaatse sendingkerk 
(aangehaal deur Borchardt, 1986:82) bevestig hierdie lyn van denke: 
"(a) De nature! is evenals wij naar Gods beeld geschapen, en heeft dus als 
mens, en nog meer als christen, rechten die hem niet ontzegd moge n 
worden; (b) geen oplossing van dit vraagstuk heeft enige hoop op 
welslagen als die niet in christelike geest en naar christelike beginsele n 
ondernomen en uitgevoerd wordt; (c) die christelike beginselen, die 
vooral in acht genomen moeten worden, zijn rechtvaardigheid, groot-
moedigheid, wederzijdse achting en medegevoel, geduld en takt..." 
Borchardt (1986:82) oordeel op grond hiervan dat dit in hierdie jare nie 
om rassemeerderwaardigheid gaan nie: "Eerder gaan dit om ' n kultuur-
meerderwaardigheid met sy gepaardgaande roepingsbewustheid. Verder 
val die klem op die gelykwaardigheid en regte van die mens ... Dit gaan 
om ' n elk en ' n ieder individueel as beeld van God, en daar is nog geen 
sprake van ' n volksgroepering van mense nie. Die neiging tot ideologi-
sering ontbreek ook, en daar is 'n duidelike onsekerheid daaroor of 
segregasie haalbaar is. In die jare na 1926 sou dinge egter verander." 
(ook Botha, 1984:120.) 
4.2.2.2.3 Geen rassegelykstelling nie en voogdyskap 
Uit hierdie kultuurmeerderwaardigheid het vinnig twee aspekte ontwik-
kel. Eerstens die wekroep dat dat daar geen sosiale gelykstelling (en 
natuurlik vermenging) tussen Blank en nature! mag wees nie, e n 
tweedens die gedagte dat die hoere Westerse beskaafde Blankes die 
roeping het om oor die laer, barbaarse naturelle voog te wees en hulle 
"op te hef'. Die sendingkommissie van die Vrystaatse NG Kerk se in 
1931 dat nieteenstaande die leer van Gods Woord dat die nature! ' n 
mens is van gelyke sielewaarde, " ... ons beskouing is dat daar op ons as 
Christelik beskaafde volk en besonderlik as volk wat in die besit is van die 
onskatbare rykdom van die kennis van God in Christus Jesus, die heilige 
verpligting rus om die nature) uit die arrnoede en ellende van barbarisrne 
op te hef ... Sosiale gelykstelling kan ons in belang van die blankes sowel 
257 
STAATSOWERHETD, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
as die naturelle nie gedoog nie ... Omdat dit verbastering in die hand werk 
en ' n denasionaliserende invloed het wat elke reggeaarde blanke en 
nature ( verfoei" (aangehaal deur Borchardt, 1986:83). 
Hierdie sienings is die duidelikste uitgespel in die eenvormige sen-
dingbeleid wat die Federale Raad van NG Kerke in 1935 aanvaar het en 
wat tot in 1962 'n "onoorskatbare rol in die NGK gespeel" het (Kinghorn, 
1986c:87). Die nasionale en tradisionele speel in hierdie beleid ' n al hoe 
groter en belangriker rol. Oor die maatskaplike faset se die beleid van 
die NG Kerk: "Die tradisionele vrees by die Afrikaner vir 'Gelykstelling' 
tussen wit en swart is gebore uit sy afkeer van die idee van rassevermeng-
ing. Die Kerk verklaar horn onomwonde teen hie rdie vermenging en 
teen alles wat dit in die hand sal werk, maar misgun aan die ander kant 
die nature! en kleurling ewe min 'n sosiale status so eerbaar as hy kan 
bereik. Elke Nasie het die reg om homself te wees en te trag om homself 
te ontwikkel en op te hef." (Aangehaal deur Kinghorn, 1986c:87.) 
Kinghorn (1986c:87-98) sonder in sy behandeling van die sendingbeleid 
en verwante stukke van die Federale Raad vier wesenselemente daarvan 
uit: 
• 
• 
* 
* 
die tradisione le vrees en die normatiwiteit van die geskiedenis; 
die "beginsel van rasse-apartheid" wat "natuurlike" segregasie as 
begrip begin verdring; 
die evolusionere rangorde van beskawings, met die Christelike 
Blankes "hoer" en die heidense naturelle "laer", en die 
gepaardgaande invloed van die volksromantiese filosofie; en 
die "etiek van gun-aan-ander" waarin vir geregtigheid, vryheid en 
voorspoed vir almal gevoel is, ook die naturelle en KJeurlinge. 
Op hierd ie faktore sal weer in 4.2.2.3 teruggekom word. Wat nou van 
belang is, is om die historiese ontwikkeling vanaf Christelik-nasionaal tot 
kulturele meerde rwaardigheid en voogdyskap tot rasse-apartheid en 
-vooroordeel aan te toon. Tussendeur is die temas van die gelyke waarde 
van volke (nie meer mense nie) en die etiek van gun-aan-ander op 'n 
voogdyskaplike manier deurvleg. So het 'n "apartheidsteologie" ontstaan. 
258 
DIE TEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASfE 
Die feit dat die Afrikaanse kerke hie rin 'n beslissende en leidende rol 
gespeel het, word verder bevestig deur 'n besluit wat die ''Tussenkerklike 
kommissie" op 25 Mei 1947 neem: 
"Aangesien dit al meer duidelik word dat die voortbestaan van ons 
volk en die blanke Christelike beskawing in Suid-Afrika eis dat 
volkome ekonomiese, maatskaplike en geografiese segregasie 
toegepas sal word; aangesien daar verskillende stemme ten gunste 
van sodanige segregasie opgaan, maar niemand nog 'n praktiese 
uitvo e rbare plan voorgele het nie ; aangesien hierdie 
volksvraagstuk van nasionale aard is en buite e n bokant die par-
typolitiek behoort te staan; so besluit die Tussenkerklike Kom-
missie om by die Hollands-Afrikaanse kerke aan te beveel dat 'n 
uitgebreide Kommiss ie, wat sal bestaan uit twee verteenwoordigers 
van elkeen van die ses kerke, benoem sal word,... om hierdie 
vraagstuk in alle besonderhede en in oorleg met deskundiges uit 
verskillende rigtings in die samelewing te bestudeer en om 'n vol-
ledige skema voor te le, wat deur die kerke as beleid aanvaar en by 
die owerheid bepleit kan word met die oog op ingrypende 
wetgewing." (Acta, 1949:179-80.) 
Die Sinode van die Gereformeerde Kerk besluit "om aan sy sen-
dingdeputate op te dra om samewerking te soek met reeds bestaande 
studiekommissies van ander kerke" (Acta, 1949:285 - daar is egter nie op 
die sinode van 1952 'n rapport oor hierdie saak gelewer nie) .3 
4.2.2.2.4 Inspraak by die owerheid 
Die verskynsel dat veral die NG Kerk in ontmoetings met die owerheid 
inspraak gekry het in beoogde wetgewing, of nuwe wetgewing bepleit het, 
dateer uit die begin van hierdie eeu. Jn 1914 het die Naturellesakekom-
missie van die Raad van Kerke (van die NG Kerk) in 'n onderhoud met 
die Minister van Naturellesake vir aparte woonbuurtes, skole en kolleges 
en 'n wet teen gemengde huwelike gevra (Botha, 1984:100). Toe die 
Nasionale Party die sogenaamde "kleurslagboomwet" in 1926 wou deur-
voer, het 'n soortgelyke gesprek plaasgevind. By hierdie geleentheid he t 
259 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGI IEID & RASSEKLASSIFJKASIE 
die moderatuur van die Kaapse Sinode van die NG Kerk wel gestel dat 
die basis waarop die samelewing gebou moes word, in die eerste plek 
morele en etiese oorwegings moes wees en nie natuurlike sake soos 
fisieke afkoms, kleur of ras nie, maar tog die Naturelle-wetsontwerpe ge-
steun, omdat dit "orde sou skep" (Botha, 1984:98; Borchardt, 1986:81). 
Versoeke deur NG Kerke (van die vier provinsies) vir aparte woon-
buurte, skole en kolleges, asook wetgewing vir die bestryding van 
gemengde huwelike is ook in 1939 aan die owerheid gerig. Wat die 
Gereformeerde Kerk betref, is in 1937 deur die Deputate vir korrespon-
densie met Buite- en Binnelandse Kerke (waaronder ook owerheidsake 
geval het) soos volg op 'n navraag oor gemengde huwelike geantwoord: 
"l. Deur die genade van God was en is ons Afrikaners, wat die meer-
derheid van ons bevolking tel, altyd teen gemengde huwelike. Die 
Gereformeerde Kerk het dan ook op die Sinode van 1891 Artikel 
109 besluit: 'Dat zulke gemengde huwelijken niet betamelijk zijn'. 
2. Dit strek ons bevolking tot eer dat ons in Suid-Afrika 'n blanke 
bevolking opgebou het, en dit is ons dure roeping om sonder 
verdrukking van die gekleurde rasse onse ras suiwer te bewaar ... 
3. Waar die neiging in die menslike natuur altyd is dat met die ver-
menging die laere die hoere neertrek en demoraliseer, beskou ons 
dit vir ons volkskarakter as gevaarlik om gemengde huwelike toe te 
staan . 
4. Derhalwe is dit ons ernstige bede dat ons Regering dadelik deur 
wetgewing sal bepaal dat huwelike tussen blank en gekleurd belet 
sal word, veral waar ons reeds die nadelige gevolge daarvan sien. 
En ons doen dit met des te meer erns aangesien hierdie beginsel 
reeds in ons wette aanvaar is, soos blyk uit die eis aan lede van die 
Polisiemag, wat 'n verklaring moet verskaf by die sluiting van 'n 
huwelik, dat ' n bruid 'n blanke is." (Acta, 1939:152-3.) 
Die volgende voorstel word in verband met hierdie korrespondensie aan-
vaar: "Verder word aanbeveel dat die eerw. sinode sy goedkeuring heg 
aan die aanbeveling dat huwelike tussen blankes en gekleurdes belet 
word en dat die sinode die beweging in ons land ondersteun wat homself 
ten doel stel om wetgewing teen gemengde huwelike te verkry." (Acta, 
260 
DIE TEOLOGlESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASLE 
1939:155.) Jn 1949 het die Deputate (vir die bestryding van sosiale 
euwels) oor die saak van gemengde huwelike soos volg gerapporteer: 
" ... volgens gegewens tot ons beskikking, is dit blykbaar net in Transvaal 
waar huwelike van blankes met nie-blankes nie toegelaat word nie. U 
Deputate is besig om verdere informasie in te win en sal daarna optree. 
Ook het u Deputate in die pers 'n artikel oor gemengde huwelike 
geplaas." (Acta, 1949:186.) Hierop antwoord die Sinode: "Die Deputate 
word versoek om 'n waaksame oog te hou en om 'n telegram van steun 
aan die Minister van Binnelandse Sake te stuur." (Acta, 1949:313.) 
Segregasie op die fabrieksvloer is in 1941 van die owerheid gevra (Botha, 
1984:103). Tydens drie onderhoude in 1942-1943 het die Federale Sen-
dingraad van die NG Kerk "sosiale apartheid, aparte woonbuurtes, wet-
gewing teen gemengde huwelike en buite-egtelike rassevermenging, 
aparte bedrywe, aparte universiteite en instromingsbeheer vir swartes na 
die Wes-Kaap" by die owerheid bepleit. Dieselfde is in 1946 gedoen 
(Botha, 1984:100-1). Tydens die 1942-sinode van die Gereformeerde 
Kerk word die volgende persverklaring goedgekeur en deur die 
moderamen uitgereik: "Die sinodale vergadering van die Geref. Kerk in 
Suid-Afrika wil ten sterkste protesteer teen die voorgenome bewapening 
van nie-blankes. Die bewapening is volksgevaarlik, in stryd met ons 
Christelike volkstradisies en druis in teen ons sendingbeleid." (Acta, 
1942:30.) 
Al die pogings om apartheidswetgewing daar te stel, sou egter eers na die 
bewindsoorname van die Nasionale Party in 1948 vrugte afwerp, waarvan 
"met genoee" kennis geneem is. In 1949 stuur die Sinode van die 
Gereformeerde Kerk 'n telegram aan die Volksraad en Senaat waarin 
hulle "Jig en wysheid skenk veral by die behandeling van die akute in-
gewikkelde rasseprobleem" (Acta, 1949:325). Vir die suksesvolle vertoe 
ten opsigte van die rasseprobleme is telkens deur die N.G . Kerk dank 
teenoor die regering uitgespreek (Botha, 1984:103-4). 
261 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
4.2.2.2.5 Volkskongresse 
Botha (J 984:104) wys op die belangrike rol wat die volkskongresse wat 
deur die Afrikaanse Kerke gereel is, in die totstandkoming van apart-
heidsdenke en -wetgewing gespeel het. Die "volk" (wat tegelyk die kerk 
was) het op die kongresse sy mening oor die rassekwessie gegee, maar dit 
het tegelyk as opvoeding vir die (res van die) volk gedien. Op hierdie 
kongresse het die (dogmatiese) verskille tussen die drie sogenaamde 
Afrikaanse kerke op die agtergrond getree. So het J.D. du Toit (Totius), 
'n lidmaat van die Gereformeerde Kerk, op die volkskongres van 1944 'n 
toespraak oor "Die godsdienstige grondslag van ons rassebeleid" gehou. 
Ook die werk van die Gereformeerde P.J.S. de Klerk het 'n invloed via 
die volkskongresse uitgeoefen (Botha, 1984:151; die besluit van die Tus-
senkerklike kommissie in 4.2.2.2.3 hierbo) . Tydens die 1949-sinode van 
die Gereformeerde Kerk word besluit: "Ons dank word betuig aan die 
persone wat die volkskongres bygewoon het." (Acta, 1949:294.) 
Die volkskongres van 1950 is deur die voorsitter beskryf as van "'n unieke 
karakter omdat Kerk en Staat, godsdiens en wetenskap, ons vaderland en 
die buiteland 'n aandeel het aan die samekoms" (aangehaal deur Kin-
ghorn, 1986:98). Op hierdie kongres word volgens Kinghorn (1986c:99) 
vir die eerste keer gekies vir totale apartheid, die sogenaamde vertikale 
apartheid op alle lewensterreine. Die "totale maatskaplike struktuur van 
Suid-Afrika", en nie net enkele losstaande fasette daarvan soos aparte 
woongebiede en onderwys nie, was op die kongres ter sprake (Kinghorn 
1986c:99). 
Dit is insiggewend at die destydse Eerste Minister, dr. D .F. Malan, nie 
positief was oor die konsep van algehele apartheid nie, maar dan op 
grond van die praktiese onuitvoerbaarheid daarvan (Hansard, 1950, kol. 
4250-1). Dit is verder insiggewend dat dr. Malan dit in die Parlement se 
kort nadat die tweede lesing van die Bevolkingsregistrasiewetsontwerp 
afgehandel is, maar voordat dit finaal aanvaar is. Hieruit kan afgelei 
word dat (ten minste) dr. Malan Of rasseklassifikasie nie (op daardie 
stadium) as instrument vir algehele apartheid gesien het nie, Of bloot die 
optimisme van die volkskongres oor algehele apartheid (waaronder to-
262 
DIE TEO LOG IESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
tale geografiese skeiding) wou temper. 
4.2.2.2.6 Na 1950 
Met die Nasionale Party in beheer en die volkskongres van 1950 agter die 
rug was die "storm- en drangtyd van apartheidsteologie" verby (Kinghorn, 
1986d:l17). Daar is nou meer klem gele op die dogmatiserende for-
mule ring van beginsels en baie van die emosionele en eksistensiele 
fasette van vroeer verdwyn . In plaas van "redding van die volk" word 
byvoorbeeld van "die stabilisering van ewewig in 'n veelvolkige situasie" 
gepraat. Die klem val op die regverdiging van "veelvolkige ontwikkeling" 
as die wil van God (Kinghorn, 1986d:121 e.v.). Vanwee die feit dat die 
Bevolkingsregistrasiewet na 1950 reeds op die wetboek was en na sy wese 
min verander het, sal nie verder op die teologiese regverdiging van apart-
heid in die jare na 1950 ingegaan word nie. 
4.2.2.3 
4.2.2.3.1 
Belangrike temas in die teologiese regverdiging en begrond-
ing van apartheid (en per implikasie rasseklassilikasie) 
lnleiding 
Dit is duidelik dat die Afrikaanse kerke in mindere of meerdere mate die 
teologiese regverdiging van apartheid verskaf het. Watter Skriftuurlike 
of ander argumente is hiervoor aangevoer? Vervolgens sal tematies ' n 
aantal argumente weergegee word.4 Vir die doel van hierdie ondersoek 
sal gekonsentreer word op die begrondinge van apartheid wat meer op 
rasseskeiding (en per implikasie rasseklassifikasie) van toepassing was. 
Verder sal hoofsaaklik gelet word op denke tot en met 1950, die jaar 
waarin rasseklassifikasie in wetgewing beliggaam is. ln hierdie afdeling 
behoort die teologiese begronding van apartheid en die stand van die 
teologiese en kerklike denke (tot) op die tydstip toe die 
Bevolkingsregistrasiewet sy beslag gekry e n goedgekeur is, duidelik te 
blyk. 
263 
ST AATSOWERHETD, GEREGTfG HEID & RASSEKLASSTFIKASIE 
4.2.2.3.2 Aanvanklike motivering: Gamsgeslag en die baas-kneg-
verhouding 
Botha (1984:105 e.v.) wys daarop dat vroeg in die agtiende eeu die 
denkbeeld leef dat Gn 9:18-27 Skriftuurlike gronde bied vir die meerder-
waardigheid van die Blanke tee noor die nie-Blanke. Hy wys egter ook 
daarop dat die idee nooit enige kerk se amptelike bele id was nie maar 
dat dit as 'n "tipiese volksteologie... in die volksmond in omloop was" 
(Botha, 1984:106). Dit was egter so sterk dat die Gereformeerder Kerk 
dit nodig gevind het om nog in 1958 die onhoudbaarheid daarvan te 
bevestig, terwyl dit selfs in 1974 in "Ras, volk e n nasie" deur die NG Kerk 
weerle moes word (Botha, 1984:106-7). Ook Du Toit (1977:340-1) het in 
die laat veertigerjare gemeen dat ondanks die feit dat slawerny afgeskaf 
is, daar 'n "onderdanigheid" en "verskil in stand" tussen Wit en Swart bly 
bestaan. 
'n Variant hiervan word in die negentiende (e n selfs vroee twintigste) eeu 
gevind in die gebruik van bepaalde tekste om die baas-kneg-verhouding, 
e n daardeur die kleurvooroordeel, te "legitimiseer". Hierdeur is die be-
staande sosiale orde gesanksioneer e n het kleur sinoniem geword met 
knegskap. Hieruit het die kreet "Geen gelykstelling nie!" ontwikkel 
(Botha, 1984:107-8). 
Die nou reeds bekende motivering vir rasseske iding aan die Nag-
maalstafel van die NG Kerk se sinode van 1857, "ten gevolge van de 
zwakheid van sommigen", het gou in die praktyk 'n wetmatigheid, 'n 
norm, geword (Botha, 1984:108-10). Aparte Nagmaalsbedie ning sou lei 
tot aparte dienste en uiteindelik kerke (Borchardt, 1986:76-9). In hierdie 
stadium va n kerklike denke is egter nog bloot pragmaties en nie prin-
sipieel nie, oor aparthe id gedink. 
4.2.2.3.3 Die pragmaliese begronding 
Alhoewel nie stre ng gesproke 'n Skriftuurlike begronding nie, was daar 'n 
regverd iging van apartheid wat pragmaties was en wat 'n invloed uit-
264 
DIE TEOLOGJESE WORTELS VAN RASSEKLASSlFIKASIE 
geoefen het op die ontwikkeling van (ook politieke) apartheid. Soos in 
1857 word die beginsels van byvoorbeeld kerkeenheid wel erken, maar 
vanwee die praktiese Suid-Afrikaanse omstandighede word gese dat daar 
in die praktyk na 'n ander oplossing as gelykstelling gesoek moet word. 
Hierdie oplossing is segregasie (later apartheid), wat 'n praktiese saak is 
en in die gesindheid van Christus uitgevoer behoort te word (Botha, 
1984;201). Die pragmatiese benadering was in die dertiger- en vroee 
veertige rjare sterk (Botha, 1984:189 e.v.) . Die geskiedenis en die ervar-
ing van die Afrikanervolk met die "naturelle" het die grondslag vir hierdie 
benaderingswyse gegee. 
Nadat Du Toit in 1944 sy meer prinsipiele benadering op die 
"Yolkskongres oor die rassebeleid van die Afrikaner" gegee het en die 
rigting ook op sinodes van die NG Kerk gevolg is (Kinghorn, 1986c:102-
11), het daar vanuit die pragmatiese rigting kritiek gekom, veral in die 
pe rsone van Keet en B.J. Marais. Soos Andrew Murray vroeer (Botha, 
1984:169-70) was hierdie twee teoloe van mening dat daar nie uit die 
Bybel regverdiging vir die prinsipiele (en dus "van Godswee afdwingbare" 
en statiese) bestaan van volke en daarom vir apartheid gevind kon word 
nie (Botha, 1984:203-8; Kinghorn, 1986c:l ll -6). Hulle besware was dus 
nie teen apartheid as sodanig nie (en veral Keet ontkom volgens Botha, 
1984:207, nie aan die nasionalistiese denkbeelde nie), maar teen die 
Skriftuurlike begronding daarvan. Verder het die gebruik van die Bybel 
en hermeneutiese vrae 'n belangrike rol in hulle kritiek gespeel, omdat 
die Bybel volgens hulle nie 'n kultuurgeskiedenis is nie, maar 'n heilsge-
skiedenis (Botha, 1984:206). 
Hierdie begronding van apartheid is belangrik omdat, soos later gesien 
sal word (4.2.4.5 en 7), diese lfde tipe argument in die politiek 
(parlementere debatte) gebruik is om apartheid te regverdig. Ten tye 
van die debat oor die Bevolkingsregistrasiewet is hierdie siening e n die 
meer prinsipiele benadering naas mekaar gehandhaaf, alhoewel laas-
genoemde meer (NG) kerklike sanksie verkry het op die Transvaalse 
sinode van 1948 en die Kaaplandse sinode van 1949 (Botha, 1984:194-
203). Vanaf 1950 sou daar 'n "binnegeveg" tussen eksponente van die 
twee standpunte in die NG Kerk plaasvind, 'n stryd wat nie vir hie rdie 
265 
STAATSOWERHEfD, GEREGTIGHE ID & RASSE KLASSIFIKASlE 
ondersoek direk van be lang is nie, behalwe in soverre as wat die 1950-
kongres daardeur bei"nvloed is (Botha, 1984:209-18). 
4.2.2.3.4 God het afsondcrlike volke gewil en (deur sy voorsienigheid) 
bewustelik geskep5 
Die eerste eksegetiese gronde wat vir die idee van volkere- en rasse-
apartheid aangevoer word, is deur Totius in 'n referaat voor die 
volkskongres van 1944 gegee.6 ln Gn 1 reeds word God as die groot 
"Skeidingmaker" aangedui toe Hy lig en duisternis, water en water, e n 
grond e n water geskei het. Daar hy het ook die soorte diere en plante 
ge(onder-)skei en die mens as man en vrou in "onderskeide nheid" ge-
skape. God se skepping bestaan dus nie in "enerle iheid nie maar 
menigvuldigheid ... elkeen word afgesonder in sy e ie kraal" (1977:330-1). 
Op grond van hierdie geskeidenheid en onderskeide nhe id kom Du Toit 
(1977:331 ), ten spyte van die skeppingsdaad van die "een bloed" van Hd 
17:26, tot die gevolgtrekking dat "daaruit (die skeppingsdaad - TE) in die 
weg van die voorsienigheid van God 'al die nasies van die mensdom' 
voortgekom het ... 'om oor die he le aarde te woon"'. Deur die skep-
pi ngsbevel "vul die aarde" he t God nie ne t "sy goedkeuring aan 
nasiewording geheg" nie, maar (en in hierdie verband haal Totius Kuyper 
instemmend aan) lewe volke wat "trek" (e n so die aarde vul) "die bestel 
van die hoe God" uit. As die Kaapse Boere nie getrek het nie, sou hulle 
eweneens "die bestel van God weerstaan het"! (1977:331 -2). 
Nasies (Du Toit gebruik die woord "volk" afwisselend) is dus 'n bewus-
telike skepping van die voorsienige God. Daar is in die "vermeerdering 
van volke ' n Goddelike e n me nslike faktor" te onderskei - die eerste op 
grond van die verstrooiing na Babel e n die laaste op grond van die 
(natuurlike) verdeling van volke na die vloed (1977:332-3). Du Toit 
(1977:336) gaan op die voetspoor van Kuyper voort om aan te toon dat 
God deur die Groot Trek die Boerenasie "geskep" het as ' n "mag", ' n 
"nuwe tipe, ontstaan uit 'n wonderbare samevloeiing van bloed". 
266 
DIE TEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
Du Toit (1977:337) praat in die eerste gedeelte (in die prinispiele 
begronding van volke/nasies) van sy toespraak nooit van "ras" nie, maar 
deurgaans van "nasie" en "volk". Hy beskou die "naturelle" as 'n 
homogene groep, wat as "eie tipe bestaan". Wanneer hy egter in die 
tweede gedeelte oor "gelykstelling" en "verbastering" handel, kom die 
begrip "ras" na vore (1977:338 e.v.). Daarop word in die gedeelte oor die 
wisselwerking tussen ras en volk weer gewys (4.2.2.3.7). Dit is egter op-
merklik dat in die artikel van Groenewafd en die sinodebesluite van die 
Transvaalse NG Kerk (sonder enige motivering) rasse ook gevoeg word 
by die dinge wat as 'n bewuste daad van God tot stand gekom het 
(Groenewald, 1947:43; Handelinge, 1948:279e.v.).7 
Hierdie argumentasie word teruggevind in 'n memorandum deur die sen-
dingdeputate van die Gereformeerde Kerk aan die owerheid 'insake die 
administrasie en finansiering van "Naturelle-onderwys" (in geheel deur 
die 1945-sinode goedgekeur, Acta, 1945:150). Die memorandum haal 
ten opsigte van die onderskeiding tussen Blanke en naturelle-onderwys 
goedkeurend uit die verslag van die Naturellesake-kommissie van 1921 
aan, want "die raseienaardighede moet bewaar bly" (Acta, 1945:142) en 
"naturelle vorm nou eenmaal 'n aparte volkseenheid ... naturelle-
onderwys moet heeltemaal apart staan van blanke onderwys" (Acta, 
1945:143). Ook word (teen die agtergrond van die feit dat die naturelle 
"eienaardige eienskappe" het) gese: "Ons kan nie sterk genoeg klem le op 
die noodsaaklikheid van ras-differensiasie nie. Gaan kweek ons 'n 
Bantoe-nasie of 'n swart proletariaat, wat na-apers van die blankes is?" 
(Acta, 1945:144.) Onderwys moet verskillend wees van die van Blankes 
"omdat die nature! 'n laer peil van ontwikkeling en ander behoeftes het 
as die blankes" (Acta, 1945:145). 
Benewens die feit dat die 1948-sinode van die Transvaalse NG Kerk ook 
die basiese eenheid van die menslike geslag stet, is die Skriftuurlike argu-
mente vir die ontstaan en bestaan van volke basies dieselfde as by Du 
Toit, behalwe dat 'n Nuwe-Testamentiese fundering bygevoeg word: 
"Die verskeidenheid van rasse en volke vind hul grond in die voor-
bestemming van God en dien tot eer van sy Naam. Die poging om 
die hele menslike geslag as eenheid en homogeniteit te bewaar, lei 
267 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
tot die ingryping van God waardeur Hy met ' n ('bewuste' volgens 
Groenewald - TE) daad die tale verwar en die verskeidenheid be-
werkstellig het. Gen 11... Die bestaan van aparte volke word deur 
Jesus e n die apostels aanvaar as 'n vanselfspreke nde verskynsel, eie 
aan die me nslike geslag soos dit onder Gods albestier oor die 
wereld ve rsprei geraak het... Ook op Pinksterdag word die afson-
derlike bestaan van aparte volke nie opge hef nie maar eerder be-
stendig deurdat die verskillende tale voortaan die middel word om 
die evangelie aan die verskillende volke oor te dra. I-Id 2:8vv." 
(Handelinge, 1948:280). 
Die 1949-sinode van die Kaaplandse NG Kerk het soortgelyke besluite 
geneem, alhoewel die "gees en styl" daarva n verskil het (Kinghorn 
1986c:11 l). E n tog is die Skriftuurlike grond vir aparte volke en rasse 
taamlik sterk: "Die Heilige Skrif misken nerens die natuurlike on-
derskeid tussen volk en volk, ras en ras nie... Hieruit is dit tog duidelik 
dat die bestaan van afsonderlike rasse e n volke nie net maar deur God 
toegelaat is nie, maar uitdruklik deur Hom gewil en verorden is!" 
(Handelinge, 1949:432-3.) 
4.2.2.3.5 God het aan elke volk 'n besondere taak en roeping gegee vir 
die uitvoering waarvan dit "apart" van ander volke en groepe 
moet bly 
Vanwee die feit dat God deur ' n bewuste wilsdaad volke "skep", gee Hy 
ook aan hulle, net soos indiwidue, 'n besondere roeping en taak. Vir die 
Afrikanervolk was dit (onder andere) om "die nature! in sy onmon-
digheid en onderhorigheid op te kweek" (Du Toit, 1977:341). Maar om 
die taak e n roeping te kan uitvoer, moet die (beskaafde blanke) 
Afrikaner oppas om nie deur die "moeras" van swart Afrika "verswelg" te 
word nie (1977:335). En mede op grond van die rasseverskille en die 
natuurlike onderdanigheid e n die sos iale gesag van die (Blanke) 
Afrikaner, mag daar dus geen gelykstelling of verbastering met die 
naturelle plaasvind nie (1977:337,341). Die Afrikanervolk moet homself 
apart hou om sy Goddelike roeping van opheffing uit te voer. 
268 
DIE TEOLOG IESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
Groenewald (1947:47) maak hierva n 'n aparte punt: "Die Here wil dat 
aparte volke hul apartheid moet bly handhaaf." Die natuurlike verkeer 
tussen volke, as voorwaarde vir vrede, bedoel geensins "dat die grense en 
ske idinge uitgewis moet word nie". Uit die geskiedenis van Israel en sy 
afsondering va n ander "leer ons dat slegs die volk wat sy identite it behou, 
aan die Godsbestemming kan voldoe n''. Hie rin is Israel nie ' n 
"uitsonderingsgeval" nie, want Paulus skryf dat wat met Israe l gebeur het, 
as waarskuwing vir gelowiges opgeteken is. Soos hie rbo opgemerk, maak 
Groenewald (1947:48-9) ook baie van rassesuiwerheid. Hy stel die 
"handhawing van bloedsuiwerheid" op dieselfde vlak as persoonlike 
he iligmaking. Waar nuwe volke ontstaan het uit die vermenging van (let 
wel) "rasverwa nte" volke, was dit die uitsondering, al was dit in die raad 
van God s6 bepaal. 
'n Saak waarin die Transvaalse Sinode va n die NG Kerk Groe newald 
navolg, is die stelling dat "Gods seen rus op die eerbiedigi ng van apart-
he id" (Handelinge, 1948:283). Die uitsonderings op apartheid in die 
Skrif, soos in die geskiedenisse van Ragab, Rut en Timoteus, "hef nie die 
reel op nie" (Groenewald, 1947:57). "As algemene beginsel is vasgele (in 
die geskiedenis? - TE) dat Gods vloek op die opheffing van die grense 
rus, maa r sy seen op die eerbiediging daarvan ... " (Handelinge, 1948:283.) 
J-Jierdeur kry aparthe id, benewens die Goddelike oorsprong en ontstaan 
daarvan, ook ' n Goddelike opdragbasis: nie maa r net kan dit nie, maar 
dit moet vir die uitvoering van die volksroeping, die verkryging van God 
se seen en die ontvlugting van sy vloek. 
Enersyds is die Kaaplandse Si node versigtiger oor die roeping van volke: 
" ... alhoewe l die menslike geslag 'n lewende organisme is, vervul hy sy 
funksies op aarde deur verskille nde rasse en volke, wat bestem is o m 
deur hut ryke en veelvuldige verskeidenheid by te dra tot die in-
standhouding en bevordering van die belange van die wereld waarin hulle 
woon en leef..." Andersyds is die besluit sterker oor die seen van God op 
apartheid: "As 'n boom aan sy vrugte geke n word, e n daar gelet word op 
die geseende vrugte van bogenoemde beleid,.. . die afge lope honderd 
jaar... dan is ons oortuig dat hie rdie beleidsrigting onder die le iding van 
die Heilige Gees gevorm e n sover gevolg is, e n dat dit op die weg van 
269 
STAATSOWERHEJD, GEREGTIGHE1D & RASSEKLASSlFJKASIE 
Gods wil 1€." (Handelinge, 1949:433.) 
Die Sinodes van die Gereformeerde Kerk was versigtiger met besluite 
oor rassesake en daar is eerder deur indiwiduele predikante en profes-
sore 'n bydrae op volkskongresse gelewer. 'n "Boodskap aan die Gerefor-
meerde Kerk en die volk van Suid-Afrika in die algemeen" tydens die 
1952-sinode gee insig in die ("amptelike") siening van die Gereformeerde 
Kerk (Acta, 1952:182). In hierdie boodskap word wel van die 
"volksplanting" en "volkslewe" en "ons nasie" melding gemaak, maar nooit 
van "Blankes" gepraat nie en meer op die kerklike en gereformeerde !ewe 
gekonsentreer as op die van die volk. Ook word klem gele op die roeping 
om "as die nagverdrywers in donker Afrika die fakkel van die Christelike 
beskawing die binnelande in te dra". Die klem is dus eerder op die roep-
ing van die (Gereformeerde) Kerk om sy roeping in Afrika na te kom as 
op die roeping van die Afrikanervolk. 
4.2.2.3.6 Die eenheid in Christus is slegs 'n geestelike eenheid 
Natuurlik sou die teoloe wat apartheid prinsipieel wou begrond iets met 
die uitsprake in Ef 4:4-6 en GI 3:28 oor die eenheid in Christus moes 
"doen''. Hieroor is daar volkome eenstemmigheid: die eenheid is slegs 
geestelik. Du Toit (1977:333-4) motiveer dit met die feit dat man en vrou 
ook genoem word, maar dat Paulus (soos gesien 1 Kor 11:2-6) nie alle 
onderskeid tussen man en vrou wou ophef nie. "Wie in Christus is, is 
geestelik een, al bly die aardse onderskeidinge bestaan." Volgens 
Groenewald (1947:58-61) hoort die geestelike eenheid tot '"n ander ter-
rein as die van die natuurlike lewe van die mens binne die geledinge deur 
God daargestel" (waarvan die volk en ras een is). En al lei hierdie gees-
telike eenheid daartoe dat die natuurlike grense "ter wille van die evan-
gelie oorskry word'', bly dit bestaan tot met die voleinding. Die Trans-
vaalse Sinode van die NG Kerk vat dit s6 saam: "Ten spyte van fisiese 
verskeidenheid deel gelowiges uit alle rasse, volke en stande in die 
gemeenskap van Christus en is mitsdien mekaar se broeders en susters in 
die Here." (Handelinge, 1948:282; ook die Kaaplandse Sinode 1€ die klem 
op die geestelike eenheid, Handelinge, 1949:432.) 
270 
DIE TEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
Soos in die vorige paragrawe aangetoon, word die ras en etniese 
verskeidenheid nie net prinsipieel en prakties begrond nie, maar s6 ook 
langs die prinsipiele geloofseenheid gestel. Botha (1984:201) merk 
hieroor op: "Dit is van belang hoedat nou in die prinsipiele fase van die 
apartheidsparadigma die ou nasionalisties-religieuse denkbeelde van 
roeping en bestemming ingebou word in die beginselsisteem en van 
Skrif-'bewyse' voorsien word." 
4.2.2.3.7 Die afwisseling tussen en "oorgang" van volk na ras 
Die gevaar van gelykstelling en verbastering dwing Du Toit (1977:336-41) 
om die verskeidenheid van volke ook na rasse uit te brei. Hy (soos ook 
ander teoloe wat apartheid prinsipieel begrond het) werk hierin met 
verskillende "temas": 
• die rangorde van kultuurvolke, wat met beskawings- en ontwik-
kelingspeil saarnhang, en in Afrika spesifiek saamval met die 
verskille tussen Blankes en naturelle (kyk ook Kinghorn, 1986c:93-
6, se kritiek op hierdie "evolusionere rangorde"); 
• 
• 
• 
• 
die "geestelike aanlegverskil" tussen rasse (in welke verband hy 'n 
sekere Waardenburg insternrnend aanhaal oor die stryd tussen 
Arier en nie-Arier); 
die Ou-Testarnentiese verbod op "onnatuurlike verrnenging" in 
onder andere Lev 19:19 en Dt 22:9-11; 
die Nuwe-Testarnentiese gebod vir gelowiges om in die "roeping" 
(stand, en uiteindelik ras en volk volgens Du Toit) te bly waarin 
hulle was toe hulle gelowig geword het; hierin verwys hy na 1 Kor 
7:18-24 en lei daaruit af dat al is slawerny (Goddank) afgeskaf, 
daar "desondanks 'n onderhorigheid, 'n sosiale gesag, 'n 
verskeidenheid van staat (status)" tussen Wit en Swart bly; 
uit bogenoernde lei hy die "Christelike voogdyskap" van die 
(Blanke) Afrikaner oor die (Swart) naturelle af.8 
In die addendum van die Transvaalse NG Kerk se sinodebesluit is daar 
die volgende belangrike paragraaf: "Ter wille van duidelikheid rnoet ein-
delik aangernerk word dat die kerk horn definitief stel op die standpunt 
271 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASlE 
van rasse-apartheid. Dit is egter iets anders as nasionale apartheid aan-
gesien verskillende nasies tog onder dieselfde ras gegroepeer moet word, 
naamlik daar waar die assimileerbaarheid op grond van bogenoemde 
beginsel so duidelik is dat dit vir betrokke volksgroepe geen geestelike 
degenerasie kan beteken nie." (Handelinge, 1948:283.) 
Oor spesifiek die sinodebesluit merk Kinghorn (1986c:104-5) op dat 
alhoewel die ras- en volksparadigma sterk "deurspeel", dit op sigself niks 
nuuts is nie. "Maar wat wel nuut is, is dat 'n sinode so 'n sterk rassistiese 
dokument (die een van Groenewald - TE) as standpunt van die kerk aan-
vaar het." Hier was dus 'n "amptelike" oorgang van volk na ras. Hierby 
kan aanvullend gese word dat in die hele ontwikkeling van die apart-
heidsteologie ras en volk in die algemeen afwisselend gebruik is. Kin-
ghorn (1986c:143) merk (heel digterlik) op: "En so, tussen volk en kleur, 
skuifel apartheidsteologie heen en weer." 
Maar daar is ook ' n bepaalde verhouding in die apartheidsdenke tussen 
ras en volk. Want een van die belangrikste eienskappe van die 
nasionalisties gemotiveerde en natuurlike teologie-gebaseerde apart-
heidsteologie (Botha, 1984:267-70) is wat Kinghorn (1968d:142-3) 'n 
"biologies bepaalde kollektivisme" noem. In die groepsgeorienteerde 
denke van die romantiek was ras die "maklikste" manier om groepe te 
herken en te tipeer. "Raseienskappe is biologiese eienskappe wat gemid-
deld by 'n bepaalde groep voorkom ... Ras is per definisie 'n kollektiewe 
begrip ... In die vroee fase, soos by die romantiek, is daar in die taalband 
tussen mense 'n definisie gesoek vir die groepering van rasse... Buite 
Wes-Europa... was dit egter makliker om met slegs natuurlike of 
biologiese 'feite' te werk in die bepaling van rasse." (Kinghorn, 
1986c: 142-3.) 
Toegepas op die (veral kerklike) situasie in Suid-Afrika was die groot sig-
bare onderskeid velkleur. Dit het (heel handig) ook met die groot 
nasionalismes van die dertigerjare en verder saamgeval, naamlik 
Afrikaner (Blanke) nasionalisme en die naturelle (Swart) nasionalistiese 
ontwaking. Kinghorn (1986c:143) wys egter tereg daarop dat in die NG 
Kerk die groepsbegrip nooit eenvormigheid bereik het nie: "In die vroee 
272 
DIE TEO LOG IESE WORTELS VAN RASSEKLASSTFTKASIE 
jare van apartheidsteologie het die rassedefinisie, dit wil se die 
kleurkwessie, sterk op die voorgrond gestaan. In later jare is verskuif na 
volk en taal as groepskriteria. Tog is nooit onderskeie kerke vir Zulu 's, 
Xhosas, of ander etniese groepe gestig nie. In hierdie opsig was die 
Gereformeerde Kerk meer "konsekwent" in die daarstelling van 'n 
nasionale sinode vir die Vendas; maar inkonsekwent met die daarstelling 
van 'n aparte sinode vir die Afrikaansprekende en kultuurdelende 
"Kleurlinge". Die Gereformeerde Kerk het so "laat" as die 1952-sinode 
egter nog geen "rassebeleid" gehad nie. Juis op laasgenoemde sinode 
word as gevolg van die "ernstige en gekompliseerde kerkregtelike en 
staatswetlike implikasies" wat die (buite-egtelike) saamwoon van 'n 
Blanke en 'n gekleurde het, die saak na 'n deputaatskap verwys om op 
die eersvolgende Si node te rapporteer (Acta, 1952:204). 
In die tyd toe die apartheidsteologie gefundeer is, is die Bevolkings-
registrasiewet ook "ontwerp" en deurgevoer. Dis tereg Kinghorn 
(1986c:143) se oordeel dat die rasgebaseerde onderskeid in die kerke en 
teologie in die politiek deurgewerk het en dat dit tot vandag toe deur-
werk: "Ten spyte van die geweldige klem op volk en 
volkereverskeidenheid in RVN (Ras, Volk en Nasie - TE), gaan dit daar, 
in die praktykgerigte paragrawe, meesal net om groepsonderskeiding op 
grond van kleur." 
Die feit van die heen en weer skuifel "tussen volk en kleur" kan ten slotte 
ook uit 'n subtiele gebruiksverskil van die begrippe volk en ras verklaar 
word (en dit is in die hierbo behandelde dokumente duidelik): Wanneer 
die prinsipiele begronding van apartheid ter sprake kom, word op die 
Skriftuurlike begronding van volke en nasies "teruggeval" met 
bogenoemde tekste. Sod ra h ierd ie volkereverskeiden heid egter 
"vasgestel" is, en veral wanneer oor die emosionele strydpunte van die 
dag, soos gelykstelling en verbastering, gepraat word, word 
volkereverskeidenheid onwetenskaplik (en onskriftuurlik) gelykgestel 
met rassegeskeidenheid. Selfs in terme van sy eie denkraamwerk was die 
apartheidsteologie dus nie wetenskaplik of Bybels konsekwent nie. 
273 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEfD & RASSEKLASSTFIKASIE 
4.2.2.3.8 Die geregtigheidsmoticr in aparthcidsteologic 
Met al bogenoemde sake (en direkte en inherente kritiek daarop) wil 
geensins te kenne gegee word dat die Afrikaanse kerke en teoloe nood-
wendig almal kwade bedoelings met apartheid gehad het nie. Die 
tragiese is dat daar vele goeie bedoelings met die beleid was (kyk ook die 
bespreking van die verslag van die Sauerkommissie in 4.2.3.3 hieronder) . 
Die beklemtoning van die "heilige roeping van Godswee" teenoor die 
nature! deur Du Toit (1977:341) en andere (Nicol in Cronje, 1947) is 
hiervan voorbeelde. Die Kaaplandse NG Kerk verklaar byvoorbeeld in 
1949: "Met nadruk wil (ons) verklaar dat die NGK deur 'n gesonde en 
regverdige toepasing van hierdie beleid... geen minderwaardigheid 
hoegenaamd en nog minder verdrukking bedoel of beoog nie." 
(Handelinge, 1949:432.) 
Kinghorn (l986c:96-8, 1986d:169) behandel die goeie bedoelings en 
ideale van apartheidsteologie taamlik uilvoerig: 
"Vandag klink dit ongelooflik om te hoor wat skrywers en sprekers om en 
by 1950 in hierdie verband te se gehad het. Telkemale is gewag gemaak 
van die eise en opofferinge wat blankes sou moes maak ten einde die 
ideaal van apartheid te bereik. Sommiges het selfs verwag <lat die instell-
ing van groepsgebiede en instromingsbeheer blankes swaarder sou tref as 
enigiemand anders. Maar, so is geredeneer, sulke ontberinge moes 
verdra word ten einde die ideaal van reg, geregtigheid en 'n vredevolle 
samelewing uileindelik te bereik .. . die NGK (en die Gereformeerde Kerk 
kan bygevoeg word - TE) het nie 'n leefwyse van onderdrukking of min-
derwaardigheid vir swart en gekleurd in Suid-Afrika beoog nie. Apart-
heid is gesien as 'n bevrydingsbeleid." (1986e:169.) 
Hierdie motief moet met die insig van Brunner (2.5.5.4) dat die omvang 
van 'n historiese staatsowerheid se geregtigheidstaak van die burgers se 
geregtigheidsbesef en -uitlewing afhang, positief beoordeel word. 
Aan die ander kant wys Kinghorn (1968c:96-8) tereg op die verloopte en 
mislukte goeie bedoelings in later jare. Sy kritiek op wat hy noem die 
apartheidsteologie se "etiek van gun-aan-ander" is veral skerp en ter sake. 
274 
DIE TEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASJE 
Die denkbeeld dat geregtigheid, vryheid en voorspoed (vir almal) net 
deur apartheid verkry sou kon word, is uitgedruk in twee formule- ringe: 
die eerste is die van vertikale en horisontale skeiding. Hiervolgens moes 
die samelewing in vertikaal geskeie "kompartemente" ingedeel word, 
waarin elke volk (lees ras) die hoogste sport wat hy kon, kon bereik. So 
is mense (lees rasse) weliswaar nie volkome gelyk nie, maar wel gelyk in 
vryheid, en dis Christelik verantwoord. Die doel was dus nie horisontale 
apartheid wat die hele samelewing net in twee groepe, 'n boonste en on-
derste groep, sou indeel nie. 
Tweedens was daar die (oenskynlike) geregtigheidspreuk "gun aan ander 
wat jy aan jouself gun" (Die Gereformeerde Vaandel, April 1947:141; 
aangehaal deur Kinghorn, 1986c:96). Kinghorn (1986e:170 e.v.) wys eg-
ter daarop dat hierdie spreuk in 'n belangrike opsig van die Bybelse 
grondreel in Mt 7:12 afwyk: "Doen aan ander wat jy aan jouself gedoen 
wil he, lui dit daar. Die Bybelse reel is dus 'n gedragsreel. Die reel van 
die apartheidsetiek, daarenteen, is 'n gesindheidsetiek. Laasgenoemde 
gun, eersgenoemde doen." 
Wat dus in die praktyk met die geregtigheidsmotief van apart-
heidsteologie gebeur het, was dat aan ander alles gegun is, maar weinig 
gedoen is. Trouens, die goeie bedoelings is nie net nfe in goeie dade om-
gesit nie, maar het in die praktyk op grootskaalse onreg neergekom, soos 
gedwonge verskuiwings en diskrimenerende maatreels (kyk 4.3.3.4 oor 
die praktiese en regsimplikasies van die Bevolkingsregistrasiewet). Om 
dit te vererger, is in die deurvoer van die "reddende" beleid gebruik 
gemaak van wat Kinghorn (1986e:172) "primere dwang" noem. "In die 
jare rond- om 1950 was daar dan ook beslis sensitiwiteit... vir die feit dat 
skeiding alleen deur 'n groot en pynlike proses van dwang bereik sou kon 
word . Maar telkens is dit goedgepraat deur te verklaar dat die uitein-
delike resultaat in die beste belang van almal sou wees (the greatest good 
for the greatest number of people) ." (Kinghorn, 1986e:173.) Dwang as 
middel en daarmee saam die afwesigheid van keuse en wilsbesluit kan eg-
ter nooit in die Christelike etiek die uiteindelike doel heilig nie. Die hoe 
en verhewe geregtigheidsideaal en -motief van die apartheidsteologie het 
daarom jammerlik misluk. 
275 
STAATSOWERHEID, GEREGTlGHEID & RASSEKLASSIFIKASJE 
4.2.2.4 Samevalting 
Uit bogenoemde gegewens blyk dit duidelik wat die kerklike en 
teologiese denkraamwerk en agtergrond van die veertigerjare was. Dit 
het onge- twyfeld in die volkslewe, en uiteraard ook die politiek, deur-
gewerk. Dit is reeds duidelik as die vertrekpunte van die Sauerkommis-
sieverslag (4.2.3.3 hieronder) met hierdie teologiese temas vergelyk word. 
Weliswaar is daar nie in die politieke verslae en debatte Skriftuurlike 
begronding vir apartheid en rasseklassifikasie gegee nie. Maar die feit 
dat apartheid as byna vanselfsprekend as "ons" beleid beskryf is, die een 
wat die volk verkies het deur die oorwinning van die Nasionale Party in 
1948, wys op die onderliggende aanwesigheid van hierdie kerklike en 
teologiese legitimering van apartheid. Dit verklaar ook die feit dat, saver 
as wat vasgestel kon word, die kerke nooit die staatsowerheid om 'n stel-
sel van rasseklassifikasie gevra het nie en dat rasseklassifikasie as 'n 
politieke instrument om die stelsel van (teologies gelegitimeerde) apart-
heid deur te voer en af te dwing, beskou is, eerder as 'n Skriftuurlik 
gewettigde manier van onderskeid. 
4.2.3 Die ideologiese wortels van rasseklassitikasie 
4.2.3.l Inleiding 
Daar is 'n hele aantal faktore wat aanleiding gegee het tot die 
"kleurvraagstuk", maar miskien die belangrikste was die verstedeliking 
van die "Naturelle" en die woontoestande wat hieruit voortgevloei het. 
Reeds in 1905 rapporteer die "South African Native Affairs Commission" 
soos volg: 'The Commission has visited and inspected several municipal 
locations, and records its opinion that in some respects their condition 
leaves much to be desired .. . " (aangehaal in die sogenaamde 
"Faganverslag", 1948:3; hierna aangehaal as Fagan, 1948). Ander onder-
soeke het daartoe aanleiding gegee dat die Naturelle Grand Wet van 
1913 aangeneem is, en hierdie wet "had taken the first step toward the 
territorial separation of the two races, European and native, in rural 
areas" (Fagan, 1948:3). 
276 
DIE IDEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
Wat stede like gebiede betref, het die griepepidemie van 1918 die gevaar 
van woontoestande in die "lokasies" weer onder die aandag gebring en in 
1922 is die Stallard-kommissie aangestel om intensie f op die verstedelik-
ing van naturelle in te gaan. Benewens die ekonomiese e n sosia le 
aspekte van verstedeliking se die kommissie die volgende oor die 
politieke re levansie van ras: 
'The differentiatio n on the grounds of colour by confining the 
franchise to E uropeans - is one of serious character, and raises at 
once the future of black races in white urban areas. If the Native is 
to be regarded as a permanent e le ment in municipa l areas, and if 
he is to have an equ al opportunity himself there permanently, there 
can be no justification for basing his exclusion from the franchise 
on the simple ground of colour... We consider that the history of 
the races, especially having regard to South African history, shows 
that the commingling of black and white is undesirable. The Nat ive 
should only be allowed to enter urban areas, which are essentially 
the white man 's creation, when he is willing to enter and minister 
to the needs of the white man, and should depart therefrom when 
he ceases so to minister." (aangehaa l deur Fagan, 1948:20.) 
Die argument is dus dat permanente verb lyf in (sg. "Blanke") stedelike 
gebiede en stem reg saamgaa n e n dat hie rdie verblyf dus van die nature lle 
weerhou word. "The real reason is still the racial difference." (Fagan, 
1948:20). Die Stallard-kommiss ie se aanbevelings het gelei tot die 
Naturelle (Stadsgebiede) Wet, nr 21 van 1923 (en is in later jare verskil-
lende kere gewysig; Fagan, 1948:4).9 
Tot in die veertigerjare was die hoofaspek van die kleurvraagstuk dus die 
ve rstedeliking van nature lle e n die sos io-ekonomiese toestande wat 
daa ruit voortgevloei het. Daar is egter taamlik alge meen aanvaar dat 
daar ' n onderskeid tussen die rasse is (en behoort te wees) en dat die 
nature lle (ten minste nog nie) politieke regte mag kry nie (buiten die 
sogenaamde Nature lleverteenwoordigers in die Parlement). Die kwessie 
van die Kleurlinge en die implikasies van hulle politieke regte het toe 
nog nie op die voorgrond getree nie. 
277 
STAATSOWERHETD, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
4.2.3.2 Die Faganverslag 
In 1946 het die regering van gent. Jan Smuts 'n kommissie onder voorsit-
terskap van regter H.A. Fagan aangestel om (weer eens) op die posisie 
van stedelike Naturelle in te gaan. Alhoewel die grootste deel van die 
verslag oor die sosio-ekonomiese aspekte van verstedeliking handel, is 
daar enkele relevante en belangrike aanbevelings wat rasseklassifikasie 
raak, veral omdat, soos later gesien sal word (4.2.4), hierdie aanbevelings 
in die parlementere debat oor die Bevolkingsregistrasiewet deur beide 
voor- en teenstanders gebruik is om hulle argumente mee te staaf. 
Die verslag kom tot die konklusie dat daar 'n permanente en ekonomies 
gefundeerde naturellebevolking in die stedelike gebiede is en vervolg: 
"At the same time there are differences between the races to which legis-
lation has to pay due regard and which make a measure of separation in 
administrative affairs necessary and advisable." (Fagan, 1948:49.) In 
hierdie verband beveel die kommissie "a voluntary registration system, 
under which identity cards will be issued to people and a central record 
of such people will be kept" aan (Fagan, 1948:49). 
Hierdie aanbevelings beteken egter nie dat die kommissie totale 
gebiedskeiding (op grond van ras) as politieke oplossing voorstaan nie: 
" ... the idea of total segregation is utterly impracticable" (Fagan, 1948:19.) 
"A course of events that can no longer be changed has made South Africa 
the common home of races differing so radically from each other that 
there can be no question of assimilation, yet economically and ter-
ritorially so intertwined that they are simply compelled, from moment to 
moment, to regulate their contacts, to bridge their differences, and to 
settle their disputes... 'For we need them and they need us'." (Fagan, 
1948:50.) 
Uit die aanbevelings van die Faganverslag is die volgende duidelik: 
* Daar was in hierdie stadium van die politieke denke erkenning van 
die implikasies van die rasse-, ekonomiese en sosiale verskille tus-
sen die inwoners van Suid-Afrika . 
• Hierdie verskille (ook die van ras) moet deur wetgewing in ag 
278 
DIE IDEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
• 
• 
• 
• 
geneem word e n ' n (praktiese) administratiewe skeiding is daarom 
noodsaaklik. 
Die hoofkl em van die kleurvraagstuk vir die Faganverslag was (ook 
uit hoofde van sy opdrag) uiteraard die "naturelle", en die kwess ie 
van Kleurlinge het dus (nog) nie ter sprake gekom nie. 
Die kommissie het 'n vrywillige registras ieste lse l aa nbeveel, 
(waarskynlik) veral vir die nature lle wat in die stede kom werk soek 
het. Die aanbeveling volg dan ook op een oor die inste lling van 
arbeidsburo's vir naturelle (Fagan, 1948:49). 
Daar was in die aanbevelings van die kommissie geen sprake van 'n 
gesistematiseerde stelsel van bevolkingsregistrasie op grond van ras 
nie, a lhoewel die onhoudbaarheid van assimilasie aanvaar is. 
Daarom het die kommiss ie nie gebiedskeiding op grond van ras en 
in wetgewing voorgestaan nie. 
Hierdie s ie nings (hoofsaaklik verteenwoordigend van die Suid -
Afrikaanse Party) sou egter met die oorwinning van die Nasionale Party 
in 1948 op die agtergrond geskuif word. 
4.2.3.3 
4.2.3.3.1 
Die verslag van die kommissie aangestel deur die Herenigde 
Nasionale Party van Kaapland "insake die beleid van die 
Nasionale Party teenoor die Kleurlinge" (die sogenaamde 
Sauerkommissie). 
Die agtergrond en ondertone van die verslag 
In 1943 het die Herenigde Nasiona le Party van Kaapland 'n kommissie 
onder voorsitterskap van mnr. Paul Sauer aangestel om 'n ondersoek en 
aa nbevelings te doen oor die beleid teenoor die Kleurlinge. Die opdrag 
van die kommissie was tweeledig: 
" ... om 
(a) die posisie van die kl eurling-gemee nskap in die politieke, 
ekonomiese en maatskaplike struktuur van o ns land te oorweeg; e n 
(b) met die oog op hul geluk en ontwikkeling op hulle e ie aparte ter-
rein aanbevelings te maak vir die opstelling van 'n positiewe en op-
279 
STAATSOWERHEID, GER EGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
bouende kleurling-beleid vir die H.N.P.'' 
(Sauerkommissieverslag, 1945:1, hierna aangehaal as Sauer, 1945). 
Uit hierdie opdrag e n die verslag is dit duidelik dat die beginsel van ras-
seskeiding en "aparte" ontwikkeling hier reeds sy beslag het. Daar is in 
die verslag ' n byna nai·ewe optimisme dat institusionele apartheid die 
antwoord op die "kleurvraagstuk" is en 'n onwrikbare geloof dat kontak 
tussen rassegroepe (selfs aan die Universiteite van Kaapstad en die Wit-
watersrand, aldus die verslag) noodwendig wrywing sal bring wat deur 
gedwonge skeiding uitgeskakel moet word. 
Tn sekere opsigte kan seker van die verslag se "goeie bedoelings" gepraat 
word (al was dit, ex post facto beoordeel, misleide goeie bedoelings). S6 
is die kommissie werklik besorg oor die behuisingstoestand onder die 
Kleurlinge "wat veel te wense oorlaat" (Sauer, 1945:8), beveel die kom-
missie aan dat (weliswaar aparte) ontspanningsgeriewe vir die Kleur-
linge geskep moet word (Sauer, 1945:9) en is die kommissie besorg oor 
die onderwys van die Kleurlinge (en beskou dit byvoorbeeld as "verkeerd 
dat baie boere 'n sterk gevoel teen die onderwys van kleurlingkinders" 
het) (Sauer, 1945:11). 
Daar is egter in die verslag ook 'n 'n sterk toon van Blanke en Westerse 
pate rna lisme. S6 is die opste llers daarvan oortuig dat die Kleurlinge 
geleentheid gegee moet word om "geestelik sowel as stoflik te ontwikkel" 
en dat die veranderings (in terme van apartheid) wat voorgestel word, 
daartoe moet le i "om 'n gevoel van nasionale trots en selfstandigheid te 
ontwikkel by 'n volkie wat tot nou toe te geneig was om hulle self te be-
skou as die stiefkinders van die blankes ... " (Sauer, 1945:2). Die onderwys 
en opleiding van die Kleurlinge moet "rigting gegee word" met die oog op 
die "aanvraag, behoefte aan vakmanne" (Sauer, 1945:10) en in die geval 
van plaasonderwys moet dit aangepas word by "die ekonomiese en 
landbou-behoeftes van die omgewing". Die ekonomiese voordeel van 
(relatief goedkoop) Kleurlingarbeid is dus nie uitgesluit nie. 
Maar benewens hierdie misplaaste goeie bedoelings (in terme van die 
ophe ffing van 'n vo lk wat geen volk was of wou wees nie), is die sterkste 
280 
DIE IDEOLOGIESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
klemtoon van die verslag die voorstel van totale apartheid as oplossing 
vir die Kleurlingprobleem (Sauer, 1945:3 e.v.). "Die uitgangspunt van die 
Kommissie is ook die van sy opdrag dat alleen die invoer van apartheid 
op maatskaplike, industriele en politieke gebied sover doenlik, 'n ver-
bete ring in die posisie sal bring." (Sauer, 1945:3.) 
Die doe! van die stelselmatige invoer hiervan is "om daardeur eerstens, 
die veiligheid van die Blanke en die voortbestaan van die Blanke ras en 
sy beskawing te verseker en tewens die Kleurling groter geleentheid tot 
ontwikkeling op sy eie grondslag en in sy eie rigting te laat bekom" 
(Sauer, 1945:3). Die "goeie bedoelings" slaan hier ook deur, want die 
kommissie wil die Kleurling (darem) kompenseer vir die ontneming van 
"tansbestaande regte", solank dit net nie "bots met die belange van die 
blankes" nie. Daarby wil die kommissie die Kleurlinge hulle "begunstigde 
posisie ... teenoor die nature!" laat behou, maar met die doe! dat "die 
kleurling meer sal oorhel na die standpunt van blanke as na die van die 
nature!" (Sauer, 1945:3). Hierdie "dualistiese" spanning is deurentyd in 
die verslag merkbaar, so asof met die een hand (met goeie bedoelings) 
gegee word, terwyl met die ander hand (met leedwese, maar beslis) 
geneem word. En waar geneem word, word byna groothartig gekompen-
seer en die belange van die "Kleurlingvolk" op die hart gedra. 
Die ondertone van die verslag, en dit moet gesien word teen die ag-
tergrond van die feit dat die verslag bekommerd is oor die verdubbe ling 
van die aantal Kleurlingstemgeregtigdes van 1936 tot 1943 (Sauer, 
1945:1), is dus om 'n politieke oplossing deur rasse-apartheid daar te stel. 
Daar is dus (en dit was nie vreemd in daardie tyd nie) ' n sterk rasbewus-
theid, wat soms deurslaan as rassemeerderwaardigheid en -vooroordeel. 
Oor "deurmekaar werk en woon ... in ons stede" se die verslag byvoor-
beeld dat dit nie alleen indruis "teen die gesonde kleurgevoel van die 
blankes nie, maar tot ontstemmendenmate (sic) veroorsaak dit die on-
dermyning van daardie kleurgevoel , ' n verlaging van die sedelike 
lewenspeil en uitkyk van die blankes, ve rbroedering en ander daarmee 
gepaardgaande euwels ... " (Sauer, 1945:2). 
281 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFJKASIE 
4.2.3.3.2 'n Evaluering van die inhoud van die verslag, in die besonder 
"volksregistrasie" 
Die eerstc saak wat in die verslag na die algemene aanbeveling van apart-
heid (Sauer, 1945:3) aandag kry, is die van "volksregistrasie": "Die eerste 
vereiste by 'n oplossing van enige kleurvraagstuk in Suid-Afrika is dat 
daar sal moet oorgegaan word tot die vasstelling tot welke deel van die 
gemeenskap elke persoon behoort. Daar sal dus 'n volksregistrasie 
gemaak moet word wat sal dien as klassifisering vir die Volk van die 
toekoms, en dan sal dit ook, so nie heeltemaal, dan byna onmoontlik 
wees vir lede van die een klas om oor te gaan na 'n ander klas soos op die 
teenswoordige losse manier en nie volgens bepaalde voorskrifte nie. 
Hierdie volksregistrasie moet dien as 'n fondament waarop alle maatreels 
vir die uitvoer van die Party se beleid gebou word." (Sauer, 1945:4.) 
Vroeer in die verslag is die oortuiging uitgespreek dat daar ten opsigte 
van die vraag "wie nou eintlik 'n kleurling is en wie nie ... 'n bruikbare 
definisie gegee sal kan word wat aan die praktyk oorgenoeg bevrediging 
sal kan gee .. " (Sauer, 1945:2.) 
Teen hierdie agtergrond maak die kommissie vervolgens aanbevelings 
oor ' n staatsdepartement vir Kleurlingsake, ' n Kleurling-
Verteenwoordigende Raad, Kleurlingverteenwoordiging in die Parle-
ment (deur drie Blankes), verteenwoordiging in Provinsiale Rade (ook 
deur drie Blankes respektiewelik) en Plaaslike Rade (ook Blankes) 
(Sauer, 1945:4-6). Volgende aan die beurt is aparte woonareas, aparte 
maatskaplike dienste, behuising, ontspanningsoorde, reisgeriewe en on-
derwys (Sauer, 1945:6-11). 
Die kommissie is sterk gekant teen gemengde huwelike en "verbastering". 
Benewens wetgewing (wat na die oordeel van die kommissie nie genoeg 
is nie) moet "'n volkstrots" by die Kleurling ontwikkel word "wat die 
begeerte tot verblanking by horn sal verwyder.." (Sauer, 1945:7). Maar 
direk hieropvolgend beveel die kommissie as deel van die oplossing van 
die probleem van verbastering aan "dat kinders waarvan die een ouer vol-
282 
DIE IDEOLOGTESE WORTELS VAN RASSEKLASSIFTKASIE 
gens die volksregistrasie 'n nie-blanke is, as nie-blanke geregistreer sal 
word .. . " (Sauer, 1945:7). Dit moet klaarblyklik as "afskrikmiddel" teen 
verbastering dien. Reeds hier word die saak van bevolkings- registrasie 
ideologies en polities "gebruik". Die finale aanbeveling van die kom-
missie ten opsigte van "volksregistrasie" Iui s6: "'n Yolks- registrasie moet 
gehou word om die verskillende afdelings van die bevolking te klas-
sifiseer vir die toekoms." (Sauer, 1945:12.) 
Dit is duidelik dat hierdie aanbeveling, teen die agtergrond van die hele 
beleidsrigting van die Nasionale Party, die groot dryfkrag was vir die skep 
van die Bevolkingsregistrasiewet. Dit is betekenisvol dat 'n verslag oor 
die posisie van die Kleurlinge die stelsel van rasseklassifikasie vir die hele 
bevolking tot gevolg gehad het. Hieruit kan (onder andere) afgelei word 
dat die vrees vir oorheersing deur die Kleurlinge (iets waarop die verslag 
se lf ten opsigte van die arbeidsveld wys, Sauer, 1945:2) op daardie tydstip 
e rnstiger was as oorheersing deur die sogenaamde naturelle. Maar wat 'n 
"oploss ing" vir die Kleurlinge was, sou ook een vir die "Naturelle" word. 
Wat egter nog meer betekenisvol is, is dat die (hoof-)motiverings wat in 
die Parlement vir die deurvoer van die Wet gegee is, die aspek van ras-
seklassifikasie onderbeklemtoon het, en meer van die statistiese en or-
denende voordele daarvan gemaak het. Daarop word in die volgende af-
deling dieper ingegaan. 
4.2.4 Parlementere debatte oor die wetsontwerp op Bevolkingsregistrasie 
4.2.4.1 Die relevansie van die debatte 
Alhoewel die debatte wat met die indiening van 'n wetsontwerp gepaard 
gaan, uit 'n suiwer regsoogpunt irre levant is (en ' n wet beoordeel moet 
word soos wat dit aanvaar is), is dit nie die geval wanneer 'n saak soos 
rasseklassifikasie teologies-eties beoordeel moet word nie. Uit die 
debatte, en veral die van die voorsteller (in hierdie geval die Nasionale 
Party, by monde van die Minister van Binnelandse sake, dr. T.E. Donges) 
283 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFJKASIE 
kan die motivering vir die Bevolkingsregistrasiewet bepaal word. Maar 
selfs uit die kritiek van opposisiekant af kan sekere kardinale aspekte van 
die Wet bepaal word. Dit is veral van die Bevolkingsregistrasiewet waar 
omdat, soos reeds hierbo gesien is en soos wat hieronder aangetoon sal 
word, daar "verswee" (of ten minste onderbeklemtoonde) faktore by die 
indiening van die Wet ter sprake was. Hierdie faktore het eers in later 
jare, toe die beleid van apartheid 'n duideliker "sisteem" geword, duidelik 
na vore gekom. 
Jndien die stelsel van rasseklassifikasie, soos wat dit hoofsaaklik in die 
Bevolkingsregistrasiewet beliggaam is, beoordeel wil word, is die debatte 
dus 'n belangrike faktor. Vanwee die lengte van die debat oor die wets-
ontwerp op Bevolkingsregistrasie en ter wille van sisteem word slegs 
enkele van die belangrikste motiverings- en kritiektemas uitgelig. 
4.2.4.2 Die Minister se motivering 
In sy inleidingstoespraak by die tweede lesing van die wetsontwerp gee 
die Minister basies twee motiverings vir die noodsaaklikheid daarvan: 
• bevolkingsregistrasie is nodig om belangrike statistiese inligting te 
bekom (Hansard, 1950, kol. 2577); en 
• dit is nodig om deur middel van persoonsbewyse wat uitgereik sou 
word, die identiteit van persone vas te stel (Hansard, 1950, kol. 
2580). 
Onder die eerste hoofmotivering noem die Minister sekere noodsaaklike 
"lewensfeite" wat "in een register saamgebind moet word", waaronder 
geboortedatum, ras en nasionale status (Hansard, 1950, kol. 2577-9). 
Onder die tweede hoofmotivering noem die Minister sekere voordele wat 
identifikasie inhou, waaronder beheer oor onwettige immigrante, vermin-
dering van belastingontduiking en die identifisering van persone vir die 
doeleindes van transaksies (ook waar ras bepalend is, bv. by 
drankverkope) (Hansard, 1950, kol. 2581-2). 
As verdere motivering maak die Minister die volgende insiggewende op-
284 
PARLEMENTERE DEBATTE OOR DIE WETSONTWERP 
merking: 
"Dit word soms gese dat Suid-Afrika 'n moeilike land is vir die 
toepassing van iets van hierdie aard. Die toepassing is moeiliker in 
' n veelrassige land soos hierdie. Maar juis omdat dit 'n veelrassige 
land is, is dit des te noodsaakliker om so 'n stelsel hier te h€. Ons 
kan nie verwag dat enige regering die bestaande wette, wat voor-
siening maak vir 'n sekere diskriminasie, kan toepas as ons aan 
daardie regering weerhou die masjinerie waardeur daardic dis-
kriminasie kan uitgevoer word nie (my beklemtoning - TE) ... As 
hierdie stelsel in voile swang is, dan sal waarskynlik 12,000,000 
daaronder val. Ek skat dat daar ten opsigte van 11,990,000 geen 
moeilikheid hoegenaamd sat wees, wat die klassifikasie van ras 
betref nie. Dit sal vanselfsprekend wees." (Hansard, 1950, kol. 
2597.) 
Vanwee die feit dat alle volwassenes egter in terme van hulle ras geklas-
sifiseer sat word, is daar volgens die Minister geen rassediskriminsasie in 
die Wet (self) nie: "Wat hierdie wetgewing doen, is dat hy die posisie 
(van diskriminasie, vgl. hierbo - TE) erken wat reeds bestaan, nie alleen 
in die wetgewing van die land nie, maar ook in ons maatskaplike lewe ... 
die masjinerie (word) hier geskep ... wat hulle in staat stel om daardie 
maatskaplike apartheid toe te pas, en ek meen dat hulle dankbaar be-
hoort te wees vir daardie geleentheid." (Hansard, 1950, kol. 2598.) 
Daarby stet die Minister dit duidelik dat die beskrywing van die verskil-
lende rasse in die wetsontwerp in ooreenstemming is met die ander 
"apartheidswetgewing" wat reeds aanvaar is (die "Ontugwet" en die "Wet 
op Gemengde Huwelike", Hansard, 1950, kol. 2600) en nog ingedien sal 
word (die wetsontwerp op Groepsgebiede, Hansard, 1950, kol. 2579). 
Oor die verband tussen die Bevolkingsregistrasiewet en die ander wette 
se die Minister: " ... vir die toepassing van daardie wette sal die vasstelling 
van die ras van 'n persoon van die grootste belang wees. Die vriende wat 
graag wil he dat daardie wette moet toegepas word, moet onthou dat 
hierdie wetsontwerp een van die instrumente is wat die toepassing van 
sulke wetgewing nie alleen moontlik maak nie, maar wat daardie wetge-
wing so glad as moontlik sat laat werk sonder dat daar enige onnodige 
285 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
wrywing veroorsaak word." (Hansard, 1950, kol. 2579.) 
Samevaltend kan gese word dat die Minister by die tweede lesing van die 
wetsontwerp (soos die geval met die aankondiging van die stelsel van 
bevolkingsregistrasie was, vgl. Hansard, 1950, 1717-1720) die klem in sy 
aanvanklike motivering op die inligtings- en ordenende aspekte van 
bevolkingsregistrasie laat val, maar dat die rassefaset van inligting en or-
dening (in terme van die breere groeiende apartheidsbeleid) onderlig-
gend daaraan is en teen die einde al sterker na vore kom. Die rassefaset 
sou uiteindelik deur beide regerings- en opposisiewoordvoerders sterk 
(en soms uitsluitlik) respektiewelik verdedig en gekritiseer word. Die 
ooreenkoms tussen die argumente oor die noodsaaklikheid van rasse-
klassifikasie as deel van die uitvoering van apartheid en die aanbevelings 
van die verslag van die Sauerkommissie (4.2.3.3) is duidelik. Vervolgens 
word die ander motiverings van regeringskant en kritiekpunte van op-
posisiekant tematies behandel. 
4.2.4.3 Die wetsonlwerp as maatreel om die Blanke ras/beskawing te 
beskerm en te handhaaf 
Alhoewel enkele regeringsprekers die statistiese en administratiewe voor-
dele van die wetsontwerp beklemtoon het, was die hoof- (en eerste) 
klemtoon dat die wet noodsaaklik is om die Blanke ras en beskawing in 
Suid-Afrika te handhaaf (Hansard, 1950, kol. 2624-5, 2706-7, 2940). 'n 
"Bastergeslag" en "geelras" moet voorkom word (Hansard, 1950, kol. 
2686). " ... (O)ns glo in die bou van 'n nasie op die fondament van bloed ... 
as die Verenigde Party daardie hoeksteen van bloed verwerp, ... sal ons 
blankedom horn beveg met al die verstand en krag wat God ons gegee 
het... ons (sal) dit beveg tot die laaste druppel van ons blanke bloed." 
(J.J. Fouche, Hansard, 1950, kol. 2691.) Soms het hierdie motivering 
ook in ander vorms deurgeslaan, want die wet is nie net noodsaaklik vir 
beter verhoudings nie, maar ook "vir beter administrasie van die blankes" 
(H. Abraham, Hansard, 1950, kol. 2705). 
286 
PARLEME NTER E DE BATTE OOR DI E WETSONTWERP 
Vanwee die feit dat die bevolking van Suid-Afrika besluit het dat "ons in 
hie rdie land ons aparte rasse suiwer moet hou... e n rassesuiwerhe id 
gehandhaaf moe t word" (J.J. Fouche, Hansard, 1950, kol. 2628), is dit 
nodig dat hie rdie beskerming deur wetgewing sal geskied, anders sal dit 
nie werk nie . " ... (D)ie Nasionale Party glo in de r waarhe id in die beginsel 
van rassesuiwerheid e n rasse-apartheid e n dat dit in ons wetgewing erken 
en aangemoedig moet word ... " (J.J. Fouche, Hansard, 1950, kol. 2689.) 
E n: " ... aparthe id kan nie deur welwillendheid" verkry word nie e n 
"daarom is 'n wet nodig" (P.J.H. Luttig, Hansard, 1950, kol. 2941). 
Die opposisie het van die begin van die debat af die punt van die ysberg 
van rasseklassifikasie raakgesien: dis nie we rklik 'n inligtings- e n kon-
solideringsmiddel nie (Hansard, 1950, kol. 2616), maar die "masjinerie vir 
rasseverdeling" (Hansard, 1950, kol. 2710, 3046) van ' n "kleur-fobia-
regering" (Hansard, 1950, kol. 2885). Die regeringsprekers het die ware 
doel van die Ministe r met hulle rasklemtone "weggegee" (Hansard, 1950, 
kol. 2943). Dis diskriminerend dat slegs Blankes nie "etnies ingedeel" 
word nie (Hansard, 1950, kol. 2945). Dit is pure rassediskriminasie 
(Hansard, 1950, kol. 3081). 
4.2.4.4 Die wetsontwerp as noodsaaklike middel en selfs hoeksteen 
van die aparlheidsbeleid 
Saam met die argument oor rassesuiwerhe id en voortvloeie nd daaruit 
toon talle regeringsprekers (saam met die Minister) die noodsaaklikhe id 
van die wet vir die uitvoering van die aparthe idsbeleid aan. Die wet word 
beskryf as: 
• die "beginsel van aparthe id" (Serfontein, Hansard, 1950, kol. 3033); 
* die "fondamentsteen in die he le aparthe idstruktuur wat opgerig 
word", al sal dit 50 of 100 jaar neem (Van de n Heever, Hansard, 
1950, kol. 2735); 
• 
• 
'n planmatige volksregistrasie wat "die sleutel ... tot die oplossing 
van baie van ons rasseproble me e n rassevraagstukke" is (M.C. de 
W. Nel, Hansard, 1950, kol. 2774); 
"'n Pe ilbaken vanwaar die drie rasse in Suid-Afrika hul e ie koers sal 
287 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSE KLASSIFJKASIE 
• 
• 
hou" (H. Abraham, Hansard, 1950, kol. 2709); 
'n wet wat die "uitvoering van die apartheidsbeleid makliker maak" 
(M. Mentz, Hansard, 1950, kol. 2762); 
" ... in Suid-Afrika se belang" (Hansard, 1950, kol. 2707), "nodig vir 
die opbou van ons volkslewe" (Hansard, 1950, kol. 2771), 'n 
"simbool van eenwording" van die Blanke bevolking wat wag 
(Hansard, 1950, kol. 2772) en 'n "uitbouing van Suid-Afrikaanse 
nasionalisme" (Hansard, 1950, kol. 2889). 
Die gees van hierdie motivering word goed saamgevat in ' n hoofartikel in 
"Die Burger" van 21 Februarie 1948: "Die Nasionale Party en sy 
bondgenoot (die Afrikanerparty - TE) is aan bewind geplaas om die 
beleid van apartheid uit te voer. Om dit op doeltreffende wyse te doen, 
moet die Regering eers 'n bevolkingsregister tot sy beskikking he. Dr. 
Malan het meer as eenmaal gese dat 'n bevolkingsregister die hele 
grondslag is van 'n apartheidsplan. Nie alleen aparte woonbuurte nie, 
maar skeiding van die rasse in enige lewenskring is skaars moontlik 
sonder dit." 
Die opposisie het ook besef dat die wetsontwerp noodsaaklik is vir die 
uitvoering van die apartheidsbeleid van die regering. Dit wil 'n 
"geregimenteerde gemeenskap" in Suid-Afrika tot stand bring (Hansard, 
1950, kol. 2612), en dit is verbind aan ander "apartheidswette" (Hansard, 
1950, kol. 2617), deel van die apartheidsbeleid (Hansard, 1950, kol. 2766, 
3062) en die "hoeksteen van apartheid" (Hansard, 1950, kol. 3092). 
4.2.4.5 Die wetsontwerp as "natuurlike" uitvloeisel en konsolidasie 
van die bestaande rasbewustheid in die Suid-Afrikaanse 
gemeenskap en wetgewing 
Behalwe dat die wetsontwerp toekomstige en verdere apartheid moet 
dien, is die argument ook sterk van regeringskant af gestel dat dit eintlik 
niks verander nie, maar net sistematiseer en konsolideer wat reeds be-
staan: " ... die saak van rasse-indeling (is) nie iets nuuts in Suid-Afrika 
nie. .. dit word weerspieel dwarsdeur ons volkslewe. Ons kry dit 
288 
PARLEMENTERE DEBATTE OOR DIE WETSONTWERP 
weerspieel in ons taal. Ons het die rasse-indeling in ons sosiale lewe ... 
ons godsdiens en in ons Kerk" (Faurie, Hansard, 1950, kol. 3054). Ook 
die Minister self het in sy slottoespraak, voordat tot stemming oorgegaan 
is, hierdie faset van ordening van bestaande rasse-indeling beklemtoon. 
Hy kritiseer die opmerking van veldmaarskalk Smuts dat die wet probeer 
om te "klassifiseer wat nie geklassifiseer kan word nie" (Hansard, 1950, 
kol. 2613) en se later: "Heg u waarde aan die bestaande rasseverskille wat 
vasgele is in ons wetgewing en ons maatskaplike tradisies? Wil ons 
hierdie lewenswyse bewaar?" (Hansard, 1950, kol. 3248.) Tndien wel, 
moet die wetsontwerp goedgekeur word, want die meerderheid Suid-
Afrikaners sal "geen steen onaangeroer laat om die behoud van 'n blanke 
Suid-Afrika te vestig nie" (Hansard, 1950, kol. 3249). 
Verskeie opposisiesprekers het die praktiese onmoontlikheid en die 
prinsipiele onwenslikheid van rasseklassifikasie probeer aantoon. 
Benewens bogenoemde standpunt deur veldmaarskalk Smuts het ander 
sprekers dit 'n "verheerliking van ras ... selfverheerliking" genoem 
(Hansard, 1950, kol. 3200) en dee! van die bloed en bodem-ideologie van 
die nazisme (Hansard, 1950, kol. 3200). "U kan nie 'n suiwer blanke ras 
in Suid-Afrika verewig nie, en hoe gouer_ ons die posisie in die aangesig 
sien, hoe meer geregtigheid, hoe meer nugterheid en vrede en harmonie 
sal ons op rassegebied in Suid-Afrika h@." (Kahn, Hansard, 1950, kol. 
3200.) 
4.2.4.6 Die wetsontwerp en die Kleurlinge 
Die opposisie was vinnig om die moontlikhede van onreg teenoor die 
Kleurlinge raak te sien. Veldmaarskalk Smuts se byvoorbeeld dat die 
regering met die wetsontwerp nie werklikwaar in die registrasie van 
Blankes of selfs in die van die naturellebevolking belangstel nie, maar dat 
dit veral "bedoel is om die Kleurlingsituasie te dek" (Hansard, 1950, kol. 
2604). Ex post facto is dit ook maklik om die verband tussen die ve rslag 
wat uitsluitlik oor die Kleurlinge gehandel het (die van die Sauerkom-
missie) en hierdie wetsontwerp raak te sien. Aan die een kant wou die 
regering aantoon dat die wetsontwerp nie teen die Kleurlinge gemik is 
289 
STAATSOWERHEID, GEREGTJGHEID & RASSEKLASSlFIKASIE 
nie, maar eerder ter wille van hulle beskerming (Hansard, 1950, kol. 
2628, 2685) en die ontwikkeling van hulle "nasietrots" ingedien word 
(Hansard, 1950, kol. 2686, 2941). 
'n Minder suksesvolle en deursigtige argument was dat die wetsontwerp 
daarop gemik is om Kleurlinge die "pyn en vernedering" te spaar wanneer 
hulle probeer om na die Blankes "oor te gaan" (Hansard, 1950, kol. 
2777), deur dit vir hulle onmoontlik te maak! Aan die ander kant was die 
regeringsprekers deeglik bewus van die politieke belangrikheid van die 
Kleurlinge se stem en skemer die bekommernis daaroor soms deur 
(Hansard, 1950, kol. 2707, 2938). Daar is ook deur die opposisie die 
aanhaling uit die "Die Kruithoring'', 'n amptelike Nasionale Party-blad 
voorgelees: "As ons hierdie feite (die vermeerdering van Kleurlingkiesers 
- TE) in aanmerking neem, dan is die verwydering van die Kleurlinge van 
die gemeenskaplike kieserslys in Kaapland des te meer noodsaaklik." 
(Hansard, 1950, kol. 2732.) 
Die kwessie van Kleurlingvernedering en -stemreg is daarom deeglik 
deur die opposisie na vore gebring. Die wetsontwerp is die eerste stap 
om die Kleurlinge van die kieserslys te haal (Hansard, 1950, kol. 3068), 
deel van 'n "plan" om hulle in 'n minderwaardige posisie te plaas en 
uiteindelik hulle stemreg weg te neem (Hansard, 1950, kol. 3186, 3190). 
Hierdie "profetiese" woorde is later bewaarheid. 
4.2.4.7 Die "erkenning" van rasseverskille in die wetsontwerp 
Hierdie argument van die Minister is ook deur lede van die Raad op-
gevolg: "Ons hier in Suid-Afrika moet 'n verskil trek tussen die rasse, 
maar word daar gediskrimineer net omdat daar 'n verskil gemaak word ... 
in hierdie wetgewing is daar geen enkele rassediskrimnasie nie. Ons 
erken alleen die verskil tussen rasse." (J.J. Fouche, Hansard, 1950, kol. 
2629.) Jn hierdie opsig is ook deur dieselfde spreker ontken dat die wet 
"rasseverdeling" op die oog het, maar dat dit slegs die "verskillende et-
niese groepe in die land sal omlyn" (Hansard, 1950, kol. 2711). Maar dit 
sal ook "bepaal wie wie sal wees .. . soos wat dit werklikwaar is en nie soos 
290 
PARLEMENTERE DEBATTE OOR DIE WETSONTWERP 
party mense beweer dit moet wees nie, of wens dat dit moet wees nie" (H. 
Abraham, Hansard, 1950, kol. 2704) . 
In die debat het die ontkende rassevooroordeel egter sterk deurgeslaan. 
So se 'n spreker wat die rassediskriminsasie in die wet ontken: "Ek wil 
liewers 'n pas dra wat my sal identifiseer as 'n blanke, voordat ek onder 
die verdenking verkeer dat ek 'n nie-blanke is." (P.J .H . Luttig, Hansard, 
1950, kol. 2940.) Selfs aan opposisiekant (uit die geledere van die 
Verenigde Party) skemer rassevooroordele deur: daar is volgens een 
spreker nie ' n sterker en meer natuurlike dryfkrag by Blankes as die 
handhawing van rassesuiwerheid nie (Davis, Hansard, 1950, kol. 3186), ' n 
ander praat tydens die debat neerhalend van "meid" en "kombuismeid" 
(Tighy, Hansard, 1950, kol. 2764, 2769) en een se selfs dat hy "in beginsel 
vir apartheid" is (Steenkamp, Hansard, 1950, kol. 2762). 
Op hierdie argument sal in die etiese beoordeling van die stelsel (4.4) 
teruggekom (moet) word, omdat dit met die kwessie of die 
Bevolkingsregistrasiewet afsonderlik of in verband met ander wetgewing 
gesien moet word, te doen het. 
4.2.4.8 Die totaliteit van die toekomstige invloed van die wetsontwerp 
Die Ministe r het self erken dat die Wet 'n "baie ernstige" uitwerking op 'n 
persoon se status sal he, maar dit was die opposisiesprekers wat in 
hierdie opsig die hewigste kritiek uitgespreek het. Die wet tas die basiese 
regte en vryhede van die mense aan (Hansard, 1950, kol. 2701, 2944). Dit 
verteenwoordig 'n polisiestaat in wording (Hansard, 1950, kol. 3204) en le 
in lyn met die metodes van Hitler (Hansard, 1950, kol. 2619-20). Of die 
kritiek van 'n polisiestaat op daardie stadium steek gehou het, is te bet-
wyfel. Of dit vandag nader aan die waarheid is, is ten minste debatteer-
baar (kyk 3.4.3.4). 
291 
STAATSOWERHEID, GEREGTrGHEID & RASSEKLASSIFTKASIE 
4.2.4.9 Die wetsontwerp en die Faganverslag 
Die regeringsprekers het hard probeer om gesag vir die wetsontwerp by 
die (deur die Smutsregering aangestelde) Fagankommissie (4.2.3.2) te 
kry. Veral die aanbeveling van die verslag dat 'n doeltreffende iden-
tifikasiestelsel in die lewe geroep moet word, is aangevoer (Hansard, 
1950, kol. 3039). Die opposisie het egter (tereg) daarop gewys dat die 
ide ntifikasiestelsel van die Faganverslag 'n vrywillige aard gehad het 
(Hansard, 1950, kol. 3047-9) en hoofsaaklik in die ekonomiese sfeer 
moes funksioneer. Dit was dus vry van rasseklassifikasie en dwang en 
was (net) bedoel om "naturelle" te help om makliker werk te kry. 
4.2.4.l 0 Samevatting 
Uit bogenoemde is die band tussen die verslag van die Sauerkommissie 
e n die wetsontwerp baie duidelik. Die rassegrondslag en apart-
heidsfundere nde aard daarvan kom ook sterk na vore. Dat een van die 
hoofoogmerke was om die "Kleurlingvraagstuk" (al is dit op die lang ter-
myn) "op te los" is ook bewys. Die wetsontwerp wou die bestaande ras-
severdeling (of -diskriminasie) "sistematiseer" en institusionaliseer en die 
uitvoering van die apartheidsbeleid makliker maak. In daardie opsig het 
dit apartheid dus inderwaarheid "gestratifiseer". Op hierdie voorlopige 
evaluering word in 4.4 teruggekom. 
4.3 DIE INHOUD, REGSAARD, REGSGROND EN IMPLIKASIES 
VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
4.3.1 Inleiding 
U it die ondersoek saver het dit duidelik geword dat die Bevolkings-
registrasiewet die fondament van rasseklassifikasie in Suid-Afrika is. Dit 
is dus nodig om die inhoud van die Wet na te gaan. Uit 'n teologies-
etiese oogpunt is dit ve rvolgens nodig om vas te stel wat die regsaard e n 
292 
DIE 1NHOUD VAN DIE WET 
regsgronde van die Wet en die stelse l van rasseklassifikasie is. Daarna sat 
die implikasies van die Wet, maar ook die gepaardgaande regulasies en 
proklamasies, bepaal word, beide op regsgebied en in die alledaagse 
!ewe. Algaande sat dit duidelik word dat die stelsel van rasseklassifikasie 
baie wyer as net die Wet strek. Daarom word algaande al hoe meer op 
die "stelsel van rasseklassifikasie" (wat relevante regulasies, pro-
klamasies en ander wetgewing insluit) as net op die Wet gefokus. 
4.3.2 Die inhoud van die Wet 
4.3.2.1 Inleiding: 'n oorsig 
Die Bevolkingsregistrasiewet is sedert 1950 talle kere gewysig. Op die 
huidige oomblik geld nog net artikels 1, 5, 11, 18, 19, 20, 21A en 24 daar-
van. Die ander is mettertyd Of herroep Of by bestaande artikels ingewerk. 
Girvin (1987:1 e.v.) gee 'n goeie oorsig oor die historiese ontwikkeling 
van die begrip ras, beide in Suid-Afrika en die res van die wereld. Vera( 
die onlangse ldentifikasiewet (nr. 72 van 1986) het dele van die 
Bevolkingsregistrasiewet vervang (Girvin, 1987:4-5) en die nuwe stelsel 
van identiteitsdokumente vir alle rassegroepe ingestel. Volgens die Min-
ister van Binnelandse Sake (Hansard, 1985, kol. 9370) het die lden-
tifikasiewet niks met ras of rasseklassifikasie te doen nie en wit dit deur 
die identiteitsdokument eerder se wfe ' n persoon is as wat hy is. In-
gevolge die 1986-wet is 'n persoon se ras wet relevant wanneer 'n 
geboorte geregistreer word maar nie wanneer 'n identiteitsnommer uit-
gereik word nie (Girvin, 1987:5). 
Die aanhef van die Bevolkingsregistrasiewet gee die bree (maar soos 
gesien sat word, misleidende) doel daarvan: "Om voorsiening te maak vir 
die samestelling van 'n Register van die Bevolking van die Unie; vir die 
uitreiking van persoonskaarte aan persone wie se name in die Register 
opgeneem is ; en vir daarmee in verband staande aangeleenthede." Uit 
die wysigings aan die Wet is dit duidelik dat die klem algaande verskuif 
het van die daarstel van ' n register na klassifikasie (volgens ras) van alle 
inwoners van die Republiek. Daar is geen artikel meer wat met die 
293 
STAATSOWERHEID, GEREGTJGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
bevolkingsregiste r as sodanig te doen he t nie . Die he le Wet gaan in sy 
1988-vorm oor die klassifikasie van mense op grond van ras. 
Art. 1 bevat, soos gebruiklik, woordbepalings: in 1(1) word onder andere 
die begrippe "Blanke", "etniese of ander groep", "Gekleurde", "Swarte" 
(voorheen "Naturel" en "Bantoe") kortliks omskryf. In art. 1(2) word nog 
verdere toetse vir Blank-, Gekleurd- of Swart-wees gegee. 
Art 5 handel oor die "klassifikasie van persone wie se name in die register 
opgeneem word". Art 11 bevat allerlei bepalings oor "besware en appelle 
teen klassifikasie van persone in register, en samestelling van 
werksaamhede en rade". In Art 18 word bepaal dat dit 'n oortreding is 
om ingevolge die Wet 'n valse verklaring te doe n, welke misdryf by skul-
digbevinding strafbaar is met 'n boete van hoogstens R200 of gevan-
genisstraf van hoogste ns 6 maande of albei. 
Art 19 bevat bepa lings oor die bewyslewering wat ingevolge die Wet 
nodig is en watter vermoedens by die toepassi ng van die Wet geld. Daar 
kan volgens art 20 deur die Minister regulasies uitgevaardig word "met 
betrekking tot enige aangeleentheid wat ingevolge hierdie Wet voor-
geskryf moet of kan word of wat hy nodig of dienstig ag om voor te skryf 
sodat die oogme rk van hierdie Wet bereik kan word". Art 21A is 'n uit-
sonderlike artikel in die sin dat dit (anders as met enige ander wet) wysig-
ings van die Wet terugwerkend van toepassing maak. Art 24 bevat die 
kort titel van die Wet. 
Vir die doeleindes van hie rdie studie is slegs a rt 1 en 5 direk van toepas-
sing, en art 19 en 21A indirek. Dit is verder nodig om ' n analise van 
sekere sleutelbegrippe in die Wet te maak. 
4.3.2.2 Die omskrywing van "Swarte" 
Volgens art 1(1) is 'n Swarte "iemand wat lid van 'n inboorlingras of 
-stam van Afrika is of gewoonlik daa rvoor deurgaan". 
294 
DIE JNHOUD VAN DlE WET 
Hierdie omskrywing van 'n "Swarte" was nie iets nuuts in Suid-Afrikaanse 
wetgewing nie (kyk 4.1.2 oor ras in Suid-Afrikaanse wetgewing voor 
1950). Ook in sekere wette na 1950 is hierdie definisie gevolg. Van der 
Vyver & Joubert (1985:283 e.v.) wys daarop dat daar in verskillende be-
staande wette "norme vir Swart-wees" gevind word wat, alhoewel daar 'n 
"basiese definisie" is (vgl. art 1(1)), tog na gelang van die onderwerpe 
waaroor dit in die verskilllende wette handel van mekaar verskil. Hulle 
noem hierdie verskil die "stertjie" wat by die definisie bykom, en wat ook 
in die Bevolkinsgregistrasiewet gevind word. 
In die "basiese definisie" van 'n Swarte is bloedafstamming deurslag-
gewend (vgl. R v Radebe & others 1945 AA 590,608). Gewoontes en 
voorkoms speel slegs ' n rol wanneer getuienis oor 'n persoon se 
biologiese afkoms ontbreek. '"n Persoon is dus 'n Swarte as hy van 'n in-
boorlingras of -stam van Afrika afstam, en al sou so iemand sy lewe lank 
tussen Bruinmense gewoon het, nie 'n enkele taal van ' n Swart volk ken 
nie en met 'n Bruinmeisie getroud wees, moet hy nogtans (suiwer op 
grond van die basiese definisie - TE) as 'n Swarte geklassifiseer word ... " 
(Van der Vyver & Joubert, 1985:284.) 10 
Hierby word (as die "stertjie van die Wet") in art 5(5)(d) bepaal dat 
iemand as Swarte geklassifiseer word "indien sy natuurlike ouers albei as 
Swartes geklassifiseer is". Verder geld daar ingevolge art 19(1) die 
(weerlegbare) vermoede dat "(i)emand wat volgens voorkoms klaarblyk-
lik 'n lid van 'n inboorlingras of -stam van Afrika is .. . vermoed word 'n 
Swarte te wees tensy bewys word dat hy inderdaad nie so 'n lid is en nie 
gewoonlik daarvoor deurgaan nie". Hierdeur word voorkoms en gewoon-
like deurgang (d .w.s. aanvaarding) 'n relevante kriterium gemaak (soos in 
die geval van Blankes). 
Die omskrywing van "Swarte" in die lig van latere wysigings, vermoedens 
en "hulpmiddels" bevat dus die volgende elemente: 'n Swarte is iemand 
• wie se natuurlike ouers albei as Swartes geklassifiseer is; of 
• wat inderdaad lid is van 'n inboorlingras of -stam van Afrika 
(waarvoor volbloedherkoms soms vereis is); of 
• wat gewoonlik as lid van so 'n stam deurgaan . 
295 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGH EID & RASSEKLASSIFJKASIE 
Daarby word iemand wat volgens voorkoms klaarblyklik lid is van s6 'n 
ras of stam, geag 'n Swarte te wees, te nsy hy bewys dat hy nog so 'n lid is, 
nog daarvoor deurgaan (Van Wyk, 1974:33; Van der Vyver & Joubert, 
1985:286-88). Van Wyk (1974:34) meen dat hie rdie elemente mettertyd, 
namate klassifikasie "vorder", sal verskuif na klassifikasie op grond van 
natuurlike ouers alleen en dat herklassifikasie byna sal verdwyn. 
4.3.2.3 Die omskrywing van "Blanke" 
By die omskrywing van "Blankes" is daar 'n insiggewe nde verskuiwing: die 
twee toetse is voorkoms en gewoonlike deurgang (sosiale assosiasies), ter-
wyl minder klem op herkoms en afkoms geplaas word. 
In terme van art 1(1) is ' n Blanke iemand wat 
"(a) volgens voorkoms klaarblyklik 'n blanke is en nie gewoonlik vir ' n 
gekleurde deurgaan nie; of 
(b) gewoonlik vir ' n blanke deurgaan en nie volgens voorkoms klaarblyk-
lik nie 'n blanke is nie, maar nie ook ie mand wat vir die doele indes van 
hierdie Wet, vry e n bereidwillig erken dat hy wat sy herkoms betref 'n 
Swarte of gekleurde is nie, tensy daar bewys word dat die erkenning nie 
op fe ite gegrond is nie." 
D ie eerste toets is dus "Lyk hy soos ' n Witmens?" (Van der Vyver & 
Joubert, 1985:279). Dit word eerstens aan die Sekretaris of die hof oor-
gelaat om die persoon te beskou en te besluit of hy / sy (vir hom/hulle) op 
grond van sintuiglike waarneming soos 'n Witmens lyk. By hie rdie "kyk" 
moet ook volgens a rt 1(2)(a) "sy gewoontes, opvoeding, spraak en al-
geme ne houding e n gedrag in aanmerking geneem word". Om as ' n 
"Blanke" geklassifiseer te word, moet so 'n persoon tweedens ook as een 
"deurgaan" op die plek waar hy "gewoonlik sy verblyf het; in diens is of 
sake doen; saam met ander lede van die publiek op sosiale gebied 
verkeer of aan ander bedrywighede deelneem, e n in sy omgang met lede 
van sy gesin en ander persone met wie hy saamwoon .. " (art l(2)(c).) Die 
norm is dus nie met wie die persoon verkies om te assosieer nie of 
werklik omgaan nie, maar "hoe ander me nse sy maatskaplike verbin-
296 
DIE TNHOUD VAN DIE WET 
tenisse sien en vertolk" (Van der Vyver & Joubert, 1985:280). Daar is 'n 
swaar bewyslas ingevolge art 1(2)(b) op enigeen wat nie 'n Swarte is nie 
en op grand van sy maatskaplike assosiasies sy klassifikasie wil verander: 
dit word weerlegbaar vermoed dat so iemand vir 'n Gekleurde deurgaan, 
en hy moet die teendeel bo redelike twyfel bewys (oak Van der Vyver & 
Joubert, 1985 :280,282). 
Die derde faktor is dat iemand soos 'n Blanke kan lyk en ~s een kan 
deurgaan, maa r as hy erken dat hy gekleurd is of dat daar gemengde 
bloed in sy voorgeslagte is - al is hierdie gemengde bloed nie oorhee rsend 
nie - kan hy nie as Blanke geklassifiseer word nie (Van der Vyver & 
Joubert, 1985:282). 
Jn art 5 word verder bepaal dat iemand as Blanke geklassifiseer word 
"indien sy natuurlike ouers albei as blankes geklassifiseer is" (5(b)) , en 
dat iemand nie as Blanke geklassifiseer word nie "indien een van sy 
natuurlike ouers as 'n gekleurde of 'n Swarte geklassifiseer is" (5(e)). 
Van der Vyve r & Joubert (1985 :283) spreek (bloat uit 'n regsoogpunt) 
ernstige kritiek op hierdie aspek van die Wet uit: "Hierdie definisie laat 
ruimte dat iemand wat nie ' n Blanke is nie wel as Blanke geklassifiseer 
word; en, aan die ander kant, dat iemand wat van suiwer Blanke afkoms 
as 'n Gekleurde geklassifiseer word". 
Uit die impliksasies hiervan en uit die bespreking van Van Wyk 
(1974:34-50) is dit duidelik dat die bedoeling van die wetgewer enersyds 
was om ten tye van die inwe rkingtrede van die Wet soveel as moontlik 
mense wat toe as Blankes deurgegaa n het en aanvaar is, as Blankes te 
behou (daarom die weglating van die herkomstoe ts, wat baie Blankes 
met "gemengde bloed" sou diskwalifiseer; Heese, 1984) maar andersyds 
om na die inwerkingtrede van die Wet so min moontlik mense wat nie 
"suiwer Blanke bloed" het nie, tot die Blanke groep toe te laat. Die be-
staande en toekomstige Blanke groep word dus so klein en suiwer 
moontlik gehou en almal wat nie binne die definisie val nie, word 
"weggeskuif'. Daarom se Van Wyk (1974:36-7) dat die Sekretaris van die 
rasseklassifikasieraad (in teestelling met die howe) die definisie van 
297 
STAATSOWERHEID, GE REGTIGH E ID & RASSEKLASSIFlKASIE 
Blanke dikwels nie gebruik het om me nse as Blankes te klass ifiseer nie, 
maar om "hulle uit die geledere van blankes te weer". 
4.3.2.4 Die oinskrywing van "Gekleurde" 11 
In art 1(1) word kortweg gestel dat 'n Gekleurde iemand is "wat nie 'n 
blanke of 'n Swarte is nie". Die howe het in die verband al gepraat van ' n 
sogenaamde "residual group" (Pitcher & others v Secreta ry for the Inte-
rior, 1968 4 SA 238 K 247). 
Die Staatspresident he t op grond van die bevoegdheid wat hy ingevolge 
art 5(2) van die Wet he t, Gekleurdes in sewe subgroepe ingedeel (R123 
in Buitengewone Staatskoerant 1753 van 1967-05-26) . Alhoewe l hierdie 
ondeiverdeling nie direk vir die ondersoek van toepassing is nie, kan ter-
loops opgemerk word dat volgens Van der Vyver & Joubert (1985:290) 
daar in die proklamasie meer waarde geheg word aan ' n persoon se af-
koms as aan sy maatskaplike assosiasies, gepaardgaande met die swaar 
bewyslas van art 19(1 A) . 
Ingevolge art 5(5)(b) word "iemand as 'n gekleurde geklassifiseer indien 
sy natuurlike ouers albei as gekleurdes of een van sy natuurlike ouers as 
'n blanke en die ander natuurlike ouer as 'n gekleurde of 'n Swarte ge-
klassifisee r is". Van Wyk (1974:66) is van mening dat op grond van die 
regskrag van art 5(5) (se inleiding) e n subartikels (b) en (f) die toets wat 
die wetgewer vir klassifikasie wil aanle, al meer verskuif het van deurgang 
na biologiese he r- e n afkoms, e n dit ten spyte daa ivan dat die groep Gek-
leurdes horn "die moeilikste leen tot we tenskaplike klass ifikasie op grond 
van herkoms". Hierdie verskynsel het waa rskynlik ook te doen met die 
motief van die wetgewing waarna in 4.2.4.3 hierbo ve rwys het, omdat dit 
byna onoorkombare struikelblokke in die pad van iemand wat na die 
Blanke groep herklassifiseer wil word, le Uuis omdat so min mense in 
Suid-Afrika suiwer "Blanke bloed" het; vgl. Heese, 1984). 
298 
DIE INHOUD VAN DfE WET 
4.3.2.5 Samcvatting 
Hieruit is dit duidelik dat die Bevolkingsregistrasiewet op grond van ras 
rede lik rigiede katagoriee in die Suid-Afrikaanse samelewing skep. Oat 
die de finisies van hierdie kategoriee in die praktyk (en selfs prinsipieel) 
nie sonder probleme is nie, is ook duidelik. Hierop word egter nie verder 
ingegaan nie. 
4.3.3 Die regsaard, regsgronde en implikasies van klassifikasie ingevolge 
die Wet 
4.3.3. l Inleiding 
Wat gebeur presies wanneer iemand geklassifiseer word? Watter soort 
regshandeling vind plaas en watter regs- en praktiese gevolge het dit? 
Om die stelsel van rasseklassifikasie en die Bevolkingsregistrasiewet eties 
te kan evalueer, is dit nodig om eers die regsaard van klassifikasie in-
gevolge die Wet, die regsgronde van die klassifikasie en die implikasies 
daarvan te bepaal. 
Rasseklassifikasie is in Suid-Afrika van deurslaggewende belang (Van 
Wyk, 1974:2; Van der Vyver & Joubert, 1985:292 e.v.). Van Wyk 
(1974:3) meen dat rasseklassifikasie ten minste "statusbeperke nd of 
statusverlenend" is en Wiechers (1984:1 47, n140) noem dit die "beste 
voorbeeld" van 'n statusverlenende beskikking in die Suid-Afrikaanse reg. 
In Nederland le verheffing tot die adelstand, toekenning van ' n rid-
derorde en erkenning van ' n bedryfsvereniging op dieselfde vlak 
(Vegting, W.C., Het Algemeen Nederlands Administratiefreg I 1954, 
soos aangehaal deur Van Wyk, 1974:3, n5). Volgens Van Wyk (1974:3; 
1979:322, n80) is rasseklassifikasie egter meer as statusverle nend: dis 'n 
"belastende of begunstigende beskikking''. 
299 
ST AATSOWERH ETD, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
4.3.3.2 Die regsaard van rasseklassilikasie 
4.3.3.2. l Inleiding: die begrip "status" in die Suid-Afrikaanse publiekreg 
Publiekreg is die dee[ van die reg wat die verhouding tussen owerheid en 
onderdaan reel. Die Bevolkingsregistrasiewet val binne hierdie veld en 
daarorn rnoet op 'n paar aspekte van die publiekreg ingegaan word ten 
einde die Wet te kan evalueer. 
Status is 'n publiekregtelike begrip wat Van Wyk (1979:26 e.v., 111 e.v.) 
hoofsaaklik uit die Duitse reg oorgeneem het - al het dit tot op die 
Lydstip van sy studie nie in die Suid-Afrikaanse publiekreg gefunksioneer 
nie (Van Wyk, 1979:204 nl). Hy beskou dit as ' n begrip waarrnee die 
regsverhouding tussen staat- en indiwidu "sisternaties" ondersoek kan 
word (1979:135, 204). 'n Onderdaan se algemene status het te doen met 
sy "hoedanigheid as mens, as lid van die regsgerneenskap" en veral met sy 
perrnanenle verhouding tot die staat (Van Wyk, 1979:42). Status is die 
basis waarop sekere regte, verpligtinge, kompetensies en bevoegdhede 
die onderdaan toekom. Van Wyk (1979:43) definieer publiekregtelike 
status as "'n regstoestand waarin die indiwidu horn in die verhouding tot 
die staat bevind, die skepping, verandering of beeindiging waarvan met of 
sonder sy insternrning dwingend deur die reg gereel word, en waardeur 
die omvang van sy regte, verpligtinge, bevoegdhede en kompetensies oor 
die algerneen bepaal of geaffekteer word." 
Die algernene publiekregtelike status van die indiwidu (daar bestaan ook 
'n besondere status, soos die van staatsarnptenaar) val in vier kategoriee 
uiteen, naarnlik 
• die algernene passiewe status van die indiwidu; 
• die algemene negatiewe status van die indiwidu; 
• die a lge rnene positiewe status van die indiwidu; e n 
• die algemene aktiewe status van die indiwidu 
(Van Wyk, 1979:216 e.v.). 
Die passiewe status ornvat die verpligtinge waaraan die indiwidu teenoor 
die staat onderworpe is, soos die gehoorsaamheidsplig aan die kant van 
300 
DIE REGSAARD VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
die indiwidu (Van Wyk, 1979:216-20, 281). Die algemene negatiewe 
status is toegespits op die vryheidsregte van die indiwidu teenoor die 
staat, ook "afweerregte" of "grondregte" genoem (Van Wyk, 1979:140, 
282). Van Wyk (1979:243) vat hieronder al die vryheidsregte wat 
gangbaar as "fundamentele menseregte" beskryf word, saam. Die al-
gemene positiewe status vorm die grondslag vir die indiwidu se 
aansprake op prestasies deur die staat, veral die aanspraak op regsbe-
skerming. Dit gaan dus oor die aanspraak op regsbeskerming teen ander 
indiwidue, en die aanspraak op die nste deur die staat (Van Wyk, 
1979:249-58, 282). Die indiwidu se algemene aktiewe status kan ook 
"politieke status" genoem word en gaan oor die burger se regte en kom-
petensies om "deel te he aan die staatlike bestuur en wilsvorming" (Van 
Wyk, 1979:283, 258 e.v.). 
Alhoewel hierdie statusleer nie die ontstaan van die onderdaan se regte 
en verpligtinge verklaar nie, maar dit veronderstel (Van Wyk, 1979:136), 
gee dit 'n belangrike manier om rasseklassifikasie as (ten minste) 
statusaffekterende faktor na sy regsaard te evalueer. Vir die doeleindes 
van hierdie beoordeling is dit dus nie nodig om (soos reeds in 3.4.4.2.1 
gesien) die ontstaan van regte en verpligtinge na te gaan nie. Van Wyk 
(1979:215) kom tot die volgende (vir hierdie ondersoek bevredige nde) 
gevolgtrekking: " ... elke indiwidu wat horn in Suid-Afrika binne die 
gesagsgebied van die staat bevind, (het) inderdaad 'n publiekregte like 
status... en dan by uitstek nie 'n status wat deur onbevoegdhede en 
gebrek aan regte gekenmerk word nie, maar juis deur onderhorigheid 
aan die reg van die land, basiese menseregte en die beskerming daarvan 
deur die howe." 
Die statusleer kom veral goed te pas om rasseklassifikasie as ad-
ministratiewe handeling na sy regsaard te evalueer en om die probleme 
om rasseklassifikasie as administratiewe handeling presies te 
kategoriseer, te bowe te kom. 
301 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEJD & RASSEKLASSIFfKASfE 
4.3.3.2.2 Rasscklassilikasie as 'n ecnsydigc administraticwc handcling 
Voordat rasseklassifikasie as handeling bespreek word, is dit nodig om 
daarop te wys dat die bestaan van die Bevolkingsregistrasiewet nie op sig-
self onderdane se status bepaal en/of affekteer nie. Die Wet is deel van 
wat Van Wyk (1979:305-6) "middellike statuswerkende wetgewing" noem. 
Voordat status geaffekteer word, is daar eers 'n administratiewe handel-
ing, in hierdie geval die klassifikasiehandeling van die Direkteur-
generaal, nodig. Rasseklassifikasiewetgewing (en dus ook ander 
omskrywings as die in die Bevolkingsregistrasiewet) skep nie op sigself 
status nie, maar "institusionaliseer" 'n statusbepalende faktor wat 
dwarsdeur die algemene en besondere status van die indiwidu sny (Van 
Wyk, 1979:306). Om hierdie rede is dit nodig om nie net die Wet self nie 
maar ook die klassifikasiehandeling en sy implikasies te evalueer. 
Suiwer admininistratiewe handelinge (teenoor regsprekende administra-
tiewe handelinge, kyk Wiechers, 1984:111) is handelinge wat nie wet-
gewend of regsprekend is nie en kan ingedeel word in 
• meersydige handelinge 
• eensydige handelinge,12 waaronder: 
# kwasi-judisiele handelinge (wat na inhoud en uitwerking na 
regsprekende handelinge lyk); 
# ministeriele handelinge (wat in bepaa lde opdrag geskied); en 
# polisiehandelinge (wat op besondere wyse gekenmerk word 
deur die orgaan wat dit verrig); 
(Wiechers, 1984: 129). 
Op grond van die kenmerke van 'n administratiewe handeling (Wiechers, 
1984:136) moet die klassifisering van iemand op grond van ras as s6 'n 
handeling beskou word. 
Die vraag of rasseklassifikasie ' n eensydige of meersyd ige handeling is, 
moet feitelik ten gunste van die eersgenoemde beantwoord word. Want 
al is dit waar dat ingevolge art 5(4) van die Wet daar geleentheid aan die 
betrokkene gegee word om in die geval van herklassifikasie aangehoor te 
word, het die party wat geklassifiseer moet word, nie ' n keuse nie; vol-
gens die Wet moet elkeen op grond van ras deur die Direkteur-generaal 
302 
DIE REGSAARD VAN RASSEKL/\SSfFIKASIE 
geklassifiseer word (art 5(1)). Dit word sander hulle toestemming of in-
stemming gedoen en stel dus 'n eensydige administratiewe handeling of 
beskikking daar. Of dit ingevolge die regsbeginsels van die gemene reg 
en etiek so behoort te wees, is nie hier ter sake nie. 
Een soort eensydige administratiewe handeling is die "kwasi-judisiele 
handeling": 'n handeling wat geskied deur die uitoefening van 'n diskresie 
en waardeur bestaande regte, voorregte, bevoegdhede of vryhede van 
onderdane aangetas word (Wiechers, 1984:153). Op die vraag wanneer 
presies 'n administratiewe handeling 'n kwasi-judisiele handeling is, kom 
Wiechers (1984:144) tot die konklusie dat die onderskeid tussen die twee 
soorte handelinge in die Suid-Afrikaanse reg onnodig is. Wiechers 
(1984:153) meen oak dat dit beter sou wees om in plaas van die kategorie 
kwasi-judisieel "die diskresionere administratiewe handeling wat regte en 
bevoegdhede van onderdane beinvloed volgens sy aard en regskrag te 
herken en om die reels wat vir die geldige verrigting van sodanige handel-
ing geld, sander meer toe te pas". fn die lig van die bespreking van die 
begrip "status" is dit nie nodig om verder op die vraag of rasseklassifikasie 
kwasi-judisieel is of nie, in te gaan nie. Daar bestaan oak nie eenstem-
migheid oar hierdie saak onder regsgeleerdes nie.13 
Dieselfde geld van die daarmee gepaardgaande "reels van natuurlike 
geregtigheid" (Wiechers, 1984:237-43) en die vraag of rasseklassifikasie 
met die uitoe fening van ' n diskresie gepaardgaan of nie (Wieche rs, 
1984:147).14 
4.3.3.2.3 Rasseklasserikasie as statusbepalende en -affekterende be-
skikking 
Deur van die status van onderdane uit te gaan, kan die invloed en regs-
aard van rasseklassifikasie bepaal word. Van Wyk noem rasseklas-
sifikasie beide ' n statusaffekterende faktor (1979:313) en ' n status-
bepalende beskikking (1979:323, 326). Hy beskou ras in elk geval as 'n 
statusbepalende faktor, in die ·suid-Afrikaanse reg selfs een van die 
"tradisionele statusbei·nvloedende faktore" (1979:343, 348). 
303 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSlFIKASIE 
Js rasseklassifikasie statusbepalend (en selfs statusskeppend) of net 
statusaffekterend? Anders gestel: besit 'n persoon reeds 'n publiekreg-
telike status by geboorte ongeag rasseklassifikasie? Volgens regsbegin-
sels en gemeenregtelik moet die antwoord bevestigend wees. Rasseklas-
sifikasie (en ook die Bevolkingsregistrasiewet) kan nie 'n indiwidu se 
status van nuuts af "skep" nie - dit bestaan reeds omdat elke mens binne 
die staatsgrense 'n regsubjek met regte, verpligtinge en kompetensies is. 
Slegs die heel strengste positiwis sal die korrektheid van hierdie stelling 
(kan) betwis. En teen hierdie agtergrond is dit 'n vraag of dit in beginsel 
korrek is om van rasseklassifikasie as statusbepalende faktor te praat. 
Feitlik is dit waar dat ras in Suid-Afrika 'n statusbepalende faktor is, 
maar in beginsel kan iemand se ras (as juridies en eties onwillekeurige of 
irrelevante faktor) nie sy status bepaal nie. 
Watter invloed het rasseklassifikasie dan op 'n persoon se publiekreg-
telike status? Van der Vyver & Joubert (1985:292 e.v.) wys op die 
invloed van publiekregtelike voorskrifte op privaatregtelike status. Van 
Wyk (1979:322) wys daarop dat klassifikasie volgens ras iemand se status 
belastend of begunstigend kan affekteer. Later (4.3.3.4) sat die im-
plikasies van rasseklassifikasie en rassedefinisies in wetgewing volledig 
aandag kry. Nou is dit nodig om kortliks die invloed van rasseklas-
sifikasie op die vier kategoriee van algemene publiekregtelike status te 
ondersoek. 
Die algemene passiewe status van 'n indiwidu, wat saamgevat kan word in 
die verpligting om die reg van die land te gehoorsaam, word nie wesenlik 
deur rasseklassifikasie bei'nvloed nie. 
Die algemene negatiewe status, betreffende die vryheidsregte of 
grondregte van die indiwidu, word grootliks en grondliggend deur rasse-
klassifikasie bei'nvloed. Van Wyk (1979:100) noem byvoorbeeld die feit 
dat die ongelykheid in die Suid-Afrikaanse staatsbestel op ras gegrond is, 
"die opvallende verskynsel in Suid-Afrika". Deur sy groter wilsmag maak 
die Suid-Afrikaanse staat inbreuk op die vryheidstatus van die onderdane 
- en die graad van die inbreukmaking berus grootliks op die vraag aan 
watter rassegroep die onderdaan behoort (Van Wyk, 1979:244). 
304 
DIE REGSAARD VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
Wat die algemene positiewe status bet re f, word die indiwidu se 
aanspraak op regsbeskerming teenoor die staat in beginsel nie deur ras-
seklassifikasie geraak nie. Daar is in beginsel ewe veel beskerming voor 
die reg vir alle Suid-Afrikaners, ongeag tot watter rassegroep hulle ge-
klassifiseer is. In die praktyk is die saak egter heel anders, omdat 'n reeks 
wette en regulasies dit vir sommige Suid-Afrikaners "makliker" maak om 
die wet te oortree en vir sommiges dit moeiliker maak om regsbeskerm-
ing te geniet (Van der Vyver & Joubert, 1985:314-6). Wat die onderdane 
se aanspraak op ander staatlike prestasies betre f, raak rasseklassifikasie 
die positiewe status van veral Suid-Afrikaners wat nie as "Blankes" gek-
lassi fiseer is nie, ingrypend. Deur wetgewing op die gebied van verblyf-
en eiendomsreg, werkgeleenthede en arbeids- vraagstukke, onderwys en 
openbare dienste soos vervoer en ontspanning word sekere Suid-
Afrikaners se algemene positiewe status drasties beperk (Van der Vyver 
& Joubert, 1985:295-316).15 
Die deel van status wat in Suid-Afrika waarskynlik die mees ingrypend 
deur rasseklassifikasie geraak word, is die algemene aktiewe status van 
die indiwidu . Juis omdat die aktiewe status te doe n het met die indiwidu 
se regte en bevoegdhede om dee! te he aan die staatsbestuur, is dit te 
verstane dat as sommige Suid-Afrikaanse burgers op grond van hulle ras 
nie aan die verkiesing van Parlementslede kan dee! he nie, en daarom 
ook nie ampsdraers of representante in die staatsbestuur kan wees nie, 
dit ' n diepliggende ingrype in die aktiewe status van daardie onderdane 
het. In Suid-Afrika, waar 'n groot dee! van die (Swart) bevolking uit 
burgers van die onafhanklike (voormalige nasionale) state bestaan, maar 
ook op grond van geboorte aanspraak het op Suid-Afrikaanse bur-
gerskap, word ook burgerskapsregte deur wetgewing in gedrang gebring 
(Van Wyk, 1979:267-72). 
4.3.3.2.4 Samevatting 
Dit is duidelik dat rasseklassifikasie (en die Bevolkingsregistrasiewet) na 
sy regsaard ingrypende gevolge op die algemene publiekregtelike status 
en privaatregtelike kompetensies van onderdane het. Die regsaard van 
305 
STAATSOWERHETD, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASlE 
rasseklassifikasie is dus die van 'n eensydige administratiewe handeling 
wat die (op die gemene reg gebaseerde) bestaande publiekregtelike 
status en privaatregtelike kompetensies bepalend affekteer, Of belastend 
of begunstigend. Wanneer iemand dus deur die Direkteur-generaal vol-
gens sy ras geklassifiseer word, word sy status geaffekteer: dit word in-
gevolge bestaande Suid-Afrikaanse wetgewing beperk en ingekort. 
Wat herklassifikasie betref, staan d it in die Suid-Afrikaanse reg vas dat 
daar in beginsel geen verskil tussen die handeling en "eerste" klassifikasie 
is nie (Secretary for the Interior v Moosa 1970 4 SA 445 (A)). Die inkort-
ing of uitbreiding van regte en kompetensies is in die geval van herklas-
sifikasie net "meer tasbaar" omdat sekere regte en kompetensies al besit 
en uitgeoefen is en nou "weggeneem" word; en omdat in die geval van 
"opgradering" (byvoorbeeld van Swarte na Gekleurde) daar ' n hele nuwe 
reeks regte en kompetensies "bykom". Die status van 'n persoon wat her-
geklassifiseer word, verander dus konkreet - en dit maak dit meer in-
grypend. Die feit dat met herklassifikasie die betrokkene die geleent-
heid he t om aangehoor te word, maak geen verskil aan die beginsel dat 
op grond van ras (met die faktore wat daarvoor in ag geneem moet word) 
geklassifiseer moet word nie, welke klassifikasie ingrypende gevolge vir 
die betrokkene het. 
Girvin (1987:8) gee op grond van Volksraadsdebatte (Hansard, 1986, kol. 
1230) die volgende inligting oor aansoeke om herklassifikasies vanaf 
1983-85: 
Totale aansoeke Onsuksesvol 
1983 1984 1985 1983 1984 1985 
Kleurling na Blank .... 868 707 908 195 189 206 
Blank na Kleurling .... 8 22 24 4 8 5 
Indier na Blank ....... 1 1 1 1 1 
Blank na Tndier.. ..... 7 3 2 1 2 2 
Indier na Kleurling ... 39 61 54 2 11 4 
Kleurling na Indier ... 33 57 49 3 3 6 
Swarte na Kleurling ... 100 109 397 12 20 148 
Kleurling na Swarte ... 15 8 25 4 3 5 
306 
DIE REGSAARD VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
Hieruit is dit duidelik dat die uitwerking van die Bevolkingsregistrasiewet 
steeds konkreet en aktueel is. Veral insiggewend is die hoer aantal aan-
soeke om "opgradering", 'n feit wat bewys dat die betrokkenes 'n wesen-
like ongelykheid in die status van Swartes, Kleurlinge, lndiers en £31ankes 
ervaar. 
4.3.3.3 Die regsgrond van rasseklassifikasie 
4.3.3.3.1 Parlementcre soewereiniteit 
Dit is vervolgens nodig om kortliks die regsgrond van rasseklassifikasie 
na te gaan . Die vraag is: op grond waarvan, op grond van watter 
regsbeginsel bestaan die Wet en die daarmee gepaardgaande proses van 
rasseklassifikasie en herklassifikasie? 
'n Wet van die Parlement van die Republiek van Suid-Afrika het geen 
ander regsgrond nodig as dat dit behoorlik deur die verskillende lesings 
in die Parlement gevoer is en afgekondig is nie. Dit gee aan s6 'n wet 
"legaliteit", dit wil se regskrag en regsgrond. Dit is dus nie noodwendig of 
noodsaaklik binne die Westminsterstelsel van parlementere soewerein-
iteit dat 'n wet op 'n regsbeginsel soos geregtigheid gegrond hoef te wees 
nie. Wette kan dus in Suid-Afrika diskriminerend, onregverdig wees en 
teen regsbeginsels ingaan sonder dat die wette in terme van die reg on-
geldig is. Van Wyk (1979:282) stel dit s6: 
"Aangesien die Suid-Afrikaanse parlement soewerein is en daar van 
verskanste grondregte in Suid-Afrika geen sprake is nie, is die indiwidu in 
Suid-Afrika in 'n redelike mate aan die goeddunke van die parlement 
oorgelewer, asook aan die van die uitvoerende gesag omdat dit deur die 
parlement gemagtig kan word om op die vryheid van die indiwidu in-
breu k te maak sonder dat die indiwidu noodwendig met 'n 
gepaardgaande remedie beklee word, of, nog erger, deur die indiwidu 
uitdruklik enige moontlike remedie te ontneem." 
Hierdie stelling is veral van die Bevolkingsregistrasiewet en die daarop-
volgende rasseklassifikasie waar. Proklamasies en administratiewe hand-
307 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
e linge ingevolge parlernentere wetgewing het in Suid-Afrika dieselfde 
regskrag as die wetgewing, maar val, anders as die wetgewing, wel onder 
die hersieningsbevoegdhede van die howe. ' n Hof kan dus 'n prok-
lamasie ongeldig verklaar as dit nie aan sekere geldigheidsvereistes (soos 
duidelikheid) voldoen nie (kyk Wiechers, 1984:206 e.v. vir die gel-
digheidsvereistes van 'n adminislratiewe handeling) . Toe in die saak Ar-
nold v Race Classification Appeal Board 1967 2 SA 267 (K) die hof 'n 
proklamasie ingevolge die Bevolkingsregistrasiewet op grond van vaag-
heid ongeldig verklaar het, het die staat proklamasie 123 van 1967 uit-
gevaardig. Hierin is die vaagheid op grond waarvan die vorige pro-
klamasie ongeldig verklaar is, "reggestel" - op 'n regtens baie onbe-
vredigende manier (Van Wyk, 1974 58-9). Ook is proklamasie 123 van 
1967 deur artikel 62 van die Algemene Regswysigingswet 70 van 1968 gel-
dig verklaar en daardeur teen ongeldigverklaring deur 'n hof gevrywaar 
(Van Wyk, 1974:62-3). 
Die wetgewer het egter verder gegaan en in die regswysigingswet ten op-
sigte van proklamasies ingevolge die Bevolkings- registrasiewet ' n 
sogenaamde Hendrik Vlll-klousule ingevoeg. Die uitwerking hiervan is 
dat enige proklamasie in terme van die Wet dieselfde krag het as die 
Wet. Hierdeur word proklamasies oor rasseklassifikasie wat 
"ondergeskikte" wetgewing is, op dieselfde vlak as parlementere wetgew-
ing en dus buite die jurisdiksie van die howe geplaas. 
Die Suid-Afrikaanse parlement het deur hierdie bepaling in 'n sekere sin 
van sy politieke mag na die uitvoerende gesag "geabdikeer", soos wat die 
E ngelse parlement in die tyd van Hendrik VIII gedoen het. Die koning 
he t destyds die parlement oorreed om aan horn deur wetgewing die 
bevoegdhede te gee om wette van die parlement te herroep of te wysig 
(Verloren van Themaat, 1981:241, n90). Hierdie tipe klousules kom ook 
in ander Suid-Afrikaanse wetgewing voor, waar groot magte aan die 
Staatspresident gegee word (byvoorbeeld die Swart Administrasiewet 38 
van 1927, art 25; Wiechers, 1984:32-3). 
Rasseklassifikasie in al sy prosesse vind dus volledig regsgrond in 
parlementere soewereiniteit. Dit beteken egter nie dat daar nie vanuit 
308 
DJE REGSGROND VAN RASSEKLASSIFJKASIE 
regsbeginsels grondliggende kritiek te lewer is op rasseklassifikasie nie. 
Na sy regsaard affekteer rasseklassifikasie die regte en kompetensies van 
mense. Die feit dat dit op parlementere soewereiniteit gegrond is, kan 
nie hierdie feit verander nie. Daarby is die regskrag van rasseklassifikasie 
spesifiek deur die parlement (teen sy eie aard, tradisies en gesag in) 
dieselfde as die van 'n wet van die parlement gemaak. 
4.3.3.3.2 Regsekerheid en rassekJassifikasie 
' n Ander moontlike regsbeginsel waarop rasseklassifikasie sou kon berus, 
is die van regsekerheid. Js dit in Suid-Afrika nie in belang van reg-
sekerheid dat alle mense ingevolge ras geklassifisser moet word nie? Sou 
dit nie 'n groot mate van onsekerheid oor die regsposisie van onderdane 
teweegbring indien die Wet afgeskaf sou word nie? 
'n Bevestigende antwoord op hierdie vraag veronderstel dat die stelsel 
van rasseklassifikasie 'n blote "opmaak" van 'n bevolkingsregister is - iets 
wat nogal deur die destydse debat oor die Wet as argument gebruik is 
(4.2.4.2). Die werklikheid is egter dat rasseklassifikasie ingevolge die 
Wet, asook ander verwysings na ras in wetgewing, nie maar 'n 
"administratiewe" sekerheidskeppende handeling is nie. In Suid-Afrika 
het dit ingrypende implikasies (kyk 4.3.3.4) om op grond van ras geklas-
sifiseer te word. Die wetgewing waarvoor die Bevolkingsregistrasiewet 
die fondament moes wees (en is), is die beleid van apartheid (kyk 
4.2.4.4). Aan hierdie basiese vertrekpunt het nog min verander. Dit is 
dus geen begronde argument om te se dat regsekerheid rasseklassifikasie 
vereis nie. Dit is juis wetgewing wat rassediskriminasie ten grondslag het, 
wat die "onsekerheid" tot gevolg sou he ! 
'n Saak wat hierby ondersoek behoort te word, is in hoe 'n mate rasse-
klass ifikasie wel in ander dele van die wereld voorkom en waarvoor dit 
gebruik word. S6 kan bepaal word of dit nie inderwaarheid moontlik is 
nie om 'n stelsel van nie-diskriminerende rasseklassifikasie (ter wille van 
regsekerheid) te he. As (willekeurige) voorbeelde word die VSA en Brit-
tanje geneem. 
309 
STAATSOWERHErD, GEREGTIGHEID & RASSE KLASSIFIKASIE 
In beide die VSA en Brittanje kom vorme van "klassifikasie" op grond 
van ras voor. Dit word in die vorm van registrasie gedoen, en het 
gewoonlik twee doeleindes: 
• as statistiese beskrywing en identifisering; 
• as vrywillige manier om as deel van 'n minderhe idsgroep erken te 
word, met gepaardgaande welsyns- en ekonomiese welvaartsvoor-
dele - hierom moet aansoek gedoen word. 
Onmiddellik kan gesien word dat daar grondliggende verskille bestaan 
tussen rasseklassifikasie in Suid-Afrika en registrasie ingevolge ras in 
hie rdie lande. 
In Brittanje was daar twee hofsake waarin die saak van rassegroepe en 
ide ntifisering met 'n rassegroep relevant was. In die saak London 
Borough of Ealing v Race Relations Board (AE 1972(1) 105) is op appel 
na die House of Lords beslis dat ' n behuisingskommissie wat vereis het 
dat iemand ' n Britse burger moes wees om te kwalifiseer vir behuising, 
nie ingevolge die Race Relations Act 1968 teen die persoon (wat ' n 
Poolse burger was) op grond van ras gediskrimineer het nie. Die persoon 
het dus probeer om in terme van die wet sy Poolse nasionalite it ingevolge 
'n rassegroep verklaar te kry, om sodoende die voordele van be huising te 
bekom. 
l n die saak Mandia and another v Dowel Lee and another (AE 1983(1) 
1062) het 'n seun van Sikh-afkoms aansoek gedoen om tot 'n skool 
toegelaat te word. Een van die gebruike van die Sikhs is om hulle hare 
lank e n onder ' n tulband te dra. Die skool se reels het egter die dra van 
korter hare en 'n skoolpet vereis. Op grond hiervan het die skoolhoof die 
aansoek om toelating geweier. Die seun appeleer na die House of Lords 
omdat daar na bewering ingevolge die Race Relations Act 1976 teen 
horn op grond van sy ras gediskrimineer is. Die vraag voor die hof was of 
di e Sik hs ' n apa rte etniese e n rassegroep d aarste l waarteen 
gediskrimineer kon word. Die hof beslis dat volgens die geskiedenis en 
gebruike van die Sikhs hulle wet so 'n etniese groep daarstel, op grond 
waarvan teen hul le en hulle gebruike gediskrimineer kan word. Om van 
die seun te verwag om sy hare af te sny en nie 'n tulband te dra nie, was 
310 
DIE REGSGROND VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
diskriminerend op grond van sy etniese (rasse-) groep. Die appel slaag 
dus. In hierdie geval was dit vir die seun voordelig om op grond van sy 
ras (etnisiteit) deur die hof as Sikh "geklassifiseer" te word, omdat dit 
horn in staat gestel het om sekere van sy regte te beskerm. 
Jn beide hie rdie gevalle is die kwessie van ras of etnisiteit egter geheel en 
al vrywillig en juis daaraan gekoppel om in 'n samelewing waarin in 
beginsel dieselfde regte en kompetensies vir alle onderdane bestaan, on-
gelykhede in behandeling uit te skakel. 
Die Verenigde State van Amerika het, na 'n lang geskiedenis waarin die 
afskaffing van slawerny, die Amerikaanse Burgeroorlog en rassespanning 
in die sestigerjare die hoogtepunte was, streng anti-rassistiese wetgewing 
en hofuitsprake, meestal gegrond op inte rpretasie van die "Fourteenth 
Ame ndment". Die tersaaklike dee! van die eerste artikel van die veer-
tiende amendement van die Grondwet van die VSA lui soos volg: "No 
State shall make or enforce any law which shall abridge the privileges or 
immunities of citizens of the United States; nor shall any State deprive 
any person of life, liberty, or property, without due process of law; nor 
deny to any person within its jurisdiction the equal protection of laws." 
Van die bekendste uitsprake in hierdie verband is die volgende: 
• fn Strauder v West Virginia (100 U.S. 303 (1880)), is ' n Swartman 
deur ' n jurie aan moord skuldig bevind, welke jurie op grond van 
'n wet net uit Blankes moes bestaan. Die hof gee die appellant 
gelyk op grond daarvan dat die klousule in die staat se wet dis-
kriminerend is. 
• 
• 
fn Korematsu v United States (323 U.S. 214 (1944)), appelleer ' n 
persoon van Japannese herkoms teen die segregasie van persone 
van Japannese afkoms op die weskus van die VSA gedurende die 
Tweede Wereldoorlog. Die hof bevind egter dat die oorlog-
somstandighede dit noodsaaklik maak en dat dit daarom nie op 
grond van rassevooroordeel gedoen is nie. 
Jn Longing v Virginia (388 U .S. 1, 87 S.Ct 1817, 18 L.Ed .2d 1010 
(1967)) , appelleer ' n egpaar ('n Swart vrou en Blanke man) teen 
hulle skuldigbevinding ingevolge die staat Virginia se wet op die 
311 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
• 
verbod op interrass ige huwelike. Hulle word op grond van die 
veertiende amendement gelyk gegee. 
In Palmore v Sidoti (466 U.S. 104 S.Ct 1879, 80 L.Ed.2d 421 
(1984)), appelleer 'n moeder omdat 'n hof die toesig oor haar baba 
weggeneem het as gevolg van haar huwelik met ' n persoon van 'n 
ander ras. Die hof se uitspraak is dat dit nie 'n regverdigingsgrond 
vir die wegneem van die kind is nie. 
Uit hie rdie e n ander beslissings het daar in die Amerikaanse reg die te rm 
"suspect classificat ions" ontstaan. Dit verwys na klassifikasie ingevolge ' n 
"socia l group, membership in which has become the basis for allocating 
legal rights, and discrimination aga inst which is presumptive ly impermis-
sible" (The Guide to American Law, vol 10:6). Die howe het sulke 
"suspect classifications" dan met "the most rigid scrutiny" ondersoek om 
te kyk of dit nie teen die "gelyke beskerming-klousule" van die veertiende 
ame nde me nt indruis nie (Gunther, 1985:630). 
Dit is duidelik da t in die Amerikaa nse publiekreg daar nie rasse-
klo usules mag wees nie. 'n Wet wat bepaal het dat die ras van politieke 
kandidate op die stembrief aangebring moet word, is ongeldig verklaar in 
Anderson v Martin (375 U.S. 399 (1964)) . In die sake Tandi v Woolls en 
Virgi nia Board of E lections v Hamm (379 U.S. 19 (1964)) het die hof be-
slis dat wette wat aparte kieserslyste en inkomstebelasting- en eien-
domstatistiek vir Wit en Swart vereis, ongeldig is, maar dat wette waarin 
vereis word da t die ras va n byvoorbeeld geskeides vir sta tistiese 
doe lei ndes aangegee word, wet toelaatbaar is. Ras is dus vir die 
doeleindes van stat istiek wel in die Amerikaanse reg relevant. 
Waar daar wet vorme van "klassifikasie" (registrasie) op grond van ras in 
die VSA voorkom, is die terre in van sosiale welsyn (die sogenaamde 
"HEW"-wetgewi ng - Health, Education and Welfare - van die Johnson-
era). Welsyn was in die VSA eers 'n voorreg, maar dit het a lgaande deur 
die uitwerking van hofbeslissings meer die aard van 'n reg aangeneem, 
waarin realistiese perke gestel is (The Guide to American Law, vol 
10:352-3). Ten spyte hiervan, e n waarskynlik as gevolg van die baie 
sogenaamde "minority programmes" waarin "affirmative action" geneem 
312 
DlE REGSGROND YAN RASSEKLASS1FIKASI E 
word om minde rheidsgroepe se sosio-ekonomiese posisie te verbete r, he t 
dit al meer praktyk geword om as lid van 'n minderheid te registree r, ju is 
om vir hierdie tipe voordele in aanmerking te kom. Die posisie in die 
Amerikaanse reg is dus dat dit voordele het om vrywillig as lid van (ook 
'n ras-)minderheid te registreer ten einde vir sekere sosiaal-maatskaplike 
voorregte in aanmerking te kom. Maar, soos in Brittanje, is hie rdie 
registrasie vrywillig en voordelig vir indiwidue in te rme van owerheid-
soptrede. 
4.3.3.3.3 Samevatting 
Dit is dus duidelik dat regsekerheid (ook in ander lande) nie vereis dat 
daar gedwonge rasseklassifikasie moet wees nie. Wei sat vir statistiese 
doeleindes ('n ware bevolkingsregiste r) 'n persoon se ras (soos geslag) 
nodig wees vir ide ntifisering en statistiek. 'n Stelse l van gedwonge rassek-
lassi fikasie is egte r nie nodig te n einde regsekerhe id te verkry nie. Ras-
seklassifikasie het dus geen ander grond as parle mente re soewe- reiniteit 
nie. Dit opsigself waarborg egter nie dat die stelsel regtens of moreel 
geregtig sal wees nie. 
4.3.3.4 Die regs- en praktiese implikasies van rasseklassifikasie 
4.3.3.4.l Inleiding 
Daar sou geredeneer kon word dat die Bevolkingsregistrasie as sodanig 
nie ongeregllg 1s nie. Die feit dat iemand geklassifiseer word (en dit 
gebeur tog me t alle Suid-Afrikane rs), kan gesien word as 'n blote ad-
ministratiewe reeling wat nie diskriminere nd is nie . Later (4.4.3.3) sal 
wet op hierdie argument teruggekom word. 
Die saak is egter nie so eenvoudig nie. Die rede hiervoor is dat die ele-
ment van ras nog altyd in die Suid-Afrikaanse reg en wetgewing ' n rol 
gespeel het (Yan Wyk, 1984:387, 400). Daar is benewens die algemene 
e n omskrywende bepalings van die Bevolkingsregistrasiewet 'n magdom 
313 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFJKASIE 
welle en proklamasies waarin op grond van ras gedifferensieer en/of 
gediskr imineer word. Selfs al sou rasseklassifikasie ingevolge die 
Bevolkingsregistras iewet geskrap word, sou daar steeds 'n stelsel van 
"rasseklassifikasie" in die Suid-Afrikaanse reg bestaan. Aan die ander 
kant is dit ju is die Bevolkingsregistrasiewet wat die bestaande rasseklas-
sifikasie stratifiseer en 'n "stelsel" daarstel. Om rasseklassifikasie eties te 
beoordeel, is dit dus nodig om ook die praktiese implikasies van die Wet 
en ander vorms van rasseklassifikasie te ondersoek. 
4.3.3.4.2 Wetgewing waarin na die omskrywings van die Wet verwys word 
Van Wyk (1984:400-1) wys op sekere wette (tot aan die einde van 1983) 
waarin spesifiek na die Bevolkingsregistrasiewet verwys word en waarin 
die klassifisering op grond van ras dus wesenlik is: 
• Die Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936, art 39 (soos 
gewysig) . 
• 
• 
• 
• 
* 
* 
* 
* 
* 
* 
Swartes (Stadsgebiede) Konsolidasiewet 25 van 1945, art 1, wat 
met die uitsondering van art 1 en sekere ander artikels, herroep is 
deur art 69(1) van die Wet op Ontwikkeling van Swart 
Gemeenskappe 4 van 1984. 
Wet op Swart Vervoerdienste 53 van 1957, art 1. 
Wet op Swart Spesiale Onderwys Wet 24 van 1964, art 1. 
Wet op die Burgerskap van Swart State 26 van 1970, art 1. 
Wet op Bydraes ten opsigte van Swart Arbeid 29 van 1972, art 1. 
Drankwet 87 van 1977, art 1 (die definisie van "blanke"). 
Wet op Onderwys en Opleiding Wet 90 van 1979, art 1. 
Wet op Technikons (Onderwys en Opleiding) 27 van 1981, art 1. 
Wet op Swart Plaaslike Besture, 102 van 1982, art 1. 
Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983, art 
100(1). 
Dit is dus duidelik dat ten opsigte van hierdie wetgewing die 
Bevolkingsregistrasiewet baie belangrike implikasies het omdat dit byna 
sande r uitsondering die hele uitwerking van die wetgewing belnvloed. 
314 
REGS- EN PRAKTIESE IMPLIKASI ES VAN RASSEKLAS-
SIFIKASIE 
4.3.3.4.3 Wetgewing waarin rassegroepe gedelinieer word sonder enige 
verwysing na die Wet 
Van Wyk (1984:401) noem die volgende wette (tot aan die einde van 
1983) waarin nie noodwendig na die Bevolkingsregistrasiewet verwys 
word nie, maar waarin afsonderlike omskrywings van ras gegee word en 
waarin hierdie omskrywings die uitwerking en toepassing van die 
betrokke wet wesenlik bepaal: 
• Swart Administrasiewet 38 van 1927, art 35. 
• Swartes (Stadsgebiede) Konsolidasiewet 25 van 1945, art 1 (die 
definisie van "Gekleurde"). 
• 
• 
• 
• 
• 
Wet op Swart Bouwerkers 27 van 1951, art 1. 
Wet op Swart Onderwys 47 van 1953, art 1. 
Groepsgebiedewet 36 van 1966, art 12 . 
Wet op die Bevordering van die Ekonomiese Ontwikkeling van die 
Nasionale State 46 van 1968, art 1. 
Drankwet 87 van 1977 art 1 (die definisies van "Asier", "Swarte" en 
"Kleurling"). 
Oor die feit dat rassegroepe nie net ingevolge die Bevolkings-
registrasiewet gedefinieer word nie, se Van Wyk (1984:400): 'The conclu-
sion seems to be well founded that a classification in terms of the Popula-
tion Registration Act may cause a re nection on, but does not in itself 
create or affect, personal status. A person's classification only becomes 
meaningful in relation to a particular statute. To put it in simple and 
more concrete terms: a White person in terms of the Population 
Registration act need not be a White person for the purposes of the ... 
Group Areas Act." 
Die blote klassifikasie op grond van ras is 'n "statusverlenende" of 
"belastende" beskikking; iets wat ten minste persoonlike regstatus 
befnvloed (3.3.2.3). fn die behandeling van die regsaard e n -grond van 
rasse- klassifikasie (4.3.3.3) is reeds op hierdie vraag ingegaan. Dit is eg-
ter duidelik dat daar meer vorme van wetlike rasseklassifikasie as die 
Bevolkingsregistrasiewet is e n dat klassifikasie ingevolge die Wet ver-
315 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
re ike nde implikasies in terme van ander wetgewing het. 
4.3.3.4.4 Enkele praktiese implikasies van rasseklassifikasie in Suid-
Afrika 
Dit is inderdaad onmoontlik om al die praktiese implikasies van 'n per-
soon se ras in Suid-Afrika en Suid-Afrikaanse wetgewing aan te toon 
(Yan der Yyver & Joubert, 1985:292). Yan Wyk (1984:387) se dat ras 'n 
"all-pervasive" en "incalculable" effek op die hedendaagse Suid-
Afrikaanse reg he t, wat bemoeilik word deur die feit dat "rasse"-bepalings 
ook in "obscure, even unlikely pieces of subordinate legislation" voorkom 
(kyk vir 'n oorsig oor sommige van die velde waarin ras 'n rol speel, Yan 
Wyk, 1984:387, nl -2). Daarom sal die implikasies van rasseklassifikasie 
in Suid-Afrika ne t met verwysing na die bekendste en ingrypendste wette 
aangetoon word. 
Dit is ' n gemeenplaas dat die raselement in Suid-Afrikaanse wetgewing 
meestal aan diskriminasie gekoppel is. Wanneer op grond van ras op 'n 
ongelyke en partydige manier gedifferensieer word, beskou ook die howe 
dit as diskriminerend. En alhoewel rassediskriminasie nie die enigste 
soort diskriminasie is wat in Suid-Afrikaanse wetgewing bestaan nie, is dit 
vanwee die politieke, sosiale e n inte rnasionale implikasies die mees 
"berugte" (Yan Wyk, 1984:387-9). 
In die bespreking van die invloed van ras op 'n persoon se privaatreg-
telike status, onderskei Yan der Yyve r & Joubert (1985:292 e.v.) nege 
gebiede, waarvan die een oor "Huwelike en vleeslike gemeenskap" 
sedertdien met die afskaffing van die Wet op Yerbod van Gemengde 
Huwelike (55 van 1949) en art 16 van die Ontugwet (23 van 1957) verval 
het. 
Wat verblyf en eiendomsrcg betref, word ingevolge die Wet op 
Groepsgebiede 36 van 1966 bepaalde gebiede gereserveer vir die ok-
kupasie en/of grondbesit deur lede van een bevolkingsgroep (art 26 e n 
27). Hierdie groepsgebiede hoef nie in te rme van wetgewing ge lykwaar-
316 
REGS- EN PRAKTIESE IMPLIKJ\SI ES VAN RASSEKL/\S-
SIFIKASIE 
dig te wees nie (en is ook nie). Die Groepsgebiedewet maak tegnies net 
voorsiening vir gebiede vir Blankes, Kleurlinge e n Asiers, maar omdat dit 
ander bevolkingsgroepe uit 'n gebied weer, is dit in die praktyk ook op 
die Swart bevolking van toepassing. Wat die nasionale state betref, ste l 
die Swart Grond Wet 27 van 1913 perke aan regshandelinge waardeur 
Swartes 'n reg op of ' n belang by grond van iem and anders as ' n Swarte 
buite die nasionale state kan kry. Soortgelyke klousules word in art 
l2(l)(b) e n 26 van die Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 
gevind, terwyl dieselfde wet nie-Swartes ook in art 24(1) verbied om hulle 
in die nasionale state te vestig en 'n professie, of ambag te beoefen of ' n 
sake-onderneming te bedryf. 
In stedelike gebiede is die Swartes (Stadsgebiede) Konsolidasiewet 25 
van 1946 van Loepassing. Sedert 1976 kan Swartes ingevolge 'n huur-
pagstelsel onroerende e iendom vir 'n tydperk van 99 jaar in stedelike 
gebiede besit om daar te woon of ' n beroep te beoefen of sake-
onderneming te bedryf (sekere bepalings van die Wet op Ontwikkeling 
van Swart Gemeenskappe 4 van 1984 is ook hierop van Loepassing). 
Slegs Swartes en dan Swarles wat aa n sekere streng vereistes voldoen 
(soos byvoorbeeld dat onafgebroke vir 10 jaar in die gebied vir diese lfde 
werkgewer gewerk is), kom hieivoor in aanmerking (Van der Vyver & 
Joubert, 1985:297-8). Ingevolge die Swart Administrasiewet 38 van 1927 
(art 5(1)(b)) kan die Staatspresident, in oorleg met die regering van die 
betrokke nasionale staat, gelas dat ' n Swart sta m, gemeenskap of 
gedeelte daaivan of enige Swarte van een plek na 'n ander versk uif moe t 
word. 
Wat werkgeleenthede en arbeidsvraagstukke betref, het die posisie in die 
laaste aantal jare aansien lik verander (Van der Vyver & Joubert, 
1985:299). Ten spyte hieivan bestaan daar in Suid-Afrikaanse wetgewing 
nog etlike reste van werkreseivering en -diskriminasie op grond van ras. 
Art 20A(l) van die Wet op Swart Arbeid 67 van 1964 maak daa1voor 
voorsiening dat die die Minister van Samewerking e n Ontwikkeling, na 
oorlegpleging met die Minister van Mannekrag en 'n afkondiging in die 
Staatskoerant, die verrigting van werk of indiensneming of indienshou-
317 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSTFIKASIE 
ding van 'n Swarte kan verbied. Die Wet op Omgewingsbeplanning 88 
van 1967 bepaal in art 3 dat indien die Staatspresident so afkondig, die 
werkgewer in 'n bepaalde fabriek nie die aantal Swart werknemers in sy 
diens mag vermeerder sander toestemming nie. Die Wet op Swart 
Bouwerkers 27 van 1951 bepaal dat Swartes net onder sekere omstan-
dighede geskoolde arbeid in die bounywerheid in 'n stadsgebied buite ' n 
nasionale staat mag verrig, terwyl 'n Blanke in 'n nasionale staat net op-
sigter of instrukteur in die bounywerheid mag wees, tensy toestemming 
vir iets anders verleen is (Van der Vyver & Joubert, 1985:302). Art 16 
van hierdie Wet magtig die Staatspresident om werk in die boubedryf in 
'n nasionale staat deur 'n nie-Swarte te verbied. Ingevolge die Wet op 
Padvervoer 74 van 1977 word permitte uitgereik onderhewig aan sekere 
bepalings betreffende "klas persone", welke "klas" in terme van persone 
se bevolkingsgroep (lees ras) omskryfword (art 1, 21(4)(b)). 
Van der Vyver & Joubert (1985:303 e.v.) bespreek die invloed van ras op 
' n persoon se bewcgingsvryhcid, maar oak hier was daar sedert 1985 
verskeie veranderings, veral ten opsigte van instromingsbeheer wat 
gedurende 1986 afgeskaf is. Robertson (1987:110 e.v.) onderskei in 
hie rdie verband nag twee graepe re levante wetgewing, naamlik wetgew-
ing wat vryheid om te woon en grand te besit beperk, e n wetgewing wat 
die beskikbaarheid van grand vir Swartes in stedelike gebiede reguleer. 
Onder die eerste groep noem hy art 1 van die Swart Grand Wet 27 van 
1913 waarvolgens geen Swarte (behalwe met ministeriele toestemming) 
enige grand buite Swart gebiede sal bekom nie (1987:110-2). Die Wet op 
die Voorkoming van Onwettige Plakkery 52 van 1951 (soos gewysig deur 
Wet 68 van 1986) en die Slumswet 76 van 1979 is in begi nsel nie-rassig, 
maar gegewe die ander wette wat Swartes tot sekere dele van die land 
beperk, is hulle geneig om in hulle werking diskriminerend te wees 
(Robe rtson , 1987:112 e.v.). Onder die tweede groep wette noem 
Robertson (1987:115-6) veral die Wet op die Ontwikkeling van Swart 
Gemeenskappe 4 van 1984 en oordeel hard daa roor: " ... the central legal 
instrument for urban black settlement, the Black Communities Develop-
me nt Act, is fundamentally an apartheid law." 
318 
REGS- EN PRAKTIESE IMPLIKASI ES VAN RASS EKLAS-
SIFIKASJE 
Ook wat maatskaplike segregasie betref, bestaan daar 'n groot aa ntal 
wette waarin ras ' n beslissende rol speel, met of sonder verwysing na die 
Bevolkingsregistrasiewet. Uit die voorbeelde wat Van der Vyver & 
Joubert (1985:306 e.v.) noem - insluite nd die ordonnansies van plaaslike 
besture, proklamasies van die Staatspresident en ander regulasies - kan 
die vo lgende uitgelig word: 
• Die Wet op die Aanwysing va n Aparte Geriewe 49 va n 1953 
veroorloof uitdruklik die inste lling deur ondergeskikte instansies 
van ongelykwaardige aparte geriewe. 
• 
• 
Die Drankwet 87 van 1977 beperk ingevolge art 72 rasseverme ng-
ing in plekke waar geeet en gedr ink word . Swartes mag byvoor-
beeld nie in 'n restaurant bedien word wat vir die besetting en 
gerief van Blankes ge lise nsieer is nie; e n Swart werknemers moet 
op 'n aparte plek op die perseel eet. Art 72(2) maak wel voorsien-
ing vir die verkoop va n kos en drank aan Swartes, maar dan ook op 
'n aparte plek. Die en igste bestaande uitsondering is klublisensies, 
ten e inde rassediskrim inasie by sportgeleenthede te voorkom. 
Art 21 van die Wet op Padvervoer 74 van 1977 bepaal dat die 
Nasiona le Vervoerkommissie voorwaardes kan neerle wat vereis 
dat 'n openbare vervoerder slegs persone of goedere wat tot 'n 
bepaalde bevolkingsgroep behoort, mag vervoer. Saamgelees met 
art 2(1) van die Wet op die Aanwysing van Aparte Geriewe hoef 
die sitplekke van byvoorbeeld openbare busse nie gelykwaardig te 
wees nie (Van der Vyver & Joubert, 1985:311). 
Onderwys is nog 'n terrein waar ras, die omskrywing daarvan en die klas-
sifikasie op grond daarvan grondliggende invloed het (Van der .vyver & 
Joubert, 1985:312 e.v.). So is daar verskillende wette wat die onderwys 
van die verskillende rassegroepe beheer. Die Wet op die Nasionale 
Beleid vir Algemene Onderwyssake 76 van 1984 het volgens Van der 
Vyver & Joubert (1985:312) die potensiaal om gelyke onderwysgeleent-
hede daar te stel, maar met behoud van (ras-georienteerde) aparte skole. 
"lntussen bestaan daar in Suid-Afrika nog ingrypende ongelykhede in die 
daadwerklike onderwysfasiliteite e n -geleenthede van die verskillende 
bevolkingsgroepe." (Van der Vyver & Joubert, 1985:313.) Hierdie on-
319 
STAATSOWERHEID, GEREGTfGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
gelykhede geld onder andere die verpligting van skoolbesoek en kursusse. 
Selfs te n opsigte van die regspleging en strafregtelike oortredings speel 
ras 'n rol (Van der . Vyver & Joubert, 1985:314-6). S6 is Swartes vir 
privaatregtelike gedinge soms aangewys op 'n kommissarishof en uitge-
sluit van die toegang tot die gewone howe (art 19(1)(a) van die Wet op 
die Hooggeregshof 59 van 1959). Daar is oak 'n "legio statuutregtelike 
• 
oortredings waarvan een van die essensiele elemente is dat die dader 'n 
Swarte moet wees" (Van der Vyver & Joubert, 1985:316). Die meeste 
van hie rdie oortredings is strafregtelike oortredings ingevolge een of 
ander van die wette waarin ras 'n wesenlike element is. 
Miskien die mees voor-die-hand-liggende gebied waar ras in Suid-Afrika 
'n diepliggende invloed het, is die van politieke kompetensies. lngevolge 
die Grondwet 110 van 1983, art 52 mag alle Kleurlinge, Asiers en Blankes 
as kiesers registreer, tensy daar iets is wat hulle diskwalifiseer. Hierdie 
stem reg mag egter net binne die beperkings van die Driekamerparlement 
uitgeoefen word en is nie van toepassing op Swartes nie. Vir hulle word 
voorsiening gemaak op die vlak van die nasionale state (Van der Vyver & 
Joubert, 1985:317). Boulle (1987:22-3) toon die korrelasie tussen stem-
reg en ander sake (soos byvoorbeeld huishoudelike inkomste), treffend 
met statistiek aan. Hy kom tot die volgende konklusie: 'The racially-
restricted nature of the South African franchise has had profound im-
plications for the social system. It has allowed for the domination of the 
state and its coercive agencies by a small minority, with few limitations on 
arbitrary rule. It has led to the identification of political interests with 
factors of race, which has in turn made the process of constitutional 
' re form ' so problematic." (1987:23.) 
4.3.3.4.5 Samevatting 
Dit is uit bostaande gegewens duidelik dat die stelsel van rasseklas-
sifikasie (dit wil se die Bevolkingsregistrasiewet en ander omskrywings 
van ras in Suid-Afrikaanse wetgewing) ingrypende praktiese en regs- im-
plikasies het. In die etiese evaluering van die Wet sal dus nie net na die 
320 
REGS- E N PRAKTIESE IMPLIKASI E S VAN RASSEKLAS-
SIFIKASlE 
direkte uitwerking van die Wet gekyk kan word nie, maar ook die im-
plikasies van die stelsel van rasseklassifikasie in geheel in aanmerking 
geneem moe t word. 
4.4 'N EVALUERING VAN DIE STELSEL VAN RASSEKLAS-
SIFIKASJE 
4.4.1 lnleiding 
Teen die agtergrond van die geregtigheidstaak van die staatsowerheid, 
soos dit in die komponente van owerheidsgeregtigheid na vore gekom het 
(3.4.4) , moet die volgende vraag nou beantwoord word: voldoen die stel-
sel van rasseklassifikasie, en spesifiek die Bevolkingsregistrasiewe t, as 
manifestasie van die Suid-Afrikaanse owerheid se taakuitvoering, aan die 
Bybelse geregtigheidseis wat daar aan elke owerheid gestel word? Die 
vraag kan ook anders geformuleer word: bestaan en geskied daar deur 
die ste lse l van rasseklassifikasie en die toepassing va n die 
Bevolkingsregistrasiewet en verwante rasklousules in ander wetgewing, 
institusione le geregtigheid? 
Nadat in die vorige afdelings op die teologiese en ideologiese herkoms 
van rassek lassifikasie, die regsaard en -grond daa rvan en die praktiese 
implikasies daarva n ingegaan is, kan die komponente van owerheids-
geregtigheid gebruik word om die stelsel van rasseklassifikasie teologies-
e ties te evalueer. S6 kan die vrae hie rbo beantwoord word. 
Ter wi lle van sisteem word vooraf 'n samevattende profiel van rasseklas-
sifikasie in Suid-Afrika gegee. Daarna sa l die stelsel en die Wet aan die 
hand van 'n aantal sake, wat ooreenkom met die komponente van 
owerheidsgeregtigheid (3.4.4), geevalueer word. Wanneer van die "stelsel 
van rasseklassifikasie" gepraat word, word daarmee die Bevolkings-
registrasiewet, verbandhoudende proklamasies en regulasies, asook die 
gevolge van hierdie en soortgelyke bepalings in ander wetgewing bedoel. 
321 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSlFIKASIE 
4.4.2 Rasseklass ifikasic in Suid-Afrika: 'n samevattendc profiel 
Die ste lse l van rasseklassifikasie skep drie hoofkategoriee mense in 
Suid-Afrika: Blankes, Swartes en Gekleurdes. Geen Suid-Afrikaanse 
burger kan klassifikasie in een van hierdie kategoriee ontduik nie. Die 
Bevolkingsregistrasiewet e n daa rmee gepaardgaande regulas ies en pro-
klamasies laat geen of min ruimte vir verandering van klassifise ring in-
dien iemand reeds geklassifiseer is. Daar is dus ' n ingeboude rigidite it in 
die ste lsel, wat nie werklik verslap word deur die moontlikheid van appel 
na 'n he rsieningsraad of selfs geregshof nie. Die rigidite it van die stelsel 
is vera l gelee in die onveranderlikheid van "ras" waa rop dit gebou is. ' n 
Blanke kan nie as 'n Swarte of andersom geklassifiseer word nie. Die 
praktiese probleem van "gekleurdheid" en die "skakerings" daarvan is iets 
wal aa n die prinsipie le rigidite it niks kan verander nie. 
Rasseklassifikasie ste l egter ve rder, deur hie rdie basiese kategoriee, die 
fondament vir 'n in ras begronde afsonderlikheid vir die Suid-Afrikaanse 
same lewing daar. Soos me t die aanneem van die Bevolkings-
registrasiewet in 1950 (4.2.4.4) bly rasseklassifikasie die fondament en 
hoeksteen vir die beleid van afsonderlikheid en groepsdenke in die Suid-
Afrikaanse politiek. Die kategoriee wat deur die Wet geskep word, word 
deur verskillende stukke wetgewing gebruik (4.3.3.4.2 e n 4.3.3.4.3) om af-
sonderlikheid (en eksp lisiete en implisie te ongelykheid - kyk 4.4.3.3) te 
stralifiseer. Die regs- e n praktiese implikasies hiervan is duidelik in 4.3.3. 
uitgestippe l. 
Ind ie n die Bevolkingsregistrasiewet e n die hande ling va n rasseklas-
sifikasie nie meer bestaan nie, sa l die resultaat nie noodwendig ' n gereg-
tige hemel op aarde in Suid-Afrika wees nie. Daarvoor is daar te veel 
ander wetgewing wat op die oog af ongelykheid institusiona liseer of 
toe laat. Dit kan egter voorlopig met veiligheid gese word dat die 
kategoriee van die ste lsel van rasseklass ifikas ie diep in Suid-Afrikaanse 
wetgewing ingebed le en diepliggende gevolge in die Suid-Afrikaanse 
samelewing het. 
322 
EVALUERING VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
4.4.3 Rasseklassilikasie in Suid-Afrika: 'n evaluering 
4.4.3.l Rasseklassilikasie as wetgewing, die regsorde, regsekcrheid 
en die vcrdeling van gcsag 
Wetgewing is een van die belangrikste geregtigheidskanale wat die wet-
gewende gesag van die staatsowerheid tot sy beskikking het (3.4.4.4). 
Daarom kan verwag word dat enige wetgewing, ook die stelsel van rasse-
klassifikasie, institusionele geregtigheid ten doel moet he. Daarmee 
saam moet wetgewing, as deel van die uitvoering van die taak van die 
staatsowerheid, ook help om 'n regsorde daar te stel waarin daar reg-
sekerheid bestaan (3.4.4.2 en 3.4.4.3). Na sy eie aard moet die wet-
gewende gesag, as een van drie vlakke van die demokrasie, die 
sogenaamde trias politica in die daarstel , deurvoer en uitvoer van wet-
gewing eerbiedig. Dit sluit by die prinsipieel noodsaaklike verdelings van 
owerheidsgesag in die Skrif aan (3.4.2.12). 
R asseklassifikasie is ' n uitgebreide stelsel van wetgewing, proklamasies 
en regulasies. Dit werk inderwaarheid regsekerheid in die hand in die sin 
dat daar nie onduidelikheid oor die regsposisie van Suid-Afrikaanse 
burgers ten opsigte van ras bestaan nie. Daarmee saam stel die stelsel ' n 
(regs-)orde daar wat uiters gereglementeerd is (kyk verder oor die orde 
4.4.3.4). In hierdie twee opsigte voldoen die stelsel van rasseklassifikasie 
dus wel aan die (formele) vereistes wat daar aan (geregtige) wetgewing 
gestel word : dit skep orde en regsekerheid. In 4.3.3.3.1 is egter aan-
getoon dat die Suid-Afrikaanse parlement as wetgewende gesag in die 
stelsel van (die uitvoering van) rasseklassifikasie in 'n sekere sin politieke 
mag aan die uitvoerende gesag geabdikeer het. Hierin word die trias 
politica en die grense daarvan ernstig in gedrang gebring. Dat die uit-
voerende gesag (byvoorbeeld die Staatspresident) sulke wye en in-
grypende magte ten opsigte van rasseklassifikasie het, druis teen die 
demokratiese (en prinsipie le) beginsels van die verdeling van staats-
owerheidsgesag in. In hierdie opsig het die stelsel van rasseklassifikasie, 
al voldoen dit aan die formele vereistes van geregtige wetgewing, die 
potensiaal om misbruik van gesag tot gevolg te he. 
323 
STAATSOWERHElD, GERE GTIGH EID & RASSEKLASSIFIKASlE 
4.4.3.2 Rasseklassirikasie en die Godgegewe rcgsaansprake van mense 
Dat rasseklassifikasie 'n (regs-)orde daarste l, is hie rbo (4.4.3.1) aan-
getoon. Een va n die belangrikste vereistes vir e n funksies van die regs-
orde is die beske rming van die Godgegewe regsaansprake van mense 
(3.4.4.2). Deur (onde r ande re) geregtige wetgewing he t 'n staatsowerheid 
die opdrag om menseregte, en meer spesifiek die regte van sy onderdane, 
te beske rm (3.4.4.2.2). Die regsorde gee die raamwerk waarbinne hie rdie 
beskerming plaasvind en wetgewing is een van die belangrikste manie re 
om d it te doe n. 
Die ste lsel van rasseklassifikasie skep kategoriee waardeur ingevolge 
ander wetgewing Suid-Afrikaanse burgers sekere voorregte ve rkry of 
onl neem word. Uit 'n regswete nskaplike oogpunt is aangetoon dat ras-
seklassifikasie 'n eensydige administratiewe hande ling is (4.3.3.2.2) wat 
ie mand se publiek- e n privaatregte like status grondliggend bepaal en in-
grypend affekteer (4.3.3.2.3). Die ste lsel van rasseklassifikasie tas, deur 
die skep van pe rmanente diskriminatoriese kategoriee ingevolge ander 
wetgewing, mense se publiekregtelike status ingrype nd en pe rmane nt 
aan. 
Ind ien dit waar is dat die ste lsel van rasseklassifikasie die publiekreg-
teli ke status van onderdane aantas, dan strek hie rdie aantasting van regte 
verder as dit. Jndie n iemand byvoorbeeld gra nd vir 'n geregte like las-
teraksie be t, is so iemand se Bybelse menswaardighe id (die menswaar-
digheid ingevolge die sesde gebod) reeds aangetas. Dit is egte r ook 
moontlik o m ie mand se me nswaardighe id aan te tas sander da t daar 
noodwendig gronde vir ' n geregtelike lastersaksie is. Uit 'n teologiese 
oogpunt tas die ste lsel van rasseklassifikasie ook die waa rdigheid van 
me nse as geskape na die beeld van God aan, juis o mdat die ste lsel op 
grand van ' n teologiese e n Skriftuurlike irrelevansie (naamlik ras) 
kategoriseer en mense s6 hulle Godgegewe regsaansprake o ntneem. 
Me nse wo rd byvoorbeeld hulle reg op 'n kwalite itslewe o ntneem e n d ie 
un iekheid van e lke me ns wo rd deur die a llesbeheersende kategorie 
ontken (3.4.4.2.1 ; Greidanus, 1984:13-31). Die ste lsel van rasseklas-
sifikasie ontneem me nse verder die geleenthe id om hulle gawes e n 
324 
EYALUERING VAN RASSEKLASSIFIKJ\SI E 
talente te beoefen e n hulle raeping uit te voer, e n s6 hulle plig teenoor 
God en hulle dienstaak teenoor ande r mense na te kom. 
Die stelsel van rasseklassifikasie is dus nie 'n "neutrale" hande ling waar-
deur me nse bloat "opgeskryf' en "ingedeel" word nie. Dit laat nie ne t na 
o m owerheidsgeregtigheid daar te stel nie, maar stel inderdaad aktiewe 
owerhe idsongeregtigheid daar. Dit legitimee r op grand van parlemen-
tere gesag die aa ntasting en vervreemding va n Godgegewe regs-
aansprake. 
4.4.3.3 Rasseklassifikasie, gelykheid, gelykwaardigheid en gclyke 
behandeling voor die reg 
Die gelykwaardighe id van alle mense voor God e n teenoor ander mense 
vere is dat in die inste l en toepassing van owerhe idsgeregtigheid daar na 
'n gelykhe id van alle o nde rdane se behande ling deur die owerhe id en 
voor die reg gestreef moet word. Die gelykhe idstrewe is gekwalifiseerd in 
die sin dat dit na grater gelykheid moet ne ig en daaram mense soms on-
gelyk moet behandel om grater gelykhe id te bewerkstelling (3.4.4.6). 
Hierby moet owerheidsgeregtigheid, juis omdat dit gelykhe id tussen o n-
de rdane nastreef, die voordele (en laste) van owerhe idsoptrede ge lyk lik 
oor die samelewing versprei (ooree nkomstig die Skriftuurlike begi nsel 
dat die owerhe id al sy onde rdane tot voordeel moet wees 3.4.2.11 ). 
Die hande ling van rasseklassifikasie as sodanig (teenoor die he le stelsel) 
is op die oog af "gelyk": a lle Suid-Afrikaners word immers geklassifiseer 
op grand van hulle ras e n/of herkoms. Daa r kan ook geargumenteer 
word dat a lle Suid-Afrikaners ingevolge die ste lsel gelyke behande ling 
voor die reg het, in die sin dat almal die reg he t om aansoek te doen om 
he rklassifisering en selfs om na 'n hof te appelleer indien tevrede nheid 
nie bereik is nie. Hierdie "gelykhe idsargument" is egter misle ide nd, want 
die gelykhe id is oppervlakkig (4.3.3.4.4.1). 
Alie Suid-Afrikaners word wel geklassifiseer, maar e ne rsyds is die 
bepale nde maatstaf waarvolgens geklassifiseer word, irre levant vir die 
325 
STA/\.TSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
doe l waarvoor dit gebruik word en andersyds is die gevolge van almal se 
klassifikasie nie dieselfde nie. Die maatstaf waarvolge ns geklassifiseer 
word, naamlik ras, is iets wat nie relevant is nie vir dit waarvoor die klas-
sifikasie bedoel is - naamlik om regte, bevoegdhede en verpligtinge te 
bepaal. le ts waaraan 'n persoon niks kan doen of verander nie, word dus 
gebruik om sy regte, bevoegdhede en verpligtinge te bepaal e n 
dienooreenkomstig in te kort of weg te neem. 
Maar veral die gevolge van mense se klassifikasie is nie gelyk nie. Weer 
is daar ' n oppervlakkige gelykheid: almal word na klassifikasie as dee l van 
een van die drie kategoriee beskou. En daar sou geargumenteer kon 
word dat wetgewing nie altyd beoog om dieselfde gevolge vir mense daar 
te stel nie, maar ju is om soms verskillende gevolge vir verskillende mense 
te he. Die probleem met die stelsel van rasseklassifikasie is egter dat die 
werklike gevolge van hierdie klassifikasie nie met mense se willekeurige 
handelinge (byvoorbeeld straf vir misdaad) te doen nie, maar met hulle 
onwillekeurige toestand (ras e n herkoms) en klassifikasie op grond daa r-
van. Daar word dus aan mense onge lyke gevolge toegemeet vir iets wat 
hulle nie gedoen het nie en wat buite hulle beheer le. Hierdie gevolge 
kan uiters diskriminerend van aard wees. En die ongelyke dis-
kriminerende gevolge word vererge r as in gedagte gehou word dat 
dieselfde stelsel vir ander mense ongelyke bevoordelende gevolge laat 
toekom, ook nie op grond van die feit dat hulle iets gedoe n het nie. 
Deur die klassifikasie word die voordele van owerheidsoptrede in effek 
doelbewus oneweredig en ongelyk versprei - iets wat teen die gereg-
tighe idstaak van die staats- owerhe id indruis (3.4.4.6). 
Prinsipieel gesien tas die stelsel van rasseklassifikasie s6 nie ne t die gelyk-
waardigheid van skepse le van God aan nie, maar ook die basiese eenheid 
van die me nsdom e n die eenhe id van die kerk. Want die rigiede ras-
kategoriee verdee l e n skei me nse en gelowiges lewenslank e n effektief in-
stitusioneel van mekaar - sonder dat daar 'n keuse of vryheid van as-
sosiasie ter sprake kom. 
326 
EVALUERJNG VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
4.4.3.4 Rasseklassilikasie en die balans tussen orde, mag en gercgtighcid 
Die orde wat noodsaaklikerwys deur die staatsowerheid geskep moet 
word, moet gebalanseer word deur die feit dat dit 'n regsorde, dit wil se 
'n op die reg gebaseerde en instandgehoude orde moet wees, maar oak 
deur die feit dat die magsuitoefening daarin deur die bestaan en nastreef 
van owerheidsgeregtigheid gebalanseer moet word. Jn 'n geregtige staat 
is dit nie moontlik om orde en mag sander (oak) owerheidsgeregtigheid 
te he nie. Dit mag nie en dit kan per definisie oak nie (3.4.4.3). 
Oat die stelsel van rasseklassifikasie 'n orde en regsekerheid daarste l, is 
reeds aangetoon (kyk 4.4.3.1). Teen die agtergrond van wat oar die aan-
tasting van menseregte en die ongelyke behandeling van onderdane in-
gevolge die stelsel hierbo (4.4.3.2 en 4.4.3.3) gese is, volg dit logies dat die 
noodsaaklike geregtigheidheidsbalans vir die orde wat die stelsel skep, 
afwesig is. Dit is egter nie net afwesig nie, maar negatief teenwoordig -
dit skep ongeregtigheid. Daarom, e n oak as gevolg van die rigiditeit 
daarvan, he t die stelsel van rasseklassifikasie die neiging om meer op 
orde as op geregtigheid klem te le. Hierdie ongebalanseerdheid word 
konkreet aangetoon deur die mag (onder andere in die vorm van uiters 
streng veiligheidswetgewing en die bestaan van uitsonderlike en bo die 
reg verhewe uitvoerende magte) wat nodig is om die stelsel van afsonder-
likheid (waaraan die ste lsel van rasseklassifikasie ten grondslag le) m 
Suid-Afrika in stand te hou. 
'n Samelewingsordening (onder andere deur rasseklassifikasie) waarin 
geregtigheid nie net afwesig is nie, maar waarin ongeregtigheid aanwesig 
is en gewettig word, is geen ware ordening meer nie. In hierdie opsig laat 
die Suid-Afrikaanse staatsowerheid dus die Goddelike opdrag om 'n 
geregtige orde daar te stel agterwee, ter wille van 'n op onreg gebaseerde 
menslike orde. Die mag waarmee s6 ' n orde afgedwing word, kan oak 
nie anders as om gevaar te loop om magsmisbruik te word nie. 
327 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFlKASIE 
4.4.3.5 Rasseklassilikasie, vryheid en die balansering van die regte 
van indiwidu en gemeenskap 
Aansluitend by die bogenoemde balans tussen orde en mag, vereis 
owerheidsgeregtigheid dat daar 'n balans tussen die regte van die in-
diwidu en die van die gemeenskap moet wees, om s6 die hoogs moontlike 
vryheid aan elkeen te bied (3.4.4.7). Geen owerheid mag s6 optree dat 
die vryheid van die indiwidu wesenlik in gedrang kom nie, maar omdat 
die staatsowerheid al die belange in die staatshuishouding moet afweeg 
e n balanseer, mag geen staatsowerheid ook toelaat dat die gemeenskap 
in geheel of 'n deel van die gemeenskap se belange deur die abstrakte 
"indiwidu" of 'n ander deel van die gemeenskap in gevaar gestel word nie. 
'n Mens het met die stelsel van rasseklassifikasie in hierdie opsig 'n inter-
essante situasie. Een van die oorspronklike doelwitte van die 
Bevolkingsregistrasiewet was om een deel van die gemeenskap, die 
Blankes, te beskerm teen rasve rmenging en "verbastering" ( 4.2.4.3). Die 
doel van die Wet en die stelsel is in 'n groot mate bereik. Maar presies 
die bereiking van hierdie doel het negatief op die belange van ander dele 
van die Suid-Afrikaanse gemeenskap ingewerk. Die stelsel het dus wet 
belange afgeweeg, maar die belange nie met mekaar in balans gebring 
nie. Want die stelsel het (met die moontlike uitsondering van militere 
die nsplig, wat "belastend" vir persone geklassifiseer as "Blanke" werk) net 
voordele vir die "ligter" deel van die Suid-Afrikaanse gemeenskap en 
nadele vir die "donkerder" deel. Hoe donkerder iemand se velkleur is, 
hoe meer belastend en nadelig is die uitwerki ng van die stelsel. Die 
belange van 'n (getallegewys groot) deel van die gemeenskap word dus 
nie deur die stelsel gedien nie. 
Hierby moet die nadelige effek van die stelsel op die indiwidu se belange 
en regte gevoeg word. Die staatsowerheid (synde effektief in die beheer 
van persone wat as "Blank" geklassifiseer is) bevoordeel dus ook sy eie 
belange met die stelsel van rasseklassifikasie. Indien hierby die on-
gebalanseerde kle m op orde en veiligheid, e n spesifiek staatsorde en 
-vei ligheid, in aanmerking geneem word (3.4.3.4 en 4.4.3.4), moet die 
328 
EVALUERING VAN RASSEKLASSIFJKASJE 
konklusie wees dat die stelsel van rasseklassifikasie 'n wanbalans van 
be lange daarstel. Hierdie wanbalans bestaan nie net tussen die staat en 
(veral die "donkerder") indiwidu nie, maar ook tussen gemeenskappe on-
derling. 
Die onontkombare resultaat van hierdie wanbalans van belange is die 
verlies of gebrek aan vryheid van dele van die gemeenskap en die in-
diwidu. Die feit dat 'n persoon, sonder dat hy iets gedoen of nie gedoen 
het nie, in 'n kategorie geklassifiseer word wat lewenslange ingryping op 
sy regte en bevoegdhede het, kort uiteraard die omvang van sy vryheid 
drasties in e n neem dit wat sommige aspekte daarvan betref, heelte ma l 
weg (soos byvoorbeeld sy kompetensie om eiendom te besit waar hy 
verkies). Die stelsel van rasseklassifikasie werk dus nie balansering van 
belange en vryheid in die hand nie, maar veroorsaak 'n wanbalans en 
perk die vryheid van indiwidue en gemeenskappe drasties in. 
4.4.3.6 Rasseklassifikasie, liefde en billikheid 
Christelike geregtigheid is meer as om aan elkeen te laat toekom wat 
"syne" is, juis omdat die Christelike liefde op formele geregtigheid in-
werk. 'n Staatsowerheid wat horn dus aan die Bybelse eise van 
owerheidsgeregtigheid steur, moet noodwendig in sy optrede en wetge-
wi ng liefde in berekening bring; nie net in die toepassing van 
owerheidsgeregtigheid nie, maar in die daarstel van die wetgewing self. 
In die toepass ing van die liefdesbeginsel op die geregtigheidsterrein kan 
ook van billikheid gepraat word (3.4.4 .8). 
Die Bevolkingsregistrasiewet maak daarvoor voorsiening dat iemand wat 
beswaard voel oor sy klassifikasie, die reg het om na 'n hersieningsraad te 
appelleer en self sy saak te stel (art 11(5)), maar slegs binne 'n jaar nadat 
sy klassifikasie aan horn bekend geword het (art 11 (1)). Hierdeur word 
in die geval van moontlike herklassifikasie wel formeel aan die 
sogenaamde reels van "natuurlike geregtigheid" of billikheid voldoe n. 
Dit is egter nie by eerste klassifikasie die geval nie, waar die diskresie by 
die Direkte ur-Generaal van Binnelandse Sake of sy gevolmagtigde berus 
329 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFlKASI E 
sonder dat die belrokkene geraadpleeg hoef te word ( 4.3.3.2.2). 
Oil gaan by die aanhoor om moontlike herklassifikasie ook net oor die 
reg om ook die ander kant van die saak te hoor (die audi alterem 
parle m-reel} e n dus oor die prosedure, maar nie oor die inhoud of feite 
van die moontlike he rklassifikasie nie (4.3.3.2.2). Hiermee is liefde en 
billikheid nog lank nie in die stelsel van rasseklassifikasie ingebou nie, 
aangesien daar diskresioner en kategories geklassifiseer word sonder om 
die indiwiduele geval en omstandighede in ag te neem. 
Op grond van wat hie rbo oor die aantasting van me nseregte, die o n-
gelykheid van rasseklassifikasie en die inkorting van vryheid gese is 
(4.4.3.2, 4.4.3.3 en 4.4.3.5), kan die konklusie nie anders wees as dat die 
stelsel van rasseklassifikasie nie institusioneel voorsiening maak vir die 
toepassing van lie fde of billikheid nie. Alhoewel moontlik oorpsronklik 
nie so bedoel nie, het die stelsel gevolge wat net as onbillik e n liefdeloos 
besle mpel kan word (4.3.3.2.3, 4.3.3.2.4 e n 4.3.3.4.4). 
Dit mag waar wees dat indiwiduele amptenare sekere moeilike beslis-
sings met deernis maak, of dat "grensgevalle" te hulp gekom word deur 
hulle in die "hoer" (lees "ligter") kategorie te plaas. Dit versag of 
neutraliseer egter nie die feitlike e n regsposisie nie . Sulke optrede (hoe 
prysenswaardig ook al) le ook nie op die vlak van owerhe idsgeregtigheid 
(via we tgewing) nie, maar eerde r op die vlak van owerhe idspersone se 
persoonlike verantwoordelikheid om geregtigheid in lie fde te laat geskied 
(kyk 4.4.3.9). 
4.4.3.7 Rasseklassifikasie, waarheid, versoening en sclrverloening 
In 3.4.4.12 is gewys op die belang van waarheid, versoening e n 
selfverloening as etiese beginsels in die uitvoering van owerheidsgereg-
tighe id. Die vasstelling van die ware feit like situasie, die vrye vloei van 
korrekte in ligting en daarop gegronde betroubare owerheidsoptrede is 
waarheidsbeginsels wat vir owerhe idsgeregtigheid onontbeerlik is. Die 
beginsels van versoening en vergewing vind ook toepassing op die 
330 
EVALUERING VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
politieke en owerheidsterrein; daarom vereis owerheidsgeregtigheid dat 
nie net die belange in die gemeenskap afgeweeg moet word nie, maar dat 
botsende belange en standpunte so ver moontlik versoen behoort te word 
deur (onder andere) owerheidsoptrede. Die minimum wat van 'n 
owerheid verwag kan word, is om nie deur sy optrede versoening tussen 
belangegroepe te bemoeilik nie. Die beginsel van selfverloening vra dat 
die owerheid nie in sy eie of in seksionele belang sal optree nie, maar die 
belange van die hele gemeenskap moet dien. 
Dit is moeilik om die beginsel van waarheid toe te pas op die stelsel van 
rasseklassifikasie. Die stelsel is 'n feit en werk met die "waarheid" van die 
feitlike situasie dat mense aan verskillende rasse behoort. Die tersaak-
like toepassing van hierdie beginsel le eerder op die vlak van die vraag of 
die Suid-Afrikaanse staatsowerheid op grand van die ware feitlike en 
politieke situasie in die land betroubaar optree. Dit le nie op die terrein 
van hierdie studie om volledig op die politieke beleid van die staat-
sowerheid in te gaan nie, en daarom moet hierdie vraag onbeantwoord 
bly en kan met die volgende kritiese vraag volstaan word: Weerspieel die 
stelsel van rasseklassifikasie owerheidsbetroubaarheid en goeie trou om 
die belange van alle Suid-Afrikaners te dien? 
Wat versoening betref (kyk ook 4.4.3.8 oor vrede), is die kernvraag of die 
stelsel van rasseklassifikasie die proses van (onder andere) politieke ver-
soening in Suid-Afrika aanhelp of belemmer? As die rigiede kategoriee 
van klassifisering en die daarmee gepaardgaande gedwonge afsonder-
likheid in gedagte gehou word, kan die konklusie nie anders wees as dat 
die stelsel ten -minste nie versoening bevorder nie. Sekere gevolge van 
klassifisering, soos afsonderlike woongebiede, onderwys en politieke in-
stellings kan nie anders nie as om vervreemding en uiteindelik polarisasie 
in die hand te werk. Hiermee word nie noodwendig vir 'n spesifieke 
politieke stelsel gekies nie, maar slegs die ernstige nadele van ras-
kategoriee aangetoon. 
Oor selfverloening (of eintlik die gebrek daaraan) is implisiet reeds veel 
gese. Die oorspronklike doel van rasseklassifikasie was, met die uitson-
dering van ' n geregtigheidsmotief van "gun elke volk (lees ras) sy eie" 
331 
STAATSOWERHEID, GEREGTlGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
(4.2.2.3.8), uitsluitlik gerig op die beskerming en bevordering van die 
belange van een deel van die bevolking, naamlik die Blankes, met 
konkrete en eksplisiete benadeling van die belange van die res van die 
bevolking. Gesien teen die verdere agtergrond van die huidige stelsel en 
die praktiese uitvoering daarvan ( 4.3.3.4), is die konklusie dat die stelsel 
van rasseklassifikasie op selfsug gegrond is, moeilik ontduikbaar. Oat die 
beginsel van (politieke) selfverloening in ander onlangse optrede deur 
die Suid-Afrikaanse staatsowerheid toegepas is, mag nie ontken word nie 
(byvoorbeeld die afskaffing van die stelsel van instromingsbeheer, die 
Wet op Verbod van Gemengde Huwelike (55 van 1949) en art 16 van die 
Ontugwet (23 van 1957). Hierdie welkome saak verander egter nie die 
feit nie dat die stelsel van rasseklassifikasie veel te wense oorlaat ten op-
sigte van die Bybelse beginsel van selfverloening.16 
4.4.3.8 Rasseklassifikasie en vrede 
Owerheidsoptrede (waaronder geregtigheid) moet op die verkryging en 
onderhouding van die groots moontlike vrede ingestel wees. Die gevolg 
van ware owerheidsgeregtigheid sat vrede wees deurdat die staats-
owerheid konflikte in die gemeenskap besleg. Natuurlik sal geen vrede 
(voor die nuwe aarde) ooit volkmaak wees nie, en daarom word van die 
groots moontlike vrede gepraat (3.4.4.5). 
Staan die stelsel van rasseklassifikasie in diens van vrede in Suid-Afrika? 
Die vraag sat moeilik voldoende beantwoord word sonder om al die 
politieke gevolge van die stelsel van rasseklassifikasie en die 
regeringsbeleid diepgaande te ondersoek. Teen die agtergrond van die 
verset van Swart Christene teen die stelsel van afsonderlikheid (met as 
basis rasseklassifikasie, kyk byvoorbeeld Mbali, 1987), kan egter met 
veiligheid gestel word dat die stelsel van rasseklassifikasie in elk geval nie 
vrede tussen groepe in Suid-Afrika bevorder nie. Veral as in gedagte 
gehou word dat die stelsel die hoeksteen van die (klassieke) apart-
heidsbeleid was ( 4.2.4.4) en steeds die fondament van hedendaagse 
regeringsbeleid is, staan dit vas dat die stelsel deur sy ongeregtige gevolge 
vrede nie bevorder nie. 
332 
EV ALUERTNG VAN RASSEKLASSJFIKASfE 
4.4.3. Rasseklassifikasie en owerheidspersone se persoonlike verantwoor-
delikheid ten opsigte van institusionele geregtigheid 
Indiwiduele owerheidspersone is nie vry te stel van die Bybelse opdrag 
tot owerheidsgeregtigheid nie en het in die verband 'n direkte en per-
soonlike verantwoordelikheid teenoor God. Die tradisionele 
"normloosheid" van die politiek neem nie hierdie verantwoordelikheid 
nie weg en maak dit selfs nie kleiner nie, maar eerder groter (3.4.4.10). 
Ten opsigte van die stelsel van ras_seklassifikasie is die vraag of die stelsel 
ruimte laat vir owerheidspersone om geregtigheid te doen. Hierbo 
(4.4.3.6) is op die moonllike deernisvolle optrede van sekere amptenare 
in die klassifisering van mense gewys. Die beginsel van persoonlike 
verantwoordelikheid vereis sulke optrede. Is dit egter binne die stelsel 
moontlik? Hoe wyd is die diskresie van die Direkteur-Generaal om 
geregtigheid (in die betekenis waarin dit in hierdie studie gebruik is) te 
laat geskied? 
Teen die agtergrond van parlementere soewereiniteit (wat inhou dat 
geen geregshof die geldigheid en geregtigheid van 'n wet kan en mag 
toets nie) en die bepalings van die Bevolkingsregistrasiewet moet met 
Van Wyk (1974:4) saamgestem word as hy (ook op grond van 
hofuitsprake) argumenteer dat die klassifikasiehandeling een is wat 
"sonder veel pligpleging" volgens neergelegde voorskrifte geskied. Die 
Wet bepaal bloot: "Iedere persoon ... word deur die Direkteur-Generaal... 
geklassifiseer" (art 5(1)) . Daar is dus nie van 'n diskresie sprake nie. 
Selfs die hersieningsraad is gebonde aan die streng bepalings van die 
Wet. Daarby moet in gedagte gehou word dat selfs die bestaan van 'n 
diskresie nie die feite kan en mag bei"nvloed nie. Selfs al sou daar 'n dis-
kresie bestaan het, sat geen persoon wat 'n lid is van 'n inboorlingras of 
-stam van Afrika is of gewoonlik daarvoor deurgaan, as "Blanke" geklas-
sifiseer kan word nie. Die stelsel laat dit nie toe nie. 
Die konklusie moet dus wees dat daar nie deur die stelsel van rasseklas-
sifikasie ruimte aan indiwiduele owerheidspersone gelaat word om gereg-
tigheid te laat geskied nie. Hulle mag wel geleentheid he en dit benut 
333 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASJE 
om liefde te bewys deur persone wat aansoek doen tegemoet te kom, 
maar s6 'n optrede sou selfs as teen die bepalings van die stelsel beskryf 
kan word. 
4.4.3.10 Rasseklassifikasie en die begrensing van die gereg-
t igheidstaak van die staatsowerheid 
Oat die geregtigheidstaak van die staatsowerheid nie onbegrens 
(absoluut) kan en mag wees nie, is hierbo aangetoon (3.4.4.11). Vera) die 
gevare van staatsabsolutisme en totalitarisme moet deur begrensing teen-
gegaan word. Die geregtigheidstaak van die staatsowerheid word 
begrens deur die perspektief van die koninkryk van God wat op alle 
samelewingsterreine duidelik moet word, ook in die optrede van 
gelowiges op daardie samelewingsterreine. Nog 'n manier waarop die 
staatsowerheid se mag begrens kan word, is deur verdelings van gesag 
binne die demokrasie (kyk 4.4.3.1). 
Ten opsigte van rasseklassifikasie is die voor-die-hand-liggende vraag of 
die stelsel nie die prinsipiele grense van owerheidsgregtigheid oorskry 
nie. So 'n vraag is in die lig van die evaluering so ver, onsinnig as 
daarmee bedoel word of die rasseklassifikasie nie te veel doen om 111-
stitusionele geregtigheid daar te stel nie. 
'n Meer toepaslike en sinvolle vraag sou wees of die stelsel van rasseklas-
sifikasie 'n vorm van staatsabsolutisme daarstel. Oorspronklik was dit 
dalk nie die bedoeling van die Wet en die daarmee gepaardgaande pro-
klamasies nie, maar in die fig van huidige totalitere tendense in (veral) 
die Derde Wereld en die klem op orde, veiligheid en beheer (kyk 
Grundy, 1983:1 e.v.), saamgesien met die rigiede kategorisering en im-
plisiete beheer van mense e n gemeenskappe, vertoon die stelsel minstens 
trekke van totalitarisme. Die inkorting van vryhede en die aantasting van 
regte versterk hierdie indruk. 
In die verlede was die maatstaf vir die verlies van regte en vryhede (net) 
ras en kleur. In die huidige tyd bestaan die moontlikheid dat die klem 
334 
EV ALUERING VAN RASSEKLASSIFJKASIE 
ideologies na veiligheidsake kan verskuif. Daardeur kan dit gebeur dat 
die stelsel van rasseklassifikasie al meer neig om nie net 'n rasseskeiding 
daar te stel nie, maar om in belang van nasionale sekuriteit beheerbare 
kategoriee mense en gemeenskappe daar te stel, wat kan inpas by 'n 
ideologie van nasionale sekuriteit. Dit is egter nie moontlik of nodig om 
verder op hierdie saak in te gaan nie. 
Dit staan vas dat die stelsel van rasseklassifikasie nie te veel doen om 
owerheidsgeregtigheid daar te stet nie, maar, inteendeel, op 'n negatiewe 
manier (deur ingrype in die regte van 'n deel van die bevolking) 'n vorm 
van staatsabsolutisme daarstel. 
4.4.3.11 Rasseklassifikasie en die morele legitimiteit van die Suid-
Afrikaanse staatsowerheid 
Die bevredigende uitvoering van die geregtigheidstaak van die staats-
owerheid het 'n definitiewe invloed op die morele legitimiteit daarvan 
(3.4.4.9). Die vraag of 'n spesifieke staatsowerheid deur sy gebrek aan 
geregtigheidsoptrede of deur sy ongeregtigheidsoptrede illegitiem 
geword het, moet situasioneel en eksistensieel beoordeel word. Dit kan 
gebeur (veral in die Derde Wereld) dat 'n deel van die bevolking die 
staats- owerheid as geregtig en legitiem beskou en dat 'n ander deel die 
staats- owerheid as ongeregtig en illegitiem beleef. In hierdie geval be-
hoort die etiek objektiewe maatstawwe aan te le om die vraag 
wetenskaplik uit te maak. 
Teen die agtergrond van wat in 3.4.4.9 hierbo gese is, is die kern van die 
saak of rasseklassifikasie (as 'n hierbo reeds aangetoonde wesenlik on-
geregtige stelsel) die morele legitimiteit van die Suid-Afrikaanse staats-
owerheid aantas en/of vernietig. 
Dat rasseklassifikasie, as synde nie op Christelik morele gronde te regver-
dig nie, nie die morele legitimiteit van die owerheid bevorder nie en eer-
der aantas, staan vas. Bogenoemde evaluering en kritiek is genoeg grond 
vir hierdie stelling. Die moeiliker vraag om te beantwoord is of die stel-
sel die morele legitimiteit van die Suid-Afrikaanse staatsowerheid heel-
335 
STAATSOWERHElD, GEREGTIGHETD & RASSEKLASSIFJKASIE 
temal vernietig. Die beantwoording hiervan sal ook die diversiteit van 
die Suid-Afrikaanse samelewing en politieke beskouings in ag moet 
neem. Die vraag kan verder ook net beantwoord word indien al die 
gevolge van rasseklassifikasie en 'n groot genoeg gedeelte van die bevolk-
ing se reaksie daarop empiries vasgestel kan word. S6 'n onderneming le 
egter nie binne die ondersoekveld van hierdie studie nie. 
Waarmee dus volstaan sal moet word, is die stelling dat omdat die stelsel 
van rasseklassifikasie in wese ongeregtig is, dit 'n definitiewe nadelige 
invloed op die morele legitimiteit van die Suid-Afrikaanse staats-
owerheid het. Hierdie invloed sal net deur die herroeping van die stelsel 
in sy huidige vorm, asook die herroeping van alle (diskriminasie-
werkende) rasklousules in ander wetgewing herstel kan word. 
4.4.3.12 Samevatting 
Uit die bostaande evaluering is dit duidelik dat die stelsel van rasseklas-
sifikasie as owerheidsoptrede nie voldoen aan die Bybelse eise vir 
owerheidsgeregtigheid nie. Die huidige stelsel is in wese ongeregtig en 
daarom teologies-eties onaanvaarbaar. In die laaste hoofstuk (hoofstuk 
5) word die praktiese toepassing en implikasies hiervan bespreek. 
336 
EV ALU ER ING VAN RASSEKLASSIFI KASIE 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 4: 
1. In 4.3 .2 word die inhoud van die Wet nagegaan. 
2. G.H. ter Schegget, in ''Theologie en ideologie" (1981:7 e.v.) meen 
selfs dat dit nie moontlik is om teologie en ideologie volkome van 
mekaar los te maak nie. Vergelyk ook die opstelle in die bundel van die 
Jnstituut vir Reformatoriese Studies, "Jdeologiese stryd in Suide r-Afrika . 
Vlug vir die afgode!" (Van der Walt, 1984). 
3. Dit is insiggewend om daarop te let dat sinodale handelinge van 
die Gereformeerde Kerk gedurende 1939-1952 min of geen besluite en 
verwysings na die rasseprobleem bevat. Daar is slegs enkele gevalle waar 
na die belange van die "volk" (bv. Acta , 1952:182,195) en die 
"rasseprobleem" verwys word. Die een keer toe daar van die Staatsinlig-
tingskantoor 'n navraag oor die standpunt van die Gereformeerde Kerk 
gevra was e n die versoek aan die Sinode voorgele is, is daar nie deur die 
Kommissie teruggerapporteer nie ! (Acta, 1952:256) . Gemengde 
huwelike het wel aandag gekry (kyk vir voorbeelde 4.2.2.2.4). 
4. Jn ooreenstemming met Botha (1984) se ondersoektema, naam-
lik die verhouding tussen koninkryks- en volksbelange in die NG Kerk, 
onderskei hy in die ontwikkeling van apartheidsdenke twee hoofstrome. 
Aan die een kant identifiseer hy die pragmatiese benadering van die 
sogenaamde Murray-tipe Calvinisme, wat geen Skriftuurlike begronding 
vir apartheid bied nie, maar dit as 'n praktiese oplossing sien. Enersyds 
sal die noodsaak vir voogdyskap later (moet) verdwyn en andersyds is die 
beleid daarom nie ewig en onveranderlik staties nie. Die bron is egter 
die ervaring van die geskiedenis. Botha oordeel meer positie f oor hie rdie 
fundering (1984:265). Aan die ander kant onderskei Botha die 
prinsipiele benadering, waarin, veral na 1944, al meer Skriftuurlike 
gronde vir die apartheid van rasse e n volke gevind is (en moes word). 
Hierin is sterk van Kuyperiaanse (of neo-Calvi nist iese) de nkbeelde soos 
skeppingsordeninge, soewere initeit in eie kring, eenheid en 
verskeidenheid en dies meer gebruik gemaak. Op die Kuyperiaanse 
invloede op die apartheidsteologie word egter nie direk ingegaan nie 
337 
STAATSOWERHEID, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
(kyk ook Botha, 1982:44 e.v.). 
5. Vir die volgende "prinsipiele" elemente van die apart-
heidsteologie word hoofsaaklik gebruik gemaak van die voordrag van 
J.D. du Toit voor die volkskongres van 1944, die Handelinge van die 
Sinode van Transvaalse NG Kerk van 1948 - waarin 'n verslag van E.P. 
Groenewald, "Skriftuurlike grondslag van die beleid van rasse-apartheid 
en voogdyskap" (later onder die titel "Apartheid en voogdyskap in die fig 
van die Heilige Skrif', in Cronje, 1947 gepubliseer) 'n oorheersende rot 
gespeel het - en die Handelinge van die Sinode van die Kaaplandse NG 
Kerk van 1949. Tog sal ook ve1wys word na ander stukke, veral d ie be-
sluite van die volkskongres van 1950. 
6. Die weergawe in die Versamelde Werke van Totius, deel 7, 
(onder redaksie van H. Venter, 1977) word in die verwysings gebruik. 
7. Ter wille van onderskeid word die NG Kerk se sinodale besluite 
as "Handelinge" en die Gereformeerde Kerk se sinodale besluite as 
"Acta" aangehaal. 
8. Die Si node van die Transvaalse NG Kerk het hierdie voogdyskap 
op twee "indirekte" Skrifbeginsels gegrond, naamlik "die onderwerping 
van een volk aan 'n ander" tot uiteindelike voordeel van die ander en die 
verantwoordelikheid van die een mens teenoor die ander. Hierdie laaste 
beginsel "kan deurgevoer word om die optrede van ' n volk teenoor 'n 
ander te bepaal". Dit geld veral die sterkere (Afrikaner) wat vir die swak-
kere (nature!), die meer ontwikkelde wat vir die minder ontwikkelde en 
die mondige wat vir die onmondige moet sorg (Handelinge, 1948:283). 
9. Nog ' n kommissie het in 1935 die probleem van Swart 
verstedeliking ondersoek. Die sogenaamde "Young-Barrett-kommissie" 
('n departementele kommissie) het aan die Minister van Naturelle Sake 
verslag gedoen. Hierin word 'n ander argument as in die Stallardverslag 
gebruik en word bogenoemde aanbeveling betwis. 
338 
AANTEKENINGE: HOOFSTUK 4 
10. In R v Radebe & others (vgl. hierbo) is die sogenaamde "oorwig 
van bloed"-toets geformuleer, maar dit het in die regspraktyk tot 
teenstrydige beslissings gelei (Van der Vyver & Joubert, 1985:284-5). 
Daar bestaan ook probleme met wat presies onder "Afrika" verstaan 
word; sluit dit byvoorbeeld die Arabiere van en die eilande om Afrika in? 
(Van der Vyver & Joubert, 1985:285-6). 
11. Van Wyk (1974:53) wys daarop dat die wetlik bepaalde 
"rassegroep" "Gekleurdes" wyer strek as die bevolkingsdeel wat gewoonlik 
as "Kleurlinge" bestempel word. Ook Asiate, Griekwas, Maleiers en 
Sjinese (om maar 'n paar te noem) is "Gekleurdes". 
12. Die eensydige administratiewe handeling word ook ' n 
"beskikking" genoem en kan gedefinieer word as "' n eensydige hande ling 
(anders as 'n wetgewende of regsprekende handeling) waardeur 'n in-
dividuele regsverhouding in 'n gegewe omstandigheid geskep, vasgestel, 
gewysig of opgehef word of waardeur sodanige skepping, vasstelling, 
wysiging of opheffing van 'n regsverhouding geweier word" (Wiechers, 
1984:136). 
13. Dit lyk byvoorbeeld of Wiechers (1984:147, n140) (stilswyend) 
meen dat rasseklassifikasie as statusverlenende beskikking 'n kwasi-
judisiele handeling is, deur dit onder die kategorie noem. Aan die ander 
kant is Van Wyk (1974:4-8) se siening dat rasseklassifikasie nie in "die 
tradisionele raamwerk van suiwer administratiewe of kwasi-judisiele 
handelinge" ingeforseer kan word nie. Sy argument berus hoofsaaklik op 
die probleem rondom die ander kenmerk van kwasi-judisiele handelinge, 
naamlik die uitoefening van 'n diskresie. Volgens Van Wyk (1974:4) be-
skou die howe die klassifikasie as 'n handeling wat sonder veel 
"pligpleging", volgens neergelegde (ministeriele) voorskrifte, en dus 
sonder enige (of veel) diskresie geskied. In sy latere denke beskou hy 
rasseklassifikasie bloot as 'n suiwer administratiewe handeling wat Of 'n 
statusaffekterende (belastend en/of begunstigend) Of 'n statusbepalende 
beskikking kan wees (1979:313, 316, 322 n80, 327) . 
339 
STAATSOWERHETD, GEREGTIGHEID & RASSEKLASSIFIKASIE 
• 
• 
• 
• 
14. Die reels van natuurlike geregtigheid behels die volgende: 
die persoon wie se regte, voorregte en vryhede moontlik bei'nvloed 
sal word, kry die geleentheid om sy saak te stel - die sogenaamde 
audi alteram partem-reel; 
die persoon het die reg om voordat die administratiewe beslissing 
gemaak word, van enige benadelende feite en omstandighede in 
kennis gestel te word; 
die persoon is geregtig dat redes vir 'n beslissing (ook en veral in 
die geval van die uitoefening van 'n diskresie) verstrek sal word; 
die orgaan wat die diskresie uitoefen, mag nie bevooroordeeld 
wees nie. 
(Wiechers, 1984:237-43). 
15. Van Wyk (1979:282) erken wel dat die verhouding tussen in-
diwidu en staat soms ooreenkomste met die privaatregtelike kontrak ver-
toon. Van der Vyver & Joubert (1985:277) bespreek dan ook die invloed 
van ras op 'n persoon se privaatregtelike kompetensies. Die onderskeid 
en die belang daarvan is egter nie vir hierdie studie relevant nie. 
16. Natuurlik word hierdeur nie vereis dat 'n groep of groepe in die 
Suid-Afrikaanse samelewing "selfmoord" hoef te pleeg deur totale 
selfverloening (lees "totale oorgawe") nie. Die belangrike punt wat in 
gedagte gehou moet word, is dat die oorspronklike oorwegings vir die be-
staan van die Bevolkingsregistrasiewet vandag grootliks verval het e n dat 
'n "oper" en "vryer" samelewing sonder enige gedwonge rasseklassiJikasie 
nie noodwendig tot die gewelddadige ondergang van byvoorbeeld die 
Blankes sal lei nie. 
340 
HOOFSTUK 5: SAMEVATTENDE KONKLUSIES 
5.1 INLEIDING 
Hierdie studie het twee fasette, naamlik die staatsowerheidstaak te n op-
sigte van geregtigheid e n die evaluering van die stelsel van rasseklas-
sifikasie . n hierdie laaste hoofstuk word, aanvulle nd by die konklusies 
wat aan die e inde van hoofstuk 3 e n 4 bere ik is (3.4.4 e n 4.4.3), ten slotte 
aan hie rdie twee fase tte en die implikasies van die studieresultate aandag 
gegee. 
5.2 DIE GEREGTIGHEIDSTAAK VAN DIE STAATSOWERHEID 
5.2.1 Die multidimensionele geregtigheidstaak van die staatsowerheid en 
die konkrete situasie 
Die veronderstelling waarmee die studie begin het (1.1), naamlik dal die 
Skrif riglyne gee oor hoedat ' n staatsowerheid sy taak moet uitvoer, en 
dat deel van hie rdie taak die daarste l van institusionele geregtigheid is, is 
deur die historiese e n eksegetiese ondersoeke bevestig (2.6.1, 3.4.2.4). 
Daar is selfs bevind dat die noodsaak vir die bestaan e n die wese van die 
staatsowerheid ten nouste aan die geregtigheidstaak daarvan gekoppel is 
e n dat die daarste l van geregtigheid 'n wesenlike deel van die staats-
owerhe id se taak is (3.4.2.8, 3.4.2.9). 
Die historiese e n eksegetiese ondersoeke het ook aan die lig gebring dat 
"institusionele geregtigheid", en spesifiek "owerhe idsgeregtighe id" multi-
dimensionele begrippe is wat moeilik in 'n enkele definisie vasgevang kan 
word (2.6.9, 3.4.2.7). Daarvoor is daar te veel verwante begrippe wat 
daaraan verbonde is. Daarom is daar eerder van kompone nte van 
owerhe idsgeregtighe id gepraat (3.4.4) as om ' n (etiese) "resep" vir die 
daarste lling van geregtighe id binne staatlike verband te probeer gee. 
Die fe it dat hie rdie studie onderneem is e n die resultate wat be re ik is, 
impliseer nie da t ' n teokratiese staat (soos Van Ruler) voorgestaan wo rd 
nie. Die uitgangspunt hie rvan is dat die Skriftuurlik-reformatoriese 
riglyne vir alle staatsowerhede geld, o negag of die owerhede hul le 
341 
SAMEVATrENDE KONKLUSIES 
daaraan steur en ongeag of die owerhede uit Christene bestaan. Oat 
daar in Suid-Afrika nog owerheidspersone is wat hulle as Christene be-
skou, is nie 'n voorwaarde vir hierdie studie nie. Die gevolgtrekkings 
waartoe met die komponente van owerheidsgeregtigheid gekom is, sal 
ook ook vir 'n owerheid waarin die meerderheid owerheidspersone on-
gelowiges is, geld. En s6 'n owerheid sal goed doen om horn aan hierdie 
riglyne te steur - te meer omdat die meeste daarvan ook in die 
natuurreg-begronde beginsels terug te vind is. Die werking van 
(institusionele) geregtigheid is altyd vrede, ongeag of die owerheidsper-
sone wat dit deurvoer hulleself as gelowiges beskou. 
Die komponente van owerheidsgeregtigheid sal verder eties binne die 
konkrete Suid-Afrikaanse omstandighede uitgewerk moet word. Hier-
voor sal die sosio-politieke situasie ook telkens in ag geneem moet word. 
Alhoewel die belangrikheid van balans tussen geregtigheid, orde en mag 
byvoorbeeld wel gegee is (3.4.4.3), sal dit 'n diepgaande etiese studie verg 
om die veiligheidsituasie en die huidige klem op sekuriteit in die RSA te 
evalueer. Van die geregtigheidskomponent "gelykheid" is dieselfde waar: 
om te bepaal wat byvoorbeeld ekonomies "gelyk" is en behoort te wees, 
sal die historiese en feitlike situasie in Suid-Afrika ook in ag geneem 
moet word, voordat konkrete eties gefundeerde riglyne vir gelykheid in 
die ekonomiese situasie gegee kan word. Dieselfde geld van die meeste 
ander komponente van owerheidsgeregtigheid (vgl. byvoorbeeld vrede, 
vryheid, liefde en billikheid e n selfverloening: 3.4.4.5, 3.4.4.7, 3.4.4.8, 
3.4.4.12). 
Hiermee is by 'n belangrike waarheid vir die etiek, en ook die politieke 
etiek gekom, naamlik dat rekening met die sondegebroke werklikheid 
gehou moet word. Want al is dit waar dat die sondegebroke werklikheid 
nooit 'n regverdiging of selfs verskoning vir 'n ongeregtige situasie mag 
wees nie, is dit net so waar dat die reformatoriese gelowige in sy soeke na 
die bes moontlike en mees geregtige politieke oplossing hiermee reken-
ing moet hou. Uit hoofde van sy sondige natuur is die mens eenvoudig 
geneig om God en naaste te haat, en kan 'n utopistiese en onrealistiese 
oplossing van huidige politieke onreg groter toekomstige onreg tot gevolg 
he. Wat eties moet en wat prakties kan, moet in gehoorsaamheid aan die 
342 
DIE GEREGTIGHEIDSTAAK VAN DIE STAATSOWERHElD 
Skriftuurlike riglyne so goed as rnoontlik gekornbineer word. 
Dit beteken egter nie dat onregverdige optrede of maatreels in die 
politieke !ewe van meet af aan verskoon of goed gepraat kan word met 
die argument dat "dit nou maar eenmaal die harde werklikheid is" nie. 
Die etiese evaluering van sulke optrede en maatreels moet aan die hand 
van (onder andere) die komponente van owerheidsgeregtigheid skerp en 
krities gedoen word. Wanneer dit duidelik is of en hoe sulke maatreels 
die lig van die Skrif kan deurstaan, kan en moet die praktiese alter-
natiewe of verbetering van maatree ls met inagneming van die situasie en 
die werklikheid aandag kry. Jn hierdie opsig kan van die "tweeledige 
taak" van die etiek gepraat word. 
Die waarheid van die sondegebroke werklikheid is ook op die Suid-
Afrikaanse situasie van toepassing. Uit 'n politieke oogpunt is daar 'n 
Jesse uit Afrika te leer - byvoorbeeld lesse dat as gevolg van verskillende 
etniese groeperinge 'n sterk sentrale regering nodig is en dat veelparty 
demokrasiee neig om in eenparty demokrasiee en selfs diktature te 
ontwikkel. Hierdie en soortgelyke lesse sal deur die politieke etiek in 
Suid-Afrika ernstig geneem moet word. 
5.2.2 Implikasies van die toepassing van die komponente van owerheids-
geregtigheid 
Dit is ook noodsaaklik om op enkele belangrike implikasies wat die 
toepassing van owerheidsgeregtigheid sal (en behoort te) he, te wys. 
S6 het die beskerming van menseregte deur die staatsowerheid binne 'n 
regsorde byvoorbeeld die implikasie dat e rnstig na 'n Suid-Afrikaanse 
handves van menseregte gekyk sal moet word. Aansluitend hierby sal in 
die balans tussen orde, mag en geregtigheid die integriteit van die regs-
orde (en dus regbank) bo verdenking gehou moet word; onder andere 
deur nie onnodig van maatreels wat bo die geregshowe se jurisdiksie en 
toetsing is, gebruik te maak nie (soos wat die geval is met sommige 
maatreels ingevolge die noodtoestand). 
343 
SAMEVATIENDE KONKLUSIES 
Wetgewing is 'n belangrike komponent en instrument van owerheids-
geregtigheid. Die implikasie hiervan is dat die hoofmotivering vir die 
promulgering van wette die daarstel van die groats moontlike gereg-
tigheid vir die grootste aantal Suid-Afrikaanse burgers behoort te wees. 
Wette mag nie in seksionele belang of uit selfsugtige motiverings op die 
wetboek kom nie. Hierin het die (gelowige) kiesers deur die demo-
kratiese proses 'n groat verantwoordelikheid. 
Vrede as geregtigheidskomponent is in 'n sekere sin 'n "toetssteen". ln-
dien owerheidsmaatreels of optrede onvrede, polarisasie en konflik tot 
gevolg het, moet (as algemene reel) aanvaar word dat dit nie geregtig is 
nie. Die teendeel is gelukkig oak waar: owerheidsmaatreels en -optrede 
wat vrede en goeie verhoudinge bevorder, moet in die algemeen as 
"geregtig" beskou word. 
Gelykheid as komponent van owerheidsgeregtigheid is miskien die mees 
problematiese faset daarvan. Juis omdat gelykheid nie absoluut is nie, 
moet dit relasioneel en situasioneel vasgestel word. Die implikasie bly 
egter duidelik: die prinsipiele gelykwaardigheid en gelykheid voor die reg 
van alle landsburgers moet ten minste erken en nagestreef word. Die feit 
dat "gelykheid" ekonomiese, staatkundige en maatskaplike fasette het, sal 
in die beoorde ling van owerheidsoptrede en maatreels in ag geneem 
moet word. 
Die komponente van belange-afweging en vryheid is aan mekaar ver-
bonde omdat in die moderne staat die belange van groepe, indiwidue en 
die staat self tee noor die vryheid van elk gebalanseer moet word. In 
Suid-Afrika is totalitere tendense en seksionele belangebevordering die 
grootste gevare waarteen gewaak moet word. 
Enkele etiese beginsels moet deurentyd in die beoordeling en rigting van 
owerheidsoptrede in gedagte gehou word. Sander liefde (al is dit dan in 
die institusionele gestalte van billikheid) kan geen owerheid geregtig 
optree nie. Sander waarheid en openheid in openbare sake (wat die 
verantwoordelikheid om verslag te doen, insluit), word 'n demokrasie 
ondergrawe. Sander selfverloening van die ou sondige mens kan geen 
344 
DIE GEREGTIGHEIDSTAAK VAN DI E STAATSOWERHE lD 
owerheidspersoon die geregtigheid van die koninkryk institusioneel in die 
politiek gestalte laat kry nie. Natuurlik beteken selfverloening nie 
dieselfde as selfrnoord nie, orndat juis selfverloening die hoogste vorrn 
van selfbehoud is en dit juis sondige selfhandhawing wat die sekerste 
vorrn van selfvernietiging is (Van Wyk, 1986:190). · 
Die feit dat die uitvoe ring van die geregtigheidstaak e n die morele 
legitimiteit van 'n staatsowerheid n6u verbonde is, irnpliseer dat 'n 
owerheid deur sy geregtige optrede sy Goddelike opdrag en rnandaat 
moet bevestig. ' n Staatsowerheid se (rnoreel) geregtige optrede rnoet dus 
aan horn aanvaarding onder die (groots rnoontlike hoeveelheid) burgers 
van die land gee. Hierdie aanvaarding of nie moet ook vir 'n staats-
owerheid dien as 'n barometer van die bevredigende uitvoering van sy 
geregtigheidstaak. Hierin, soos in die algernene uitvoering van die taak, 
het die indiwiduele owerheidspersone steeds ' n groot verantwoor-
delikheid. 
Ten slotte rnoe t d aarop gewys word dat die kornpone nte van 
owerheidsgeregtigheid soos wat dit in hie rdie studie na vore gekorn het, 
uit die aard van die saak nie noodwendig al die fasette van institusionele 
en owerheidsgeregtigheid bevat nie. Slegs die beginsels wat duide lik uit 
die eksegese van Skrifgedeeltes wat met die owerheid te doe n gehad het, 
na vore gekorn het, het deel daarvan gevorrn. Wat waar is van die rnulti-
dirnensione le aard van institusionele /owerheidsgeregtigheid, is net so 
waar van die "institusionele" werklikheid waarop die sosiale en politieke 
etiek toegepas rnoet word. Afhangende van die saak wat beoordeel rnoe t 
word, sal ander e tiese beginsels ook na vore gebring en toegepas rnoet 
word. 
5.3 DIE STELSEL VAN RASSEKLASSJFIKASIE 
Ten opsigte van die tweede faset van hierdie studie, naarnlik die evaluer-
ing van die stelsel van rasseklassifikasie aan die hand van die korn-
ponente van owerheidsgeregtigheid, is in die historiese ondersoek na die 
345 
SAMEVATIENDE KONKLUSIES 
ontstaan van die Bevolkingsregistrasiewet aangetoon dat daar definitiewe 
teologiese en ideologiese wortels daarvoor was. Wat die teologiese wor-
tels betref, hang dit ten nouste met die teologiese regverdiging van apart-
heid en die ontstaan van 'n teologies begronde volks- en later rasse-
ideologie saam (4.2.2.3.4, 4.2.2.3.5, 4.2.2.3.7). 
Wat die ideologiese wortels betref, is die Wet beskou as die hoeksteen 
van die apartheidsbeleid en 'n noodsaaklike middel om die Blanke ras en 
beskawing te beskerm (4.2.4.3, 4.2.4.4). In die parlementere debatte oor 
die wetsontwerp was prinsipiele denke grootliks afwesig en is die Wet be-
skou as 'n praktiese manier om die (teologies gereverdigde) apart-
heidsbeleid uit te voer. 
Daar was wel, veral in die teologiese begronding van apartheid, sterk 
geregtigheidsmotiewe aanwesig (4.2.2.3.8). En daarom kan (en wil) die 
(ex post facto) etiese beoordeling van die oorspronklike opstellers en ver-
dedigers van die Bevolkingsregistrasiewet nie onnodig hard wees nie -
hulle was immers ook net kinders van hulle tyd wat met die lig wat hulle 
gehad het, opgetree het om 'n praktiese en regverdige oplossing vir die 
rasseproblematiek van Suid-Afrika te probeer vind. 
Wanneer die hedendaagse stelsel van rasseklassifikasie - wat die Wet en 
die tersaaklike proklamasies en regulasies, asook ander wette waarin ras 
'n bepalende en verswarende faktor is, insluit - egter eties beoordeel 
word, moet met nadruk gestel word dat die "versagtende" omstandighede 
van die veertigerjare, naamlik die vrees vir die ekonomiese en politieke 
verdringing van die armer Blanke, rassevermenging met die (soos dit ge-
stel is) "minder ontwikkelde" Nature( en Kleurling, grootliks verdwyn het. 
Ook is die ongeregtige gevolge en uitwerking van die stelsel van rasse-
klassifikasie sigbaar en konkreet: die stelsel het as "hoeksteen" nie daarin 
geslaag om die geregtigheid en vrede waarna met die apartheidsbeleid 
gestreef is, te bring nie. Die teendeel is waar. 
'n Ondersoek na die inhoud van die Bevolkingsregistrasiewet en die reg-
saard van die klassifikasiehandeling het aangedui dat die Wet en 
re levante regulasies dit moontlik maak om 'n persoon wat geregistreer 
346 
DIE STELSEL VAN RASSEKLASSIFIKASIE 
word, se lewe ingrypend te bei"nvloed en sy /haar publiekregtelike status 
(regte en kompetensies) in te kort, weg te neem of aan te tas (4.3.3.2.4). 
Hierdie inkorting, wegneming en aantasting tree egter eers "in werking" 
wanneer ander wette waarin daar "rasdefinisies" gevind word, op die in-
diwidu toegepas word. Die regs- en praktiese implikasies van rasseklas-
sifikasie (as stelsel, en nie maar as handeling nie) is ingrypend (4.3.3.4.4), 
veral omdat die stelsel die fondament van die hele politieke stelsel van 
afsonderlikheid daarstel - en in hierdie opsig rassedenke en rassegroepe 
stratifiseer ( 4.4.2). 
Teen hierdie agtergrond is aan die hand van die komponente van 
owerheidsgeregtigheid bevind dat die stelsel van rasseklassifikasie nie 
aan die Bybelse eise vir owerheidsgeregtigheid voldoen nie, in wese on-
geregtig is en daarom teologies-eties onaanvaarbaar is (4.4.3). Hiermee 
is die lig van die Skrif eties skerp en krities op hierdie stelsel laat val. Dit 
staan daarom vas dat die stelsel Of aangepas Of herroep moet word. 
Die vraag wat die politieke etiek egter verder moet beantwoord, is of die 
stelsel verbeter kan word en of daar ' n alternatief daarvoor is. Is dit dus 
moontlik om die stelsel te hervorm of te verbeter sodat dit geregtigheid 
kan dien? Anders gestel: is dit moontlik om met Suid-Afrika se 
he terogene bevolkings- en rassesamestelling sonder enige verwysings na 
ras klaar te kom? 
In die beantwoording van hierdie vraag sal die praktiese situasie ook in 
ag geneem moet word. Soos in ander lande (bv. die VSA) sal persone se 
ras (soos geslag) vir statistiese doeleindes nog altyd relevant en nood-
saaklik wees. 'n Ware bevolkingsregister met alle statisties relevante 
gegewens is in 'n land met 'n heterogene bevolking noodsaaklik e n daar 
kan geen e tiese besware daarteen wees nie. Dan moet egter seker 
gemaak word dat daardie statisties noodsaaklike gegewens geen 
negatiewe gevolge in Suid-Afrikaanse burgers se lewens veroorsaak nie. 
'n Faktor soos ras, wat polities en ekonomies irrelevant is (of ten minste 
behoort te wees), mag nie die Godgegewe regte van mense negatief 
bei"nvloed en ongelykheid e n onreg veroorsaak nie. 
347 
SAMEV A TIENDE KONKLUSJES 
Die vraag wat in die Suid-Afrikaanse situasie in die brandpunt staan, is of 
rassegroepe (sommige lees etniese groepe) relevante politieke boustene 
is. Dit le nie binne die bestek van hierdie studie om hie rdie vraag af-
doende te beantwoord nie, maar die evaluering van die stelsel van rasse-
klassifikasie het ten minste aangedui dat die gedwonge klassifisering en 
definiering van rassegroepe en die gevolge daarvan eties hoogs riskant is. 
Dit blyk in die Suid-Afrikaanse situasie nie moontlik te wees om in wet-
gewing en die toepassing daarvan op grond van ras te onderskei en nie te 
diskrimineer nie. Die oplossing sal op 'n ander vlak gesoek moet word as 
aan die komponente van owerheidsgeregtigheid gehoor gegee wil word. 
Gedwonge rasseklassifikasie skep en veronderstel statiese rassegroepe as 
die enigste werkbare politieke boustene in 'n heterogene gemeenskap. 
Hie rin word nie rekening gehou met die moontlikheid van vrywillige kul-
tuur- en politieke groeperinge as politieke boustene nie, 'n raamwerk wat 
ten minste in beginsel die moontlikheid van ' n meer geregtige oplossing 
bi ed. 
Daar kan e Lies geen beswaar wees dat persone hulle vrywillig met 'n ras 
of etniese groep assosieer of dissosieer nie. En daarom word deur die 
afwysing van ' n gedwonge stelsel van rasseklassifikasie nie die feit of 
vryheid van die vorming van kultuurgroepe ontken of misgun nie. Om 
met 'n kultuurgroep of etniese groep te assosieer of daarvan te dissosieer, 
le in lyn met die mensereg van vryheid van assosiasie. Die klem moet eg-
ter op die vrywillige en organiese aard daarvan val. Sodra as wat daar 
dwang is, veral staatsdwang, kom hierdie vryheid en reg in gedrang. 
Ten slotte: Omdat die stelsel van rasseklassifikasie die fondament van die 
huidige Suid-Afrikaanse politieke beleid en stelsel van afsonderlikheid 
vorm, is 'n alternatief vir rasseklassifikasie as stelsel ten nouste verbonde 
aan 'n meer geregtige politieke oplossing vir die land en al sy mense. 
Hierdie studie kan, benewens die opmerkings hierbo, nie verder gaan as 
om die teologies-etiese onhoudbaarheid van die stelsel van rasseklas-
sifikasie aan te toon nie. Verdere studie en nadenke, wat van die bevind-
ings hierin gebruik kan maak, is nodig om 'n geregtige alternatief te vind. 
348 
ACTA 
ADAMS,G. 
ALLEN, L.C. 
ALTHAUS, P. 
ARJSTOTELES 
BIBLIOGRAFIE 
kyk GEREFORMEERDE KERK IN SUID-AFRIKA 
1985. Klassifikasie: weg met die wet!~: 12, Jul. 21. 
1983. Psalms 101-150. Waco : Word. (Word Biblical Commen-
tary. Vol. 21.) 
1966. The theology of Martin Luther. Translated hy R.C. 
Schultz. Philadelphia : Fortress. 
kyk ROSS, W.D., red. 
AUGUSTINUS, A. 1972. De Civitate De i. Concerning the city of God against the 
pagans. Translated hy H. Dettenson. Hammersworth : 
BAHNSE N, G.L. 
BAKER, D.L. 
BARKE R, E. 
BARRETT, C.K. 
BARTH, K. 
BARTH,K. 
DARTH, K. 
BARTH, K. 
BARTH, K. 
BARTH, K. 
BARTH, P. 
BAUER, W. 
1979. 
1976. 
1959. 
1957. 
1954. 
1938. 
1946. 
1957. 
1960. 
1970. 
1932. 
Penguin. 
Theonomy in christian ethics. Nutley, NJ. : Craig. 
Two testaments, one Bible. Leicester : IVP. 
The political thought of Plato and Aristotle. New York : 
Dover. 
A commentary on the epistle to the Romans. London : 
Black. 
Against the stream. London: SCM. 
Rechtfertigung und Recht. Zollikon : Evangelischer Ver-
lag. 
Christusgemeinde und Biirgergemeinde. Zollikon : Evan-
gelischer Verlag. 
Kirchliche Dogmatik. Dd. 111,4. Ziirich : Evangelischer 
Verlag. 
Community, Sta te and Church: with an introduction by 
Will Herberg. Gloucester, Mass. : Smith. 
Rechtfertigung und Recht; Christengemeinde und [3ur-
gergemeinde. Zurich : Evangelischer Verlag. 
Calvins Lehre vom Staat als providentieller Lehens-
ordnung. (ln Wernle, P., red. Aus fOnf Jahrhunderten 
Schweizerische r Kirchengeschichte. Basel : Von Helbing 
en Lichtenhahn. p. 80-94.) 
1952. A Greek-English lexicon of the New Testament and 
other early christian literature. Chicago : C hicago 
University Press. 
349 
BAUR,J. 1965. Gott, Recht und weltliche Regiment im Werke Calvins. 
Bonn : Bouvier. 
BENNEIT, J.C. 1966. Christian social ethics in a changing world. London : 
SCM. 
BERKHOF, H. & DE JONG, 0.J. 1975. Geschiedenis der kerk. Nijkerk : Callen-
bach. 
BERKHOF, H. 1962. Christ and the powers. Scottdale: Herald. 
BERKOUWER, G.C. 1950. De voorzienigheid Gods. Kampen : Kok. 
BEYERHAUS, G. 1973. Studien zur Staatsanschauung Calvins. Aalen: Scientia. 
BOECKER, H.J. 1980. Law and the administration of justice in the Old Testa-
BOESAK,A. 
BOESAK, W.A. 
BOHATEC, J. 
BOHATEC,J. 
BOLLIER, J.A. 
ment and ancient east. London : SPCK. 
1977. Farewell to innocence. New York: Orbis. 
1982. Mag en geweld as teologies-etiese probleem: 'n Bybelse 
en dogmahistoriese verkenning met verwysing onder 
andere na die Wereldraad van Kerke se program vir die 
bestryding van rassisime. Belville. (Verhandeling (M.Th.) 
- UWK.) 
1934. Calvin und das Recht. Aalen: Scientia. 
1961. Calvins Lehre vom Staal und Kirche mil besondere 
Beriicksichtigung des Organismusgedankens. Aalen : 
Scientia. 
1954. The righteousness of God. Interpretat ion, 8:404-1 3, Oct. 
BOOTH, 0 . 1942. The semantic development of the term mishpat in the 
Old Testament. Journal of Biblical Literature, 61:105-10. 
BORCHARDT, C.F.A. 1986. Die "swakheid van sommige" en die sending. (ln: 
Kinghorn, J., red. Die NG Kerk en apartheid. Johannes-
burg : Macmillan. p. 70-85.) 
BORNKAMM, H. 1965. Luther's world of thought. Translated by M.H. Bertram. 
BOTHA, A.J. 
BOTHA, M.E. 
BOULLE, L.J. 
Saint Louis : Concordia. 
1984. Die evolusie van 'n volksteologie. Belville : Universiteit 
van Wes-Kaapland. 
1982. C hri s te lik-nas ion aa l: outentieke, ideologiese of 
gesekulariseerde nasionalisme? Potchefstroom : PU vir 
CHO. (Instituut vir Reformatoriese Studies. Reeks F5, 
nr. 10.) 
1987. Race and the franchise. (In: Rycroft, A.J ., tlJ!l., ~. 
Race and the law in South Africa. Johannesburg : Juta. p. 
11-25.) 
350 
BRIDGES, C. 1974. 
DRIGI-IT,J. 1953. 
BRIGHT, J. 1967. 
BRINKMAN, M.E. 1982. 
BROMILEY, G.W. 1979. 
A commentary on Proverbs. Edinburgh : Banner of 
Truth. 
The kingdom of God. Nashville : Abingdon. 
The authority of the O ld Testament. London : SCM. 
Karl Barths socialistische stellingname. Baarn : Ten 
Have. 
Introduction to the theology of Karl Barth. Grand Rapids 
: Eerdmans. 
BRONG ES, I-I.A. 1960. Oud-oosters en bijbels recht. Nijkerk : Callenbach. 
BROWN, C. 1975, 1976, 1978. Dictionary of New Testament theology. 3 die. 
BRUCE, F.F. 
BRUCE, F.F. 
BRUCE, F.F. 
BRUNNER, I-1.E. 
BRUNNER, I-1.E. 
BRUNNER, H.E. 
BRUNNER, I-1.E. 
BRYCE, E. 
BOHLMANN, W. 
BUYS, P.W. 
BUYS, P.W. 
CAJRNS, H. 
CALVIN, J. 
CALVIN, J. 
1976. 
1978. 
1979. 
1958. 
1932. 
1938. 
1943. 
1979. 
1976. 
1952. 
1976. 
Exeter : Paternoster. 
This is that. Exeter : Paternoster. 
The time is fulfilled. Exeter: Paternoster. 
Apostle of the heart set free. Grand Rapids : Eerdmans. 
Gerechtigkeit als Fundament des Thrones. Vetus Tes-
tamentum, 8:426-8. 
Das Gebot und die Ordnungen. Zlirich : Zwingli. 
Die reformierte Staatsauffassung. Zlirich : Rascher. 
Gerechtigkeit. Zlirich : Zwingli. 
A legacy of wisdom. London : Associated University 
Press. 
Yorn rechten Reden und Schweigen: Studien zu Prover-
bien 10-31. Glittingen: Vandenhoeck & Ruprecht. 
Die teologie se fund e ring van die owe rh e id. 
Potchefstroom. (Verhandeling (Th.M.) - PU vir CHO.) 
Contemporary ethical problems. Potchefstroom : PU vir 
CHO. (Ongepubliseerde klasaantekeninge.) 
1949. Legal philosophy from Plato to Hegel. Baltimore : Hop-
kins. 
1863-1900. Opera quae supersunt omnia. Ed. E. Baum, E. 
Cunits et E. Reuss. Theologi argentoratenses. Berlin : 
Schwetschke. (Corpus Reformatorum. Vol. 29-87.) 
1956 Institutie of onderwijzing in de Christelijke godsdienst. 
Uit het Latijn vertaald door A. Sizoo. 3 die. Delft : 
Meinema. 
351 
CALVIN, J. 
CALVYN 
1961-2. Johannes Calvins Lebe nswerk in seinen Briefen. 
Obersetzen von R. Schwarz. Neukirchen : Neukirchener 
Verlag. 
kyk CALVIN 
CARLYLE, R. W en CARLYLE, A.J. 1926. A History of medieval political theory in 
the west. Vol. 5. Edinburgh: Blackwood. 
CICERO 
CICERO 
COETZEE, J.C. 
COETZEE, J.C. 
1951 De Officiis. London : Heinemann. (The Loeb Classical 
Library.) 
1943 De Re Publica, De Legibus. London : Heinemann. (The 
Loeb Classical Library.) 
1984. Die Heilige Gees in die prediking van Paulus. (In: Du 
Toil, AB., ~. Handleiding by die Nuwe Testament, di. 
5. Pretoria: NG Kerk Boekhandel. p.234-55.) 
1987. Die eis van geregtigheid in die Bybel. Die Kerkblad, 
2766:9 (22 Apr.). 
COETZEE, J .C., DE KLERK, B.J. en FLOOR, L.F. 1980. Die hermeneuse van die 
CONE,J.H. 
CONN, H.M. 
COX,D. 
CRAlGIE, 'P.C. 
Skrif me t die oog op hedendaagse kerklik-etiese 
vraagstukke. In die Skriflig. 14(54):12-26, Jun. 
1972. A black Theology of liberation. New York: Seabury. 
1976. Contemporary world theology. S.I. : Presbyterian and 
Reformed. 
1982. Proverbs: with an introduction to sapiental books. Wil-
mington, Del. : Glazer. (Old Testament Message, i!lg, 
~- C. Stuhlmueller en M. McNamara. vol. 17.) 
1983. Psalms 1-50. Waco : Word. (Word Biblical Commentary. 
Vol. 19.) 
CRANFIELD, C.E.B. 1979. A critical and exegetical commentary on the epistle to 
CRANZ, F.E. 
CROMBIE, I.M. 
CRONJ E,G. 
the Romans. Vol. 2. Edinburgh : Clark. 
1959. An essay on the development of Luther's thought on jus-
tice, law and society. Cambridge : Harvard University 
Press. 
' 1962. An examination of Plato's doctrines. 2 die. London : 
Routledge. 
1945. 'n Tuiste vir die nageslag: die blywende oplossing van 
Suid-Afrika se rassevraagstukke. Johannesburg : 
Publicite. 
CRONJE, G., NICOL, Wm.en GROENEWALD, E. P. 1947. Regverdige rasse-
apartheid. Stellenbosch : C.S.V. 
352 
CULLMAN,O. 
CULVER, C.D. 
1961. Der Staal im Neuen Testament. Tiibingen: Mohr. 
1974. Toward a biblical view of civil government. Chicago : 
Moody. 
D'ENTREVES, A.P. 1959. The medieval contribution to political thought. New 
York: Humanities Press. 
DANNEMANN, U. 1977. Theologie und Politik im Denken Karl Barths. Miinchen : 
DA VlDSON, B. 
DAVIES, E.W. 
DAVIS, J.J. 
Kaiser. 
s.a. The analytical Hebrew and Chaldee lexicon. London : 
Bagster. 
1981. Prophecy and ethics. Sheffield: JSOT Press. 
1976. Moses and the gods of Egypt: studies in the book of Ex-
odus. Grand Rapids : Baker. 
DE GRUCHY, J.W. 1979. The Church struggle in South Africa. Grand Rapids : 
Eerdmans. 
DE GRUCHY, J.W. 1984. Bonhoeffer and South Africa: theology in dialogue. 
DERU,G. 
DE VAUX, R. 
DEANE, H.A. 
Grand Rapids: Eerdmans. 
s.a. De verleiding van de revolutie. Kampen: Kok. 
1978. Ancient Israel, it's life and institutions. DI. 1. New York : 
McGraw-Hill. 
1963. The political and social ideas of St. Augustine. New York 
: Columbia University Press. 
DEARMAN, J .A. 1981. Property rights in the eight century prophets: the connict 
DELITZCH, F. 
DELLING,G. 
and its background. Atlanta. (Proefskrif (Ph.D.) - Emory 
University.)(Fotokopie' - University Microfilms Ann 
Arbor.) 
1978. A new commentary on Genesis. Translated by S. Taylor. 
Minneapolis, Minn. : Klock & Klock. 
1964. Tasso. (In: Kittel, G ., red. Theological dictionary of the 
New Testament. Grand Rapids : Eerdmans. Vol. 8. p. 
27-48.) 
DENGERINK. J . 1978. The idea of justice in christian perspective. Toronto : 
Wedge. 
DOUMA, J. 1983. Verantwoord handelen. Amsterdam: Ton Bolland. 
DOUMA, J . 1984. Politieke verantwoordelijkheid. Kampen : Van den Berg. 
DU PLESSIS, A.J., ~. 1987. 'n Reformatoriese kommentaar op die Kairos-
dokument. Potchefstroom : PU vir CHO. (Instituut vir 
Reformatoriese Studie. Studiestuk nr. 231, 232.) 
353 
DU PLESSIS, L.J. 1932. Die staatsteorie van Jean Calvin in verband met die 
wetenskap en staatspraktyk van sy tyd. Kampen : Kok. 
(Oordruk ui t "Antirevolutionaire staatkunde".) 
DU PLESSIS, L.J. 
DU PLESSIS, L.M. 
DU PLESSIS, L.M. 
DU PLESSIS, L.M. 
DUTOIT, D. 
DU TOIT, D.A. 
DU TOIT, J .D. 
DONNER, A. 
DORING, I. 
DUCHROW, U. 
1941. 
1974. 
1978. 
1984. 
1986. 
1984. 
1977. 
1963. 
1966. 
1983. 
Die moderne staat. Stellenbosch : Pro Ecclesia. 
Calvyn oor die staat en die reg. Potchefstroom : PU vir 
CHO. (Instituut vir die Bevordering van Calvinisme. 
Reeks F2, nr. 3.) 
Die juridiese relevansie van Christelike geregtigheid. 
Potchefstroom. (Proefskrif (LLD) - PU vir CHO.) 
Westerse regsdenke tot en met die Middeleeue. 
Potchefstroom : Pro Rege. 
Lig uit politiek sedert 1982? Die Kerkblad, 2752:4 (24 
Sept.) 
Teologie, kerk en menseregte. (In: Du Toit, D.A., @. 
Menseregte. Kaapstad : Tafelberg. p.60-76.) 
Die staat, maatskappy, taal en kultuur. Kaapstad : Tafel-
berg. (Versamelde Werke. DI. 7. nlli_. H. Venter.) 
Die Gerechtigkeit nach dem alien Testament. Bonn : 
Bouvier. 
Aristo teles : Darstellung und Interpretation se ines 
Denkes. Heidelberg : Carl Winter. 
Christenheit und Weltverantwortung. Stuttgart : Klett-
Cotta. 
DUVENAGE, S.C.W. 1975. Die dekor van die Nuwe Testament. Potchefstroom : Pro 
Rege. 
EATON,J.H. 1976. Kingship in the Psalms. London : SCM. 
EBELING, G. 1964. Luther: Einfi.ihrung in sei n Denken. Tiibingen : Mohr. 
EGGLETON, J .E. 1973. The ethical import of select theological concepts 
renected in the thought of the eight century BC Hebrew 
prophets. Iowa. (Proefskrif (Ph.D.) - University of Iowa.) 
EICHRODT, W. 1967. Theology of the Old Testament. Vol. 2. Philadelphia : 
ELOFF, T. 
ELOFF, T. 
Westminste r. 
1980. Di e taak van die owe rh eid in Romeine 13: 1-7. 
Potchefstroom : Teologiese Skool va n die GKSA. 
(Studentestudies. Nr. 7.) 
1982. Die subordineringsopdrag aan die owerhede . 
Potchefstroom. (Verhandeling (Th.M.) - PU vir CHO.) 
354 
ERASMUS, M. 1987. Wie het besluit? Die Kerkblad, 2764:4 (25 Mrt.) . 
ESTERHUYSE, W.P. 1981. Apartheid must die . Kaapstad : Tafelberg. 
ESTERHUYSE, W.P. 1982. Pad van hervorming: beskouinge oor die noodsaak-
likheid van strukturele hervorming in Suid-Afrika. 
Kaapstad : Tafelberg. 
FAGAN-verslag kyk 
FALK, Z.W. 1964. 
FLETCHER, J. 1966. 
FLOOR, L. 1974. 
SUID-AFRIKA (Unie) 
Hebrew law in biblical times. Jerusalem : Wahrmann. 
Situation ethics. Philadelphia: Westminster. 
Die koninkryk van God en die vernuwing van die 
maatskappy. Potchefstroom: Pro Rege. 
FRIEDLANDER, P. 1969. Pl ato. Princeton : Princeton University Press. (Bollingen 
series. Vol. I.) 
GER BRANDT, G.E. 1980. Kingship according to the Deuteronomistic history. Vir-
ginia: Union Theological Seminary. (Fotokopie - Univer-
sity Microfilms Interna tional.) 
GEREFORMEERDE KERK IN SUID-AFRIKA. 1939. Handelinge van die 26ste 
sinodale vergadering van die Gereformeerde Kerke in 
Suid-Afrika. Potchefstroom. 
GEREFORMEERDE KERK IN SUID-AFRIKA. 1942. Handelinge van die 27ste 
sinodale vergadering van die Gereformeerde Kerke in 
Suid-Afrika. Potchefstroom. 
GEREFORMEERDE KERK IN SUID-AFRIKA. 1949. Handelinge van die 30ste 
sinodale vergadering van die Gereformeerde Kerke in 
Suid-Afrika. Potchefstroom. 
GEREFORMEERDE KERK IN SUID-AFRIKA. 1952. Handelin'ge van die 3lste 
sinodale vergadering van die Gereformeerde Kerke in 
Suid-Afrika. Potchefstroom. 
GERSTENKORN, H.R. 1972. Von der Obrigkeit und von der Macht nach Martin 
Luther. (ln: Wolf, G ., red. Luther und die Obrigkeit. 
Darmstadt : Wissenschaftliche Buchgesellschaft. p.77-
103.) 
GESENIUS. 1978. Hebrew and Chaldee lexicon to the Old Testament scrip-
tures. Translated with additions and corrections from the 
author's Thesaurus and other works by S.P. Tregelles. 
Grand Rapids : Eerdmans. 
355 
GILBY, T. 1953. 
GILBY, T. 1958. 
GILSON,F. 1955. 
GIRVIN, S.D. 1987. 
GOGARTEN, F. 1967. 
Between community and society: a philosophy and theol-
ogy of the state. London : Longmans. 
The political thought of Thomas Aquinas. Chicago : 
Chicago University Press. 
History of Christian philosophy in the middle ages. Lon-
don : Sheed & Ward. 
Race and race Classification. (In: Rycroft, A.J., et al. 
~. 1987. Race and the law in South Africa. Johannes-
burg: Juta. p. 1-10.) 
Luthers Theologie. Tiibingen : Mohr(Siebeck). 
GOUDZWAARD, B. 1972. A Christian political option. Toronto: Wedge. 
GREIDANUS, S. 1984. Human rights in biblical perspective. Calvin Theological 
lm!.I.m!l, 19(1):5-31. Apr. 
GREIJDANUS, S. s.a. De eerste brief van de apostel Petrus. Kampen : Kok. 
GROENEWALD, E.P. 1947. Apartheid en voogdyskap in die fig van die Heilige 
Skrif. (In: Cronje, G., tl..i!l, ~. Regverdige rasse-
apartheid. Stellenbosch : CSV. p. 40-67.) 
GRUNDY, K.W. 1983. The rise of the South African security establishment. 
Johannesburg : South African Institute of International 
Affairs. 
GUIDE TO AMERICAN LAW, THE. 1984. Everyone's legal encyclopedia. Vol. 10. 
GUNTHER,G. 
GUTHRIE, D. 
GUTIERREZ, G. 
New York: West. 
1985. Constitutional law. New York: Foundation Press. 
1970. New Testament introduction. London : IVP. 
1977. A theology of liberation. London : SCM. 
HAHLO H.R. & KAHN, E. 1960. The Union of South Africa: the development of its 
laws and constitution. London : Stevens. 
HAMILTON, E. en CAIRNS, 1-1., ~. 1961. The collected dialogues of Plato, in-
HANDELINGE kyk 
HANSARD kyk 
HASEL, G.F. 1972. 
HAT kyk 
HEESE, H.F. 1984. 
cluding the letters. Princeton : University Press. 
NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK 
SUID-AFRIKA (Republiek, Unie) 
Old Testament theology: basic issues in the current 
debate. Grand Rapids : Eerdmans. 
ODENDAAL, F.F., rul_. 
Groep sonder grense. Bellville : Wes-Kaaplandse ln-
stituut vir Historiese navorsing. (Universiteit van Wes-
Kaapland publikasiereeks C, nr. 5.) 
356 
HELBERG, J .L. 
HELBERG, J.L. 
1982. Hoe verklaar en preek o ns die Ou Testament? 
Potcheftroom : PU vir CHO. (Ongepubliseerde 
klasdiktaat.) 
1984. Die Ou Testament oor menseregte. In die Skriflig, 
18(72):4-12, Des. 
HENDRIKSEN, W. 1976. I & II Thessalonians. Edi nburgh : Banner of Truth. 
HENDRIKSEN, W. 1976. I & II Timothy and Titus. Edinburgh: Banner of Truth. 
HENDRIKSEN, W. 1981. Romans. DI. 2. Edinburgh : Banner of Truth. 
HERBERG, W. 1960. The social philosophy of Karl Barth. (In Barth, K., Com-
munity, state and chu rch: with an introduction by W. 
~erberg. Gloucester, Mass.: Smith. p. 11-67.) 
HERENIGDE NASIONALE PARTY. 1945. Verslag van die kommissie aangestel 
deur die H.N.P. van Kaapland insake beleid van die 
Nasionale Party teenoor die Kleurlinge. (Ongepubliseer, 
dee! van die Sauer-versameling, U.P.) 
HERTZBERG, H.W. 1922. Entwicklung des Begriffes MSPT im AT. Zeitschrift fiir 
ATWissenschaft,40:256-87, 1922, 41:16-76, 1923. 
1-IEYNS, J.A. 
HEYNS, J.A. 
HEYNS, J.A. 
1969. Sterwende Christendom? Kaapstad: Tafelberg. 
1982. Teologiese etiek. DI. I. Pretoria: NG Kerkboekhandel. 
1986. Teologiese etiek. DI. 2/1. Pretoria : NG Kerkboekhan-
del. 
HEYNS, J.A., red. 1977. Geregtigheid in die Suid-Afrikaanse same lewing. 
HILL, D. 
HOEK,J . 
HOFSAKE 
Potchefstroom : PU vir CHO. (Jnstituut vir die Bevorder-
ing van Calvinisme. Reeks F3, nr. 7.) 
1967. Greek words and Hebrew meanings: studies in the 
semantics of sote riological terms. Cambridge : 
Cambridge University Press. 
1982. Luthers twee-rijken-leer. (In: Exalto, K., Tukker, C.A., 
Spijker, W. van 'T., et al., ~- 1982. Luther en het 
gereformeerd Protestantisme. Den Haag : 13oeken-
centrum. p. 283-306.) 
kyk BYLAEA. 
HOOGSTRA, J.T., red. 1959. John Calvin: contemporary prophet. Grand Rapids : 
Baker. 
I-IORREL, M., red. 1978. Laws affecting race relations in South Africa (to the end 
of 1976.) Johannesburg: South African Institute of Race 
Relations. 
BOULDEN, J.L. 1975. Ethics and the New Testament. London : Mowbrays. 
357 
HUBER, W. 1985. Folgen christlicher Freiheit. Neukirchen : Neukirchener 
Verlag. 
HUBER, W. & TODT, 1-1.E. 1977. Menschenrechte: Perspektieven einer 
JAEGER, W. 
JANSON, M. 
mensch lichen Welt. Stuttgart : Kreuz. 
1948. Aristotle. Oxford: Clarendon. 
1967. Die kerk en die ideologie: toe 'n volk so byna deur 'n 
teologie vernietig is. Die Evangelis (Die stryd om die 
kerk, 2(1).) 
JOHNSON, AR. 1967. Sacral kingship in ancient Israel. Cardiff : University of 
JUSTESEN, J.P. 
Wales. 
1964. On the meaning of SADAQ. Andrews University Semi-
nary Studies, 11:53-61. 
KAIROS E DITORIAL COMMITTEE. 1986. Kairos. Braamfontein : Kairos 
Theologians. 
KAISER, W.C. 1983. Toward Old Testament ethics. Grand Rapids : Zonder-
van. 
KAY ATS, C. 1966. Studien zu Proverbien 1-9. Neukirchen : Neukirchener 
Verlag. 
KEIL, C.F. & DELITZCH, F. 1976. Joshua, Judges, Ruth, I&II Samuel. Grand 
Rapids : Eerdmans. 
KEIL, C.F. & DEL!TZCH, F. 1981. The Pentateuch. Grand Rapids : Eerdmans. 
KIDNER, D. 1964. Proverbs. London: Tyndale. 
KINGHORN, J ., red. 1986a. Die NG Kerk en apartheid. Johannesburg: Macmillan. 
KINGHORN, J. 1986b. Vormende faktore. (!n: Kinghorn, J., red. Die NG Kerk 
KINGHORN, J. 
KINGHORN, J. 
KJNGHORN, J. 
KLOSE, A. 
en apartheid. Johannesburg: Macmillan. p. 47-69.) 
1986c. Die groei van 'n teologie - van sendi ngbeleid tot 
verskeidenheidsteologie. (!n: Kinghorn, J ., ~- Die NG 
Kerk en apartheid. Johannesburg,: Macmillan. p. 86-116.) 
1986d. Konsolidasie, rasionalisasie en dogmatisering. (!n: 
Kinghorn, J ., ~- Die NG Kerk en apartheid. Johannes-
burg: Macmillan. p. 117-143.) 
1986e. 'n Evaluasie van apartheidsteologie. (!n: Kinghorn, J., 
~. Die NG Kerk en apartheid. Johannesburg : Macmil-
lan. p. 167-193.) 
1982. Gewissen in der Politik. Koln : Styria. 
358 
KOi-ILER, L. & BAUMGARTNER, W. 1958. Lexicon in Veteris Testamen ti libros. 
KOi-ILE R, L. 
KRAUS, 1-1-J . 
KR ECK, W. 
KUNNETl-I, W. 
KUITERT, 1-1 .M. 
KUITERT, 1-1 .M. 
KUPER,L. 
KUYPER, A. 
KUYPER, A. 
Leiden : Brill. 
1956. Hebrew man. Translated by P.R. Ackroyd. New York : 
Abingdon. 
1966. Psalmen. 1.Teilband. Neukirchen : Neukirchener Verlag. 
(Biblischer Kommentar Altes Testament, Bd. 15/16.) 
1979. Grundfragen christlicher Ethik. Miinchen : Kaiser. 
1954. Politik zwischen Damon und Gott. Berlin : Lutherisches 
Verlaghaus. 
1967. Sociale ethiek en geloof in Jesus Christus. Kampen : Kok. 
1970. Anders gezegd. Kampen : Kok. 
1974. Race, class and power. London: Duckworth. 
1911-12. Pro Rege: het koningskap van Christus. 3 die. Kampen 
: Kok. 
1902-4. De gemeene gratie. 3 die. Amsterdam : HOveker en 
Wormser. 
LEATf, J., KNEIFEL, T. en NURNBERGER, K. 1986. Contending ideologies in 
South Africa. Kaaps tad : Philip. 
LEKKERKERKER, A.F.N. 1975. De brief van Paulus aan de Romeinen. DI. 2. Nij-
kerk : Callenbach. 
LEONARD, R. 1983. South Africa at war. Westport, Conn. : Hill. 
LUDES, F.J., alg. red. 1951. Corpus Juris Secundam: a complete restatement of the 
entire American law as developed by all reported cases. 
Vol. 74. St. Paul, Minn. : West. 
LUTHER, M. 
MARAIS, J.C. 
1888-1938. Werke. 56 bde. Weimar: Bohlaus. 
1986. Die N.G . Kerk en die regverdiging van apartheid. 
Sovenga : Stolberg Teologiese Skool (Kerk e n W~reld, 
nr. 8.) 
MARIOTTINI, C.F. 1983. The problem of social oppression in the eight century 
prophets. (Proefskrif (Ph.D.) Southern Baptist Theologi-
MARITAIN, J. 
MARSHALL, P. 
cal Seminary) (Fotokopie - University Microfilms Ann 
Arbor.) 
1951. Man and the state. Chicago: Chicago University Press. 
1984. Thine is the kingdom: a biblical perspective on the nature 
of government and politics today. Grand Rapids : 
Eerdmans. 
359 
MBALI, Z. 
McKANE, W. 
McKEON, R. 
MOLTMANN, J . 
MOLTMANN, J. 
MONSMA, S.V. 
MORRIS, L. 
MORRISON, C.D. 
MOTT,S.C. 
MUELLER, D.L. 
MUELLER, W.A. 
MURRAY,J. 
MURRAY,J. 
NAUTA,D. 
1987. The Churches and racism: a Black South African 
perspective. London : SCM. 
1970. Proverbs. London: SCM. 
1973. Introduction to Aristotle. Chicago : Chicago University 
1967. 
1969. 
1984. 
1977. 
1960. 
1982. 
1972. 
1954. 
Press. 
The theology of hope. New York: Harper and Row. 
Religion, revolution and the future. New York: Scribner. 
Pursuing justice in a sinful world. Grand Rapids : 
Ee rd mans. 
The first and second epistles to the Thessalonians. Grand 
Rapids : Eerdmans. 
The powers that be: earthly rulers and demonic powers in 
Romans 13:1-7. London : SCM. 
Biblical ethics and social change. Oxford : Oxford 
University Press. 
Karl Barth. Waco : Word. 
Church and state in Luther and Calvin. Nashville 
Broadman Press. 
1977. The epistle to the Romans. Grand Rapids: Eerdmans. 
1981. Principles of conduct. Grand Rapids : Eerdmans. 
s.a. Calvijn en de staatkunde. Friesland : Anti-Revolutionaire 
Propagandakommissie. 
NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK. 1975. Ras, volk en nasie en 
volkereverhoudinge in die lig van die Skrif. Pretoria : NG 
Kerk-Uitgewers. 
NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK. 1986. Kerk en samelewing: 'n 
getuienis van die Ned. Geref. Kerk. Pretoria : Algemene 
Sinodaie Kommissie. 
NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK IN KAAPLAND. 1949. 31ste ver-
gadering van die sinode van die Ned. Geref. Kerk in 
Suid-Afrika. Kaapstad. 
NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK IN TRANSVAAL. 1948. Handel-
inge van die 21ste sinode van die Ned. Herv. of Geref. 
Kerk van Suid-Afrika. Voortrekkerpers. 
NICOL, W. 1984. Die hetekenis van die eskatoiogie vir die sosiaie etiek. 
Stellenbosch. (Proefskrif (D.Th.) - US.) 
360 
NOLAN, A. 1982. The political and social context. (ln: Prior, A., red . 
Catholics in apartheid society. Kaapstad : Philip. p.1 -21.) 
NOORDTZIJ, A. 1973. De Psalmen. DI 3. Kampen : Kok. 
NURNBERGER, K. 1985. Maarten Luther se politieke etiek teen die agtergrond van 
sy teologiese benadering. Potchefstroom : PU vir CHO. 
(Instituut vir Reformatoriese Studies. Studiestuk nr. 209.) 
NUWE-TESTAMENTIESE WERKGEMEENSKAP VAN SUID-AFRIKA. 1979. 
O'MEARA, D. 
Ortografiese riglyne. Pretoria. 
1983. Volkskapitalisme: class, capital and ideology in the 
development of Afrikaner Nationalism, 1934-1948. 
Cambridge : Cambridge University Press. 
OBERHOLZER, J.P. 1984. Die verantwoordelikheid van die burgerlike owerheid. 
Hervormde Teologiese Studies, 40(4):26-34. 
ODENDAAL, F.F. 1985. Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal. 
Johannesburg : Perskor. 
OESTERLEY, W.O.E. 1929. The Book of proverbs. London : Methuen. 
(Westminster Commentaries. reds. W. Lock en D.C. 
Simpson.) 
PAYNE, J.B. 
PLATO 
POSCHL, V. 
1976. The theology of the Older Testament. Grand Rapids : 
Zondervan. 
kyk HAMILTON & CAIRNS 
1962. Rtimischer Staal und Griechisches Staatsdenken bei 
Cicero. Darmstadt : Wissenschaftliche BuchgeseUschaft. 
POTCHEFSTROOMSE UNIVERSITEIT VIR CHRISTELIKE HOER ONDER-
WYS. 1986. Gesamentlike katalogus van proefskrifte en 
verhandelinge van die S.A. universiteite tot 1986. 
Potchefstroom. (Mikrofiche.) 
POTCHEFSTROOMSE UNIVERSITEIT VJR CHRISTELIKE HOER ONDER-
WYS. 1988. Handleiding by die skryf van verhandelinge 
en proefskrifte. Potchefstroom. 
RAINES, J.C. 1967. The cosmic kingdom and the rise of the christian inter-
pretation of the sta te. New York. (Dissertation (Th .D.) -
Union Theological Seminary.) (Fotokopie - University 
Microfilms, Ann Arbor.) 
361 
REID, W.S. 1959. Calvin and the political order. O.n: Hoogstra, J.T., llil.. 
John Calvin, contemporary prophet. Grand Rapids : 
Baker. p. 243-57.) 
RIDDERBOS, H.N. 1967. De pastorale brieven. Kampen : Kok. 
RIDDERBOS, H.N. 1972. De komst van het koninkrijk. Kampen : Kok. 
RIDDERBOS, H.N. 1977a. Paul: an outline of his theology. Translated by J.R. de 
Witt. Grand Rapids: Eerdmans. 
RIDDER BOS, H.N. 1977b. Aan de Romeinen. Kampen: Kok. 
RINGGREN, H. en ZIMMERLI, W. 1980. Spriiche/Prediger. Gottingen : Van-
denhoeck & Ruprecht. (Das AJte Testament Deutsch, 
Bd. 16/1.) 
ROBBERTZE, H.C.G. 1972. Die geregtigheid van God in die Psalms. Stellenbosch. 
(Skripsie (M.Th.) - US.) 
ROBERTSON, M.K. 1987. 'Orderly urbanization': the new influx control. (ln: 
Rycroft, A.J., tl..ill,, reds. Race and the law in South 
Africa. Johannesburg : Juta. p. 107-118.) 
ROSS, W.D., llil.. 1921, 1925. The works of Aristotle. Vol. IX, X. Oxford: Claren-
don. 
ROTHUJZEN, G.TH. 1962. Primus usus legis: studie over het burgerlijk gebruik van 
de wet. Kampen : Kok. 
RYCROFT, A.J ., BOULLE, L.J ., ROBERTSON, M.K. en SPILLER, P.R. 1987. 
Race and the law in South Africa. Juta : Johannesburg. 
SABOURIN, L 1969. The Psalms: their origin and meaning. Vol. 2. New York : 
Alba. 
SAUER-Kommissie kyk l-IERENIGDE NASJONALE PARTY 
SCHAFF, P., llil.. 1974. A select library of the Nicene and post-Nicene fathers of 
the christian church. New York : Scribners. 
SCHMID, H. 1968. Gerechtigkeit als Weltordnung. Tiibingen : Mohr 
(Siebeck). 
SCHMIDT, K.D. 1972. Luthers Staatsauffassung. (In: Wolf, G., red. Luther und 
die Obrigkeit. Darmstadt : Wissenschaftliche· Buch-
gesellschaft. p.181-195.) 
SCHOLNICK, S.H. 1982. The meaning of mispat in the book of Job. Journal of 
Biblical Literature 101/4:521-9. 
SCHOLTZ, G.D. 1956. Die geskiedenis van die Nederduitse Hervormde of 
Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika. 1885-1910. DI. 2. 
Kaapstad : NG Kerk Uitgewers. 
362 
SCHRAGE, W. 1971. 
SCHRAGE, W. 1982. 
SCHULZE, H. 1979. 
SCHUURMAN, L. 1965. 
SCHWARZ, R. kyk 
SHARP, J.C. 1985. 
SIZOO, A 1947. 
SMEDES, L. 1983. 
SNAlTH, N.H. 1955. 
SNYMAN, P.J. 1987. 
Die Christen und der Staat nach dem Neuen Testament. 
Giitersloh : Mohn. 
Ethik des Neuen Testaments. Gottingen : Vandenhoeck 
& Ruprecht. 
Theologische Sozial Ethik. Giitersloh: Mohn. 
Confusio Regnorum: Studie zu einem Thema aus Luthers 
Ethik. Den Haag : Periodieken. 
CALVIN, J. 
The individual and the state. The Scottish Bulletin of 
Evangelical Theology, 3(1):37-52, Spring. 
Augustinus over de staat. Kampen : Kok. 
Mere morality. Grand Rapids : Eerdmans. 
The distinctive ideas of the Old Testament. London : 
Epworth. 
Elke volk en nasie is uniek! Die Kerkblad, 2762:9 (25 
Feb.). 
STRINGFELLOW, W. 1977. Conscience and obedience. Waco: Word. 
STUHLMACHER, P. 1965. Gerechtigkeit Gottes bei Pau lus. Gottingen : Van-
denhoeck & Ruprecht. 
STUHLMACHER, P. 1981. Versohnung, Gesetz und Gerechtigkeit. G~ttingen : Van-
denhoeck & Ruprecht. 
SUID-AFRIKA (Unie). 1948. Report of the native laws commission," 1946-1948. 
Pretoria : Staatsdrukker . (Die sogenaamde 
Faganverslag.) 
SUID-AFRIKA (Unie). 1950. Bevolkingsregistrasiewet, nr. 30 van 1950. Pretoria : 
Staatsdrukker. 
SUID-AFRIKA (Unie). 1950. Debatte, Volksraad. Pretoria: Staatsdrukker. 
SUID-AFRIKA (Republiek). 1986. Debatte, Volksraad. Pretoria: Staatsdrukker. 
TAYLOR, E.L.H. 1966. The christian philosophy of law, politics and the state. 
New York : Craig. 
TEMPLIN, J.A. 1984. Ideology on a frontier: the theological foundation of 
Afrikaner nationalism, 1652-1910. London : Greenwood. 
TER SCHEGGET, G.H. 1981. Theologie en ideologie. Baarn : Ten Have. 
THIELICKE, H. 1972. Theologische Ethik. I.Band. (Prinzipienlehre.) Tiibingen 
THIELICKE, H. 
: Mohr. 
1973. Theologische Ethik. 11.Band.1.Teil. (Mensch und Welt.) 
Tiibingen : Mohr. 
363 
THIELICKE, H. 1974. Theologische Ethik. 11 .Band .2.Teil. (Ethik des 
Politischen.) Tiibingen : Mohr. 
THOMAS VAN AQUINO. 1966, 1975. Summa Theologiae. Vols. 28, 37. Translated 
by T. Gilby. London : Blackfriars. 
THOMPSON, J .A. 1980. The book of Jeremiah. Grand Rapids: Eerdmans. 
THOMPSON, J.M. 1974. The form and function of proverbs in ancient Israel. The 
Hague : Mouton. 
TILLICH, P. 
TOY, C.H. 
UYS, P.H.de V. 
1954. Love, power and justice. London : Oxford University 
Press. 
1970. A critical and exegetical commentary on the book of 
Proverbs. Edinburgh : Clark. 
1967. Reg en geregtigheid aan die minder bevoorregtes in die 
boek Spreuke. Stellenbosch. (Proefskrif (D.Litt.) - US.) 
VAN DER MERWE, G.P. 1982. 'n Teologies-etiese ondersoek in verband met 
enkele ekonomiese grondhoudings. Stellenbosch. 
(Verhandeling (M.Th.) - US.) 
VAN DER VYVER, J.D. & JOUBERT, D.J. 1985. Persone- en familiereg. Johan-
nesburg: Juta. 
VAN DER VYVER, J.D. & VANZYL, F.J. 1982. lnleiding tot die regswetenskap. 
Durban: Butterworth. 
VAN DER WALT, B.J. 1983. Die staat in die Jig van die Bybel. Potchefstroom : PU 
vir CHO. (lnstituut vir Reformatoriese Studies, reeks F2, 
nr. 23.) 
VAN DER WALT, B.J., red. 1984. Ideologiese stryd in Suider-Afrika: vlug vir die af-
gode! Potchefstroom : PU vir CHO. (lnstituut vir Refor-
matoriese Studie, reeks F3, nr.22.) 
VANTIL, C. 
VANTIL, C. 
1962. Christianity and Barthianism. Philadelphia : Presbyterian 
and Reformed. 
1973. The new modernism: an appraisal of the theology of Karl 
Barth and Brunner. Philadelphia : Presbyterian and 
Reformed. 
VAN WYK, D.H. 1974. 'n Administratiefregtelike ondersoek na die stelsel van 
rasseklassifikasie in Suid-Afrika. Pretoria. (Verhandeling 
(LLM) - UNISA.) 
VANWYK, D.H. 1979. Persoonlike status in die Suid-Afrikaanse publiekreg. 
Pretoria. (Proefskrif (LLD) - UNISA.) 
364 
VANWYK, D.H. 
VANWYK, J.A. 
VAN WYK, J.H. 
VELEMA, W.H. 
VELEMA, W.H. 
VERDROSS, A. 
1984. 
1978. 
1986. 
1971. 
1987. 
1963. 
Race classification. (In: Joubert, W.A., red. The law of 
South Africa. Vol. 21. Durban: Butterworths. p. 400-21.) 
Teologie en ideologie. Sovenga : Studiegroep "Kerk en 
WSreld". (Kerk en wSreld, nr 6). 
Gesindheid en gestalte. Pretoria : NG Kerk Boekhandel. 
Aangepaste theologie. Amsterdam : Buijten en Schip-
perheijn. 
Het verval van de verzorgingstaat. Appeldoorn : Will em 
de Zwijgerstichting. 
Abendliindische Rechtsphi losophie: ihre Grundlagen und 
Hauptprobleme in geschichtlicher Schau. Wien : 
Springer. 
VERHOEF, P.A. 1970. The relationship between the Old and the New Testa-
ments. (In Payne, J.B., red. New perspectives on the Old 
Testament. London : Word.) 
VERLOREN VAN THEMAAT, J.P. 1981. Staatsreg. Derde uitgawe deur M. 
Wiechers. Durban : Butterworth. 
VON LOEWENICH, W. 1972a. Duplex lustitia: Luthers Stellung zu einer Unionsfor-
mel des 16. Jahrhunderts. Wiesbaden : Steiner. 
VON LOEWENICH, W. 1972b. Das Neue in Luthers Gedanken iiber den Staal. (In: 
Wolf, G., red. Luther und die Obrigkeit. Darmstadt : 
Wissenschaftliche Buchgesellschaft. p.124-135.) 
VON MEYENFELDT, F.H. 1976. Minister en magister. Hilversum: Stamex. 
VON RAD, G. 1975. Old Testament theology. London : SCM. 
VORSTER, J.M. s.a. Die kruis of die vuis? Pretoria : Van Wyk. 
VORSTER, J.M. 1984. Die neo-Marxistiese politieke teologie in Suid-
Afrika : ' n Gereformeerd-apologetiese studie. 
Potchefstroom. (Proefskrif (Th.D.) - PU vir CHO.) 
VORSTER, J.M. 1988. Die roeping van die Gereformeerde Kerke in die Suid-
Afrikaanse politiek. In die Skriflig, 22(85):2-11. Mrt. 
VRIEZEN, Th.C. 1974. Hoofdlijnen der theologie van het Oude Testament. 
Wageningen: Veenman. 
WALKER, R. 1966. Studien zum Romer 13:1-7. Miinchen: Kaiser. 
WASKE Y, A.J.L. 1978. John Calvin's theory of political obligation. (Proefskrif 
(D.Phil.) - Univ. of Southern Mississippi.) (Fotokopie -
University Microfilms Ann Arbor.) 
365 
WENDLAND, H-D. 1958. Die Kirche in der modernen Gesellschaft. Hamburg: Im 
Furche. 
WENDLAND, H-D. 1963. EinfUhrung in die sozialethik. Berlin : De Gruyeter. 
WE NDLAND, H-D. 1967. Die Kirche in der revolutioniiren Gesellschaft. Giitersloh : 
Mohn. 
WENDLAND, H-D. 1968. Grundziige der evangelischen Sozialethik. Koln: Bachem. 
WENDLAND, H-D. 1970. Ethik des Neuen Testaments. Gottingen: Vandenhoeck & 
Ruprecht. (Grundrisse zum Neuen Testament. Bd. 4.) 
WENDLAND, H-D. en STORM, T. 1969. Politik und Ethik. Darmstadt : Wis-
senschaftliche Buchgesellschaft. 
WESSELS, F.J.H. 1957. Die owerheidstaak. Bloemfontein. (Proefskrif (D.Phil.) -
UOVS.) 
WEST, C.C. 1958. Communism and the theologians: study of an encounter. 
New York: MacMillan. 
WESTERMANN, C. 1967. Der Psalter. Stuttgart: Calver. 
WETTE kyk BYLAE B. 
WHITELAM, K. 1979. The just king: monarchial judicial authority in ancient Is-
rael. Sheffield : JSOT Press. (Journal for the study of the 
Old Testament Suppl. Series, 12.) 
WIECHERS, M. 1984. Administratiefreg. Durban : Butterworth. 
WILDBERGER, H. 1984. Konigsherrschaft Gottes Jesaja 1-39. Neukirchen : 
Neukirchener Verlag. 
WILDERMUTH, A. en JAGER, A. 1981. Gerechtigkeit: Themen der Sozialethik. 
Tiibingen : Mohr. 
WOLF, G., red. 1972. Luther und die Obrigkeit. Darmstadt : Wissenschaftliche 
Buchgesellschaft. 
WOLTERSTORFF, N. 1983. Until justice and peace embrace. Grand Rapids : 
Eerdmans. 
WRIGHT, C.J.H. 1983. Living as the people of God: the relevance of Old Testa-
YODER,J.H. 
ZIESLER, J.A. 
ZILLESSEN, H. 
ment ethics. Leicester : IVP. 
1972. The politics of Jesus. Grand Rapids : Eerdmans. 
1972. The meaning of righteousness in Paul. Cambridge 
Cambridge University Press. 
1970. Dialektische Theologie und Politik: eine Studie zur 
politischen Ethik Karl Barths. Berlyn : Duncker & 
Humblot. 
366 
BYLAE A: AANGEHAALDE HOFSAKE 
1. Suid-Afrikaanse hofsake 
Arnold v Race Classification Appeal Board 1967 2 SA 267 (K) 
Mohamood v Secretary for the Interior 1974 2 SA 402 (K) 
Pitcher v Secretary for the Interior 1968 4 SA 238 (K) 
R v Radebe & others 1945 AA 590 
Secretary for the Interior v Moosa 1970 4 SA 445 (A) 
2. Buitelandse hofsake 
Anderson v Martin 375 U.S. 399 (1964) 
Korematsu v United States 323 U.S. 214 (1944) 
London Borough of Earling v Race Relations Board AE 1972(1) 105 
Longing v Virginia 388 U.S. 1, 87 S.Ct 1817, 18 L.Ed.2d 1010 (1967) 
Mandia and another v Dowel Lee and another AE 1983(1) 1062 
Palmore v Sidoti 466 U.S. 104 S.Ct 1879, 80 L.Ed.2d 421 (1984) 
Strauder v West Virginia 100 U.S. 303 (1880) 
Tancil v Wools, Virginia Board of Elections v Hamm 379 U.S. 19 (1964) 
367 
BYLAE B: AANGEHAALDE WETIE EN PROKLAMASIES 
Algemene Regswysigingswet 70 van 1968 
Bevolkingsregistrasiewet 30 van 1950 
"Court Act" van Natal 49 van 1898 
Drankwet 30 van 1928 en 87 van 1977 
Groepsgebiedewet 36 van 1966 
Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 110 van 1983 
ldentifikasiewet 72 van 1986 
Naturelle (Stadsgebiede) Wet 21 van 1923 
Naturelle Belasting en Ontwikkeling Wet 41van1925 
Naturelle Grond Wet 27 van 1913/Swart Grond Wet 27 van 1913 
Naturelle Regul asiewet 15 van 1911 
Naturellesake Wet 23 van 1920 
Ontugwet 23 van 1957 (art. 16) 
Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 
Proklamasie 123 van 1967 
Slumswet 76 van 1979 
Swart Administrasiewet 38 van 1927 
Swartes (Stadsgebiede) Konsolidasiewet 25 van 1945 
Verteenwoordiging van Naturelle Wet 1936 
Wet op Bydraes ten opsigte van Swart Arbeid Wet 29 van 1972 
Wet op die Aanwysing van Aparte Geriewe 49 van 1953 
Wet op die Bevordering van die Ekonomiese Ontwikkeling van die Swart State 46 
van 1986 
Wet op die Burgerskap van Swart State 26 van 1970 
Wet op die Hooggeregshof 59 van 1959 
Wet op die Nasionale Beleid vir Algemene Onderwyssake 76 van 1984 
Wet op die Ontwikkeling van Swart Gemeenskappe 4 van 1984 
Wet op Omgewingsbeplanning 88 van 1967 
Wet op Onderwys en Opleiding 90 van 1979 
Wet op Ontwikkeling van Swart Gemeenskappe 4 van 1984. 
Wet op Padvervoer 74 van 1977 
Wet op Swart Arbeid 67 van 1964 
Wet op Swart Bouwerkers 27 van 1951 
Wet op Swart Onderwys 47 van 1953 
Wet op Swart Plaaslike Besture 102 van 1982 
Wet op Swart Spesiale Onderwys 24 van 1964 
368 
Wet op Swart Vervoerdienste 53 van 1957 
Wet op Technikons (Onderwys en Opleiding) 27 van 1981 
Wet op Verbod van Gemengde Huwelike 55 van 1949 
Wet op Voorkoming van Onwettige Plakkery 52 van 1951 
369