E R R A T A. 31s . 20 Kuddev erli e s - Plaas 2 en 8 moet we e s plaa s 4 en 8 . Bls . 22 Konstante k oste p e r gelling moe t wees gelyke k oste p e r g e ll . Bls . 28 Pa r agr aaf (b l - Me t uitsluiting v a n 0ndernemersloon . Bls . 29 Pa r agr aaf (c (ii) - Bylaag No . 17. Pa r agr aaf (c (iii) - Laat s omme r weg . Bls . 3 , Be0it moe t we e s b e set . Bls. 40 Bylaag No . 17 op bladsy 74 moe t wees bylaag No . 17 op bladsy 74 en 75 . Bls . 48 Produksie k os t e sta t e op bls . b5 t ot 73 . Bls . 49 Voeg 11 2% v a n di e k os prys e n 1 . 9% v a n di e · v erkoopprys v a n varsmelk" na gell in par . (v) by . Bls . 51 Produksie en d i e v e rbruik moe t we es p r oduksie en verbruik . Bls . 53 Ee rste r eel - Rl6 . lC moet wees l i. l0c. Bls . 53 Paragr aaf (iii ) - 2 6 . 60c p e r ge ll moet wee s 2•. 66c per gell . -i- -K -O -S -P -R -Y -S T.O.V. -M-E-L-K-P-R-O-D-U-K-S-IE- MET -S -P -E -S -I -A -L -E -V -E -R -W- Y -S -I -N -G NA DIE R Y S M I E R B U L T S T R E E K KOSPRYS T.O.V. MELKPRODUKSIE MET SPESIALE VERWYSING NA DIE RYSMIERBUL TSTREEK deur REYNOLD BENJAMIN FOURIE Hanns. B.Comm. (P.U. vir C.H.O.}. Skripsie aangebied ter gedeeltelike voldoening aan die vereistes vir die graad MAGISTER COMMERCII (Kostebereken ing) in die FAKUL TEIT VAN EKONOMIESE WETENSKAPPE aan die POTCH EFSTROOMSE UN IVERSITEIT VIR CHRISTELIKE HOER ONDERWYS Onder leiding van prof. dr. J. H. Els Potchefstroom. Januarie 1967, -iii- Opgedra aan my vrou ZLIZABETH en seuns BENNIE en JACO asook my MOEDERS viral die opofferings wat hulle hulle getroos het gedu- rende al die jare van my studie. -iv- -E -R -K -E -N -N -I -N- G My opregte dank aan die Transvaalse Varsmelkprodusente vir die beurs wat hulle aan my gegee het. Die menings wat hicrin uitgespreek wo rd, is my eic. -v- V O O R W O O R D In die eerste plek my hartlike dank aan prof. dr. J.H. Els ender wie se leiding hierdie studie plaasgevind het en wat my op so 'n uiters bekwame wyse gelei en ge- inspireer het. Dit was 'n besondere voorreg om onder hom te studeer. In die tweede plek my opregte dank aan prof . dr. A.J.E. Sorgdrager van wie ek vir baie jare onderrig ont- vang het en deur wie se inspirasie ek hierdie M.Comm.- studie aangepak het. Aan die volgende boere my innige dank vir alles wat hulle tot my beskikking gestel het en wat vir my 'n be- sieling was in my studie. 1. Mnr. M.A.L. v.d. Walt, Rooiwal, Rysmierbult. 2. Mnr. P.J. Els, ~itkoppies, Rysmierbult. 3. Mnr. R. Clark, Samekoms, Rysmierbult. 4. Mnr. J.B. van Staden, Rysmierbult. 5. Nlnr. J.F. Oosthuizen, Hanlezer, Carletonville. 6. Mnr. J.M. Oosthuiz~n en Seun, Morgenzon, Derby. 7. Mnr. G.C. Oosthuizen, Posbus 59, Ventersdorp. 8. Il'Inr. W.N. v.d. Schyff, Posbus 240, Ventersdorp. 9. Mnr. A. P. L. Kotze, i:vi trand j i esfontein, Ventersdorp. Vir die personeel van die Ferdinand Pos t ma-biblioteek wil ek bedank vir hulle aandeel in hierdie studie. My dank aan mej. N.S.A. Gouws van die Hoerskool Transvalia, Vanderbijlpark vir die korrek te tikwerk, mnr. C.L. Grimbeek van die Hoer8kool Transvalia, Vanderbijlpark vir die taalkundige versoring asook Pro Rege Pers, Bpk . , Potchefstroom vir die gratis gebruik van hulle afrolmasjien. Graag wil ek ook aan al die ander persone en instan- sies wat gehelp het, my dank betuig vir hulle vriendelike hulp i.v.m. hierdie onderwerp. AAN GOD ALLEEN AL DIE EER. R.B. FOURIE. POTCHEFSTROOW. Januarie 1967. -vi- -I -N -H -O -U -D- -S -O -P -G- -A- -W E Bladsy. Erkenning -iv- Voorwoord -v- Lys van t o.belle -viii- Lys van di agrammo -x-- INLEIDING EN DOEL VAN ONDERSOEK 1 I HOOFSTUK I 7 Gebicdsomskrywing en terminologiese ve r ~nt- woording. HOOFSTUK II 11 Materiaal. 1. Voor. 2. Lewonde Hawe. HOOFSTUK III 25 Arbeid en Ond ernemersloon. HOOFSTUK IV 30 Bokoste en Vervoorkoste. HOOFSTUK V o o • oo u ••• •••000 000000 000 •••• oo o• •••••• 42 Winstc en verliese. 1. Koste, volume winsverhouding~. 2. Resultaatrckening. -vii- Bladsy. HOOFSTUK VI • ••o•••••••••• •• • • ••••••••••••••••• 50 Slotopmerkin5s en a ~nbevclings. BYLAES 56 ENGLISH SUl\f.[MARY 105 LYS VAN 1L\.NGZHAALD'-:; EN G:3RAADPLE3GDE 1'1ERKE • 106 -:-vi.ii- LYS VAN TABELLE BYLAAG BLADSY NO. 1. Mo lklrudd e en waardasi e soos op 1 Januarie 1966. 56. 2. Me lkkudde en waardnsie s oos op 31 Des emb or 1966. 57. 3. Kuddewins of -verlies vir dio j aar geeindig 31 Desember 1966 . 58. 4. Vergolykende staat - voer, kudd ewinste en -verlie s e . 60. 5. Voer gepro dus eer - 1 J anuarie 1966 - 31 TI3s emb er 1966. 61. 6. Totale voer v erbruik - lJanuarie 1966 - 31 Desember 1966. 63. 7. Staat v an tota l e inkomste vir nego plase . 648 8. Inkomste - en uitgawestaat - Plaas no. 1 6 5. 9. II II II II 2 66. 10. II II " " II 3 670 11. " II II II " 4 68. 12. II II II " " 5 69. 13. II II II II II 6 700 14. II II II II II 7 710 15. II II II 8 72. 16. II II II II II 9 730 17. II II II Toto.al vir negc boer e . 74. 18. Koste-items a s per s entasio van totale pro- duksi ekos t c . (Ondornemersloon ingesluit). 76. 19. Koste-items a s pcrs entas i e van verkoopprys (onderndmersloon inges luit). 20. Verge lykend e produlrniekostestaat - ond er- nomersloon ingesluit. 21. Ve r ge lykcnd e produksiokostestaat - onder- nemersloon uitgesluit. 790 -ix- BYLAAG BLADSY NO. 22. Samestelling en Funksios van Melkraad 80. 23. Gomidde l de daagliks o produksie volgons vier gebicde. 84. 24. Gemiddelde daaglikso verbruik volgens vier gebiodo. 85. 25. Gemiddelde varsmelkprys vir produsente 1962 - 1965. 86. 26. Persentasie ·t oedeling van surplusmelk 1964/1965. 87. 27. Maandstaat Melkraad - Januarie 1966. 88. 28. " II Fobruarie 1966. 89. 29. II " - Maart 1966. go. 30. II II - April 1966. 91. 31. II " Mei 1966. 92. 32. II It Juni e 1966. 93. 33. II " Julie 1966. 94. 34. It II Augustus 1966. 95. 35. II II - September 1966. 96. 36. " " Oktober 1966. 97. / 37. II It November 1966. 98. -x- LYS VAN DIAGR.AMME NO. BLADSY lo Kaart van plase. 59. 2. Gemiddelde daaglikse produksie en verbruik vir die j anr geeindig 30 Junie 1965- Kaa ps e skie reiland-gebied. ' 99n 3. Gemiddelde daaglikse produksie en verbruik vir die jaar gecindig 30 Junie 1965- Pretoria gebied. 100. 4. Gemiddelde daaglikse produksie en v erbruik vir di e jiar geeindig 30 Junie 1965. Blocmfontein-gebied. 101. 5. Gomiddelde da aglikse produksie en verbruik vir di e jaar geeindig 30 Junie 1965- Witwarcrsrand-gebied. 1020 6. Produksickoste, v e rkoopprys, winste en verlies e ( Ond ernemersluon ui tgeslui t) Tota .11 vir ncge boere. 103. 7. Produksiekoste, v erkoopprys, winste en vorliese. (Ond ernemersloon inge~luite) Totaal vir nege bo er e . 104. INLEIDING, PROBLEEMSTELLING EN DOEL VAN ONDERSOEK 1. INLEIDING: 'n V0rgadering van die boerevereniging van Venters- dorp is aan die begin van die jaar toegespreek deur mnr. Visser 1 voorsitter van die Melkraad (vir samestelling en funksies sien bylaag no. 22 bl.80 ). Na aanleiding van die redevoering van mnr. Visser op hierdie vergadering, het lede van die Samekoms-boerever- eniging besluit om 'n produksiekoste-opname van varsmelk te maak. Genoemde lede het daarop by prof. J.H. Els van die Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O. om hulp aan- geklop i.v. m. so 'n produksiekoste-opname. Prof. Els het aan die hand gedoen dat 'n nagraadse student die saak kan aanpak en die skrywer het toe besluit om onder leiding van prof. Els en in samewerking met die boere so 'n opname te maak. Op 2 Mei 1966 is 'n vergadering aan die huis van een van die lede van die Samekoms-boerevereniging gehou waar- op tot die stigting van 'n studiegroep, bestaande uit prof. Els, varsmelkprodusente en skrywer hiervan oorge- gaan is. Die doel van hierdie studiekomitee was om die produksiekoste van varsmelk te bepaal. 2. PROBLEEMSTELLING: Daar word vandag verskeie landbouprodukte in die Republiek van Suia-Afrika bemark. Daar is wel in die verlede opnames van produksiekoste i.v.m. landbouprodukte gemaak. Hier word gedink aan koring, mielies, melk, ens. -1- In 1956/57 is daar 'n 11 Ekonomiese ondersoek van die fa- brieksmelkproduksie in vier suiwelgebiede gemaak" en 'n verslag daaroor is deur die Departement van Landbou-Ekono- mie en -Bemarking gepubliseer. In 1958 is daar 'n boekie getiteld 11Metode van berGkening van Mielieproduksiekoste" deur die afdeling Ekonomie en marke van die Departement van Landbou-Ekonomie en -Bemarking gepubliseer . In die 11 Landbouweekblad" het die volgende berig op 31 Mei 1966 op bl. 25 verskyn: 11 As die nuwe nywerheidsmelkpryse op 1 Junie aangekondig word, sal die verskil in prys tussen melk vir kondensmelkdoeleindes en kaasmelk baie kleiner wees as op die oomblik, het mnr. Yv. Maree, hoofbestuurder van die Suiwelraad, op die kongres van nywerheidsmelkprodusente in Bloemfontein gese. Hy het ook verklaar dat die Suiwelraad nou ernstige oorweging skenk aan een sentrale raad vir vars- en nywerheidsmelk. Die vraagstuk sal na verwagting meer akuut word sodra boerderytoe- stande na die normale terugkeer en die produksie- koste van nywerheidsmelk styg. Spr~ het op 'n vraag in verband met die vas- stelling van die melkprys gese dat 'n opname van die produksiekoste van melk laas in 1949 gedoen is. Sedertdien is net die stygende neiging van produksiekoste in berekening gebring. Mnr. Maree het egter daarop gewys dat sy raad nog nooit daarin kon slaag om enige lei- draad uit produksiekoste-opnames te kry nie. Die syfers vir die produksie van 'n gelling melk het van boer tot boer verskil en het gewissel van 5c tot 25c per gelling." ~ As die stygende neiging van produksiekoste vir die berekening van melkpryse mag geneem word, volgens genoem- de spreker, dan moet daar tog iewers so 'n produksiekoste- staat bestaan wat as basis geneem word . Die vraag wat nou onwillekeurig hier ontstaan is 11 wat word onder stygende neiging verstaan''? Dit is 'n baie bi"ee begrip en hierdie -2- 11 stygende neigin,?;" sal beslis verskil van plek tot plek. Ook in 1947/48 het prof. F.R. Tomlinson 'n ekono- miese studie van varsmelkboerdery in Natal en Witwaters- rand gedoen en ge ~ubliseer. Hierdie bogenoemde opnames wat gemaak is, is reeds verouderd. 3. DOEL: Die doel van hierdie studie is om die produksiekoste van varsmelk op 'n wetenskaplike basis by wyse van opnames 1 by 'n aantal varsmelkprodusente in die Rysmi erbult omge- wing te bepaal. (Sien hoofstuk I vir gebiedsomskrywing). Verder word daar be-oog om met hierdie studie veld- verkenning te doen en te poog om 'n grondslag te bepaal vir toekomstige streeks-, provinsiale- en Nasionale op- names in die Republiek van Suid-Afrika. 4. METODE VAN ONDERSOEK: Skrywer hiervan het sover moontlik maandeliks die boere besoek waar gegewens i.v.m. die produksiekoste van varsmelk ingewin is. Hierdie gegewens is op die maande- likse vraelys ( sien blso 107 ,· 108, ·109. ) aangeteken wat vir die do ol afgerol is. Op hierdie lys het besonderhede verskyn aangaande die inkomste uit melkverkope, melk op die plaas verbruik, room verkoop en ook alle koste wat direk in verband met melkproduksie gestaan het. Benewens bogenoemde lys was daar ook 'n jaarlikse opname-vraelys (bJ=}:1.dsy 112·, 113) wat deur die boere by -3- hulle huis gehou is en i ngevul is. Op hierdie lys het die staat van bates verskyn o.a. melkkudde op 1 Januarie 1966, melkkudde op 31 Desember 1966, alle implemente en toerusting wat in verband met melkboerdery gobruik is asook kuilvoertorings, morge bewerk en grootte van stal- le. Voorbeelde van hierdie vraelyste verskyn op bl. 107.· tot 1130 Afgesien van die maandelikse en jaarlikse vraelyste, is daar ook gereeld vergadering gehou deur die studie- komitee op Rysmierbult en Ventersdorp. Op hierdie ver- gaderings is probleme soos vo erkoste, ondernemingsloon, waardevermindering, vaste kost e , veranderlike koste, grootmaak van kalwers, markpryse van beeste ens. bespreek en gepoog om dit op te los . 5. VERG3LYKING: Sonder dat die studiekomitee daarvan bewus was , het dit op dieselfde wyse te werk gegaan as die 11Milk Marketing Board" in Enge land wat hulle sogenaamde 11 Low Cost Production" opnamos doen. Een van die lede van die studiekomitee het gedurende Julie 1966 'n besoek aan die 11Milk Marketing Board" gebring. Hier het hulle aan horn verduidelik dat een van hulle vverknemers gereeld maandeliks die boere besoek. By hierdie geleenthede is vorms ingevul en die gegewcns is dan weer by die kantore verwerk en die boere daarvan verwittig. Hier volg nou 'n uiteensetting van wat daar nou e intlik met die vorms gebeur en wat daarop verskyn: 11 Sach form is numbered in the lower left- -4- hand corner. The "LCP l" form is completed on the farm at each monthly visit of the Consulting Officer. On the basis of the findings of this, it may be possible to offer immediate advice, expecially on feed use. When a group of spot checks have been completed for up to 20 local farmers~ they ar e sent to Head Office, where the "Group Production Costs" LCP 2 is produced from a master stencil, and sent back to each member within a few days . The member is then able to compare his own performance with that of other local members, who he has met at dis- cussion groups and whos e farms he may have vi s ited t hrough the conta cts mad e at these discussion meetings. At the same monthly visit, the Consulting Officer collects deta ils of a ll the variable costs and r eturns pertaining to milk production and forage crop production, which were incurred during the previou s month. To ass i s t the farmer to record this information , t he dairy cards, LCP 33 and LCP 34 are provid ed. Infor- mation is trans f er ed from thes e on to our working sheets, and from these an Annual Summary of cos ts and r eturns is produced at Head Office after 12 months (LCP 37A - 39 A). A "league table" is also produc ed of thes e annual figures (LCP 41 - 42) for the use of the Consulting Officer i n interpr eting any member' s performance. In addition to the costin' gs , a t est of the milking machine plant is carried out and the forms MMT -2 and 3 are u sed in conne ction '\Ii th this . Memb ers also receive a "Handbook" file for which articles on matters of current interest in dairy economies and t e chnique are circulated each month." Hi erdie bostaande gegewens beklemtoon weer eens die be langrikheid van produksiekoste -opname s en da t dit al- reeds in Engeland op 'n baie groot s kaal gedoen word. 6. INDELING VAN DIE STUDIE: Die indeling van di e studi e is soos volg: Hoofstuk I: Terminologies e verantwoording en gebiedsomskrywing. -5- Hoofstuk II: Mat eriaal wat bestaan uit VOGr en lewende hawe. In hoofstuk III word arb eid en ondernemers- loon behandel. In hoofstuk IV vind ons die bokoste en Ver- voerkoste. In hoofstuk Vv. j_nd · ·o:ns ·dfe· w:ihste. en verliesee In hoofstuk VI word die slotopmerkings en aanbevelings gemaak. -6- HOOFSTUK I TERMINOLOGIESE VERANT VOORDING EN GEBIEDSOMSKRYWING 1. INLEIDING: Om verwarring te voorkom, aangesien reeds veel ver- warring bestaan in verband met die terme wat gebruik word, word hier die vorskillende menings van skrywers aangehaal. Daar word saamgestem met die meeste van hierdie skrywers dat 'n mens deeglik die verspillings in gedagte moet hou by die vasstelling van koste. 2. KOSTE: Hier volg nou die menings van 'n paar outoriteite van wat hulle onder koste verstaan: (a) H.J. v.d. Schroeff: Kosten en Kostprys Kosmos - Amsterdam - Vyfde druk bl. 26 se: 11 Als kosten zijn allecm die offers aan te merken, die economisch onvormijdbaar voor die totstandkoming van het produkt moeten worden gebracht. In het vervolg van onze beschouwingen zullen wij die onderscheiding tussen offers en koste doorvoeren. Do term offer wijst op een opgoofferde waarde, waarbij nog in het midden is gelaten of en in hooverre de opoffering doel- matig is. Eerst indien de doelmatigheid is vas- gesteld kan van kosten worden gesproken. Achter het kostenvraagstuk ligt het vraagstuk van die beoordeling van de doelmatigheid van die voort- brenging. Steeds zal de doelmatighoid van het gebrachte offer moeten worden onderzocht." ( b ) J • L. Mei j : Leerboek der Bedrijfseconomie Deel I Negonde Herziene druk 'S Gravenhage bl. 41 se -7- die volgende: 11 De bepaling van de grootte van die offers bestaat in die vorming van waarde- oordelen. Men noemt de kwantitatiewe voorstel- ling van de offers bij de ruil de kostprys van het gcruildc. Daar hat bij de ruil gaat om hat afstoten van een of meer eenheden produkt, zullen die offers ook per eenhcid produkt moeten worden be:paald. Niet alle offers echter - het bleek reeds in die voorafgaande paragraaf - die bij •die voortbrenging van een bepaald produkt warden gebracht, zijn als kosten van het produktie- proses te beschouwen. We moeten nu trachten de grens te trekken tussen de offers, die wij als kosten van de productie moeten beschouwen en die wij dan in ons waardc-oordeel moeten be- trekken en de overige, die dus metals kosten mogen worden aang0merkt. 11 (c) J.J. W. Neuner: Cost Accounting - Principles and Practice - Homewood Illinois. Sixth Edition page 3 s§: 11 It has become necessary to expand the general accounting procedures so that it will be possible, therefore, to determine the cost of producing and selling each article or of rendering a service, not at the end of the fiscal period but at the time the article is being manufactured or the service is being rendered. Only by having immediately detailed figures of the cost of material, labor, and manufacturing overhead, as well as selling and administrative expences for each product, can managemen·i; exercise effective control. 11 (d) A.J. E. Sorgdrager: The particularization of indirect cost in modern- costing administration - Ajax Potchefstroom page 44 se: 11 0nly if sacrifices are efficaciously employed may we speak of costs. This poses the problem for management that the efficiency of production must always be investigated if the sacrifices are efficacious. If this is not the case management has to account for waste in the production process. The concept of waste has to be studied closely. There is an incorrect tendency to accept the concept of waste and the concept of plus-usage as indentical. Plus-usage is not waste. If for the pr9duction of several products the same quantity of materials and the same labour time for each product manufactured were constant there would be no problem. Practice differs. -8- The quantities vary for each product or batch of products. Each labourer has his own tempo and again vari'3.!lces will occur. The quality of materials used vary if only slightly so. 11 (e) R. Slot: Kostenvaraibili te:L t en Variabele - kosten- calculatie -- leiden -- Tweede ui tgebreide druk bl. 3 se die volgende oor koste: 11Dit lej_dt ons er toef de kosten te om- schrijven als in geld gemeten offers welke door het bedrijf worden gebracht. Het kostenbegrip wordt hier dus met a priori beperkt tot de toe- gestane, toelaatbare, onvermijdbare of economisch doelmatiga off ars. De gekozen definitie is zo ruim dat met name ook de offers di.e het gevolg zijn van verspillingen of van onderbezetting van duurzame produktiemiddelen, tot die kosten kunnen worden berekend. 3. KOSPRYS: (a) H.J. v.d. Schroeff: (Op cit; bl. 35) definieer kosprys 1;als de kwantitatiewe voorstelling van het doelmatige offer, dat de produsent mo8t bTengen bij de ruil van de door hem ter markt aangeboden goedere of diensten. 11 ,., Op bl. 36 gaan v.d. Schroeff verder en se : 11 Ter wille van de eenheid van conceptie en van terminologie wille vvij in onze verdere behandeling het begrip kostprijs uitsluitend verbinden aan de kosten van de eenheid van prestasie, waarmede het bedrijf op de verkoop- markt treedt. Deze eenheid is het produkt door het bedrijf voortgebracht, dan ~el in het geval van het dienstverleningsbedrijf, de dienstpresta- s ie. Door die kostprijs aldus te definieren wordt dit begrip verbonden aan de uiteindelike kosten- drager van het bedrijf, die object is van prijs- vorming. 11 ( b) J. L. Mei j : (Op cit; bl. 41) se kosprys is die volgende: 11 Men noemt de kwanti tatievoJe voorstelling v d n de offers bij de ruil de kostprijs van het geruilde." -9- Uit bogenoemde aanhalings blyk dit dus dat koste daardie doelmatige offers is wat vir die totstandkoming van produksie gebring word en dat onbehoorlike verspil- ling uitgesluit word. 4. GEBIEDSOMSKRY'"!ING: Die gebicd wat vir die studie gekies is 1~ in die Bankenveld van die Hoeveldstreek. Die rede is dat die boere van hierdie gebied in so : n produksiekoste-opname belang stel. Die plase is ge lee in Wes-Transvaal en le in die landdroadistrikte van Ventersdorp en Carletonville . Op die kaart, bla dsy no.59 wor d die plase aangemerk . Die titel van die skripsie dui 11 Rysmierbult" aan. Die rede hiervoor is da t die meeste boere, nl. vier, s e plase in hierdie gebied is. Drie van die boere se plase le ongeveer 12 myl van Ventersdorp af terwyl vier ~lase op Rysmi erbult gelee is. Een van die pla8e le ongeveer 10 myl van Carletonville af t erwyl die laaste een ongeveer 12 myl van Derby af is • . Die plas e hier bo genoem is dus wyd versprei in di e distrikte soos op die kaart aangedui word. -10- HOOFSTUK II MATERIAAL 1. INLEIDING: Materiaal is die fisiese en tasbare wat in 'n produk gesien kan word of wat in 'n produk opgegaan het. By 'n tafel is dit hoofsaaklik die hout, by 1 n masjien is dit hoofsaaklik die metaal en by melk is dit hoof- saaklik die voer en die lewende hawe. Materiaal is die grootste kostekategorie by die produksiekoste van melk. 'n Aansienlike deel van die kosprys bestaan uit ma t eriaal en meer in besonder uit veer en lewende hawe. Dit is dus paslik dat hierdie hoofstuk voorafgegaan word deur die menings van verskillende skrywers oor die onderwerp ten einde 'n duidelike begrip daarvan te verkry. 2. WOORDOMSKRY17ING: MATJ;R::r:AAL ( a ) J • L. Mei j : ( Op cit; bl. 5 3) se: 11 Nagenoeg elk pro- duktieproces eist aanwending van grondstoffen en hulpmaterialen; De grondstoffen worden in het produktieproces bewerkt tot produkt. Men spreekt hier van passieve produktiemiddelen. De hulpmaterialen dienen als hulpmiddel bij die bewerking. Zij zijn in het produktieproces veelal als actieve produktiemiddelen te beschou- wen. Praktisch is de scheidingslijn tussen grondstoffen en hulpmaterialen vaak moeilijk te trekken, vandaar, dat we ze hier in een adem noemen. De eerste vraag, die bij de behandeling van deze kostensoort rijst, heeft betrekking op de hoeveelheid der verbruikte grondstoffen en materialen. Ogenschijnlijk lijkt de bepaling van de hoeveelheid uiters eenvoudig. Immers men kan vaststellen, hoeveel er voor elk produkt -11- of produktieproces aan grondstoffen is afgegeven. Ook kan men door periodieke opname der hoeveel- heden het quantum vaststellen, dat voor elk pro- duktieproces blijkt te zijn verbruikt. De aard van het produktieproces zal beslissen, welke dezer methoden moet worden toegepast . Zo een- voudig is het probleem echter niet . Op de aan- gegeven wijze bepalen we wel de hoeveelheid, die tijdens het produktieproces tenietgegaan is, niet echter de hoeveelheid die als kosten van het produktieproces mo et worden beschouwd. Om deze laatste te bepalen, moeten we nagaan niet water aan grondstoffen verbruikt is, maar welk quantum voor het gegeven produktieproces verbruikt zou moet0n worden. 11 (b) A.J.E. Sorgdrager en F. P. Viljoen: Leerbo0k van die moderne kosprysadministra- sie - Ajax Potchefstroom - bl. 18 so: 11 Waar die direkt e materiaal of grondstowwe 'n fisiese ver- andering ondergaan, kan regstreekse materiaal soos volg gedefinieer word: Dit moet moontlik wees om die koste van die materiaal wat aan die produk ef taa.k verb~so~der word, te be~aal en te identitieeer." (o) H.J. v.d. Sehroetf : ( Op cit; bl. 109) se: 11 De onderscheiding in grond- en hulpstoffen is in wezen een techno- logische onderscheiding. In technologische zin bestaat het verskil tussen grondstoffen en hulp- stoffen daarin dat de eerste fysisch overgaan in het produkt en derhalve van dat produkt deel uit- maken, hetgeen nie t het geval is met de hulp- stoffen. Deze laatste dragen wel tot de technische totstandkoming van het produkt bij, fysisch zijn zij echter in het produkt niet terug te vinden. Dit technische verskil is economisch van geen betekenis. Al gaan de hulpstoffen niet technisch in het produkt over, in cconomische zin is dat wel het geval, evenals met alle andere produkti emiddelen." (d) H.J. v.d. Schroeff: (Op cit; bl. 109) se die volgende m. b.t. di e hoev0elheid materiaal v0rbruik: 11Met betrekking tot diG vasstelling van het werkelijke verbruik zijn twee m0thoden t e onder- scheiden: 1. de directe bepaling, hetzij: -12- (a) door doorlopende registratie van de kwantiteiten, welke in de produktiG omgaan, (b) door periodieke voorraadopneming, waarbij uit de mutatie van de voorraad, rekening houdende met de in het tydvak ingenomen hoe- veelheden, het verbruikte kwantum per periodi word bepaald. 11 (e) J.J. W. Neuner: (Op cit; bl. 602) se die volgende i.v.m. standaarde vir direkte materiaal: 11 It is comparatively simple to ascertain ' the quantity of material to be used in a given unit of manufacture. These standards may be established from records of past experience; from test runs; from mathematical of scientific computations; or through the use of standard bills of material. Current material quantity requirements and their costs are subject to constant examination and revision if necessary - both as to the kind of material and the quantity. An important factor that must be considered in some industries in setting material quantity standards is the standard allowance for wast e , shrinkage, and scrap. This spoj.lage and shrinkage allowance is more important in firms using a raw material which must pass through one or more converting stages than when a firm is merely using a number of purchased parts in assemoling a finished product." VOER: (a) INLEIDING: Die probleme van voer is die volgende: (1) Dit produseer melk. (2) Dit verhoog die waarde van die kudde op twee maniere: (a) groei en verbetering van kondisic van koeie en verse; (b) vergroting van vecstapel deui • ~~- teel. (3) Prys deur aanteel. Voer verskil hier van normale materiaal deurdat dit nie fisies en tasbaar in die produk gesien word nie, maar in 'n omgesette vorm soos ons dikwels in chemiese prosesse vind. Dit bring nou 'n ander probleem mee nl. die doelmatige omsetting en gebruik van voer deur die melkkoei in die produksie van melk. Dit kan slegs be- paal word deur aantekening van voer gebruik in melkpro- duksie, wat op sy beurt weer opgoweeg word teen die koste daarvan. Alleen sulke rekords sal seleksie van melkkoeie vergemaklik deur die uitskakeling van ondoelmatige koeie en kudde-opbrengs per eenheid kan dan op hi erdie wyse verhoog word. Die kostefaktor neig om hier 1n groot rol te speel soos aangetoon, daarom word nie altyd van melk- aantekening (produksie per koei) gebruik gemaak nie . (b) VOER AANGEKOOP: Hier was geen probleem by die vasstelling van die hoevcelheid en prys nio 7 want die nodige dokumente was beskikbaar waarop die gcgewens voorgckom het. Al wat hier onthou moet word, is die beginvoorraad aan die begin van di e jaar asook die eindvoorraad aan die end van die jaar wat in berokening gebring moet word. Die bylaag op bl.63 toon die ho eveelhede aangekoop en verbruik en die prys daarvan. (c) VOER GEPRODUSEER: By voer geproduseer, het die probleme opgeduik. Die probleme wat hior ondervind is, was die volgende: (i) Hoeveel morge is vir voer gebruik gedurende die jaar? -14- (ii) Wat was die opbrengs per morg vir elke gewas? (iii) Teen watter prys moes hierdie gewasse by die berekening van die produksiekoste van vars- melk in berekening gebring word? Dit kan hier net gemcld word dat om die produksie- koste van voer t e bepaal net so 'n omvangryke studie as hierdie vere is. Die gevolg van bogenoemde probleme was dat elkeen van die boere, by wie die opname gemaak is, hem de eglik op hoogte van sy melkboerdery mo os hou. Elkeen mo es seker maak hoevoel morge veer geplant of gesaai is en wat die opbrengs per morg van die verskillende gewasse was. Wanneer die studiel{omi tee dan vergader, is die probleme geopper en dan is daa r na deeglike bespreking besluite in verband met die saak gene em. Die opbrengs per morg het natuurlik verskil van boer tot boor. SekGre boere het waterleigrond b esit, t e rwYl ander dit we e r nie gehad het nie. Wat die bewerking van die grand betref, sal daar noodwendig ook verskille van beer tot beer voorkom. Daar is byvoorbeeld gevind dat een beer swaarder bemes as die antler. Met redelike akkuraatheid is probleem no. (i) hier- bo opgelos. Elke boer hot homself toe op hoogte gebring wat betref die grootte van sy grond wat onder voer ge- sit is. Wat probleem (ii) betref, moes, daar op 'n skatting van die opbrengs staat gemaak word. Die boere het ook deur ervaring 'geleer wat die opbrengs per morg van elke gewas is. Wat probleem (iii) betref moes daar tot 'n vergelyk gekom word. Daar is toe op die volgende pryse besluit: -15- Lusern Rl9.00 per ton. Kuilvoer R4.00 - R5.00 per ton. Tef Rl5 .00 per ton. Kafforboontjie- hooi Rl5.00 per ton. Grondboontjie- hooi Rl5.00 per ton. ( d) 1VEITILD EN WEIDING : Waar die boere hulle eie plase besit het, is die aantal merge gencem en vermenigvuldig met die prys per morg. Hierdie resultaat is dan met 6% p.j. vermenig- vuldig om die totale weidingskoste te bepaal. Ook hier is slegs die pro rata gede elte van die weiveld vir die melkkudde, as weiveld ingereken vir die doel van hierdie studie. Waar boere plase gehuur hot, is 'n pro rata gedeelte van die huur as weidingkoste in berekening gebring behal- we by plaas no. 2 waar 'n pro rata gedeelte van die huurgeld by ronte op kapitaal ingereken is. Vir die doel van hierdie studie, werk die boere departementeel me t hulle boordery. Die melkdepartement koop di e voer van die saaidepartement. Dan alleen kan die kosprys van melk bepaal word. 4. LEWENDE HAWE: Hierdie afdeling het aanvanklik baie probleme opge- lower. Die probleem was of die lewende hawe 'n deel van die ~roduksiekoste uitmaak al dan nie. As dit wel 'n deel van die produksiekostc uitmaak, hoe moet dit in die pro- duksiekoste van varsmelk ingereken word? -16- Uit 'n opname wat deur die ,,Milk Marketing Board 1 Low Cost Production" in Engeland gedoen is en nog steeds elke jaar gedoen ·v-v0rd, blyk di t dat hullo sle gs die kalwers as 'n wins of 'n verlies by die inkomste vo eg of aftrck. Die s tudiekomiteG het cgter anders oor die saak be- sluit. Na bespreking is b csluit om die kuddewins of -verlies as gehc ol te bepaal en as deel van die kosprys (debiet of krediet) te beskou, omdat voer o.a. ook die waarde van die kudd e kan verhoog of verlaag na ge lang van die hoeveelheid en kwaliteit voer waarop besluit word om te voer. Die volgonde is 'n fiktiewe voorbeeld: Eindvoorraad van melkkudde op 31 Desember 1966 ••••..•.•...••..•••.•• R4,000 Plus verkope gedurende die jaar .••..•••. R2,00Q. R6,000 Min (a) Aankope gedurende die jaar ..•........•...••• Rl,000 (b) Beginvoorraad op 1 Junie 1966 •.•.•.•. R,3000 R4,000 Kuddowins vir jaar • • e e • • e • • e e e O O O • • e e O • R2,00Q Dit kan natuurlik ook gebeur dat as gevolg van swak pryse waarteen vee verkoop is en groot vrektes, daar gedurende die jaar 'n kuddeverlies kan wees. Dia volgende dien as 'n illustrasie: -17- Eindvoorraad van melkkudde op 31 Des ember 1966 •.•••........•.•. • ..•. . R3,000 Plus verk ope ge durende di e j aar .••... . ••• Rl, 000 R4,000 14in ( a) Aank ope ge durond e die j aar ...... o o • o • • • • • • • • • R2, 000 (b) Beginvoorraad op 1 Junie 1966 .•......• R4,000 R6,000 I{ud deverlies ........... . ........... . ... . R2,000 Elke boer het sy e i e waardasie va n sy vee gemaak aan die begin en a an die einde van die j aar ( s ien bylaag no. 2 bl. 56). Hierdie waardasi e is gebaseer op die markyr yse soos van toepassing op di e tydstip van waar- dasie. Daar was ho egenanmd ge en r ede om di e waardasie t e hoog of te laag te maak nie. Bylaag no. I op bl. 56 gee die aanta l b'eeste as- ook di e waardasie van die kud de aan soos op 1 Januarie 1966. Bylaag no. 2 op bl.57 gee di e aantal beeste aso ok die waardas i e van die kudd e aan op 31 Desember 1966. Die aantal koeie wa t gedurende die j aar kalf, sal versk il van plaas tot plaas. Party bo er e sal 'n hoe kalfpe r sentas ie per aantal koeie h0 , terwyl ander 'n l aer pe r sentasi e sal hG wat soms to e te skryf is aan omstandighede wat ni e altyd onmid dellik bepaa l kan word nie . Die volgende is in artike l no. 17, Junie 1964 d~'lr 11Milk Mar ke ting Board Low Cost Production" oor kalwers geskryf: -18- 11Many members of Low Cost Production have been surprised to find an extremely low value of "calves per cow" in their Annual Summary at the year end. In fact the average value of calves retained or sold within a week of birth over all breeds is about £6-10-0d., ranging from £7-12-0d. for Friesians to £3-10-0d. for Channel Island calves. These figures seem particularly low when one considers the demand and the typical prices paid for calves during the l as t 18 months, and there appears to be two main reasons for the discrepancy. (i) Calf Mortality - when a calf dies, the total income from calves is not in- creased, but the number of cows is un- changed so that tho average value of calf returns per cow, falls. (ii) Calving Index - many cows do not calve in a particular twelve month period so that the number of calves produced in twelve months is perhaps only equal t o 80% of the number of cows - again resulting in a low value of calf returns per cow." Nog 'n faktor wat sy invlo ed gaan he op die pro- duksiekoste van varsmelk is hoe die koeie verkry word. Daar is drie maniere waarop die koeie verkry kan word: (a) Deur koe ie te koop wat net klaar gekalf het en dit dan wee r te v e rkoop aan die end van die laktasie, of (b) Deur koeie en kalwers te koop en te behou, liewers as om dit self groot te maak. (c) Deur s e lf eie verse groot t e maak. Alleen deur ondervinding kan elke boer besluit of by self sy eie beeste groot wil maak of om beeste te koop. Daar gaan b eslis 'n verskil wees tussen die twee metodes wat die koste van vo e r betref. Die red e hiervoor is dat wanneer die koeie opgedroog het, hulle nog steeds gevoer moet word en sal die produksiekoste dus styg. -19- Aan die anderkant kan dit gebeur dat wanneer die droe koeie elke kecr verkoop word, daar 'n verlies op die aankoopprys gemaak word en dit dus beter sal wees om die koete te hou totdat hulle weer kalf. Om voorgaande r cdcs is dit dus duidelik waarom be- sluit is om die kuddewins of -verlies in berekening te bring by die bepaling van die produksi8koste van vars- melk. Die effek op die wins of verli es van elke boer sal later duidelik blyk en die noodsaaklikheid hie rvan andermaal beklemtoon. Die r esultate van die kuddewinstc of kudd everliese word nou vir elke boer afsonder in bylaag no. 3 op bl. 58 weergegee . Daar was twee boere wat 'n kuddeverli es ge toon he t nl . die van plaas no. 2 en plaas no. 8. In geval van no . 2 was daar 'n onvrugbare bul en die gevolg was 'n l ae kalfpersentasie. Hierdie feit het natuurlik ook verd er tot gevolg gehad dat melkrroduksie laag was. In geval van plaas no. 8 was daar 'n nie-winsgewende verkoop van beeste gewe0s wat ' n kuddeverlies veroorsauk het. Dit bring ons weer by die f eit dat die melkkudde elke jaar ouer word en wannee r koeie uit produks ie raak, is die verkoopprys l ae r a s die aankoopprys. Nog 'n faktor wat ' n invloed gaan he op die kudde- wins of kuddeverlies is of die beer sy eie bulle he t en of hy van kunsmatige inseminas i e gebruik maak . Bulle is , vandag baie duur en as so 'n bul vrek gaan dit beslis daardie beer se produksiekoste opstoot. As gevolg van die ver afstande van K. I . -stasies is dit vir baic boere -20- onmoontlik om van K.I. gebru.ik te maak. Voer (of materiaal) is een van die vernaamst c koste- elementG ook by die produksie van varsmelk netsoos in die meerderheid van gevalle waar produksie plaasvind. In hierdie geva l egte r 1 met die besondere probleme soos aangedui. 5. BEVINTIINGS EN GEVOLGTREKKINGS: Uit die r esultate wat verkry is t.o.v. materiaal kah ons nou die onderstaande gevolgtrekkings maak: (a) TOTALE VO~R VERBRUIK : Totale vo er v0rbru.ik v erteenwoordig 58.53% van die produksiekoste en 73.83% van die verkoopprys van melk en 23.07c per gelling geprodu seer. (Sion bylaag no a 6 op blo 630) (b) VOER GEPRODUSEER: (i) Voer geproduseer beloop 15.19c per g0lling of 38.54% van produksiekost e en 48.50~ van die verkoopprys van melk . ( Sien bylaag noo 6 op blo 63.) (ii) Voer geprodusecr verteenwoordig 64.97% van die totale voerwaarde verbru.ik . (Sien bylaag noo 6 op blo 63 0) (c) VO~R GEKOOP: (i ) Voer gekoop verte enwoordig 7.88c per gelling of 19.99% van produksiekoste en 25.33% van die verkoopprys van melk. (ii) Vo er gekoop verteenwoordig 35.03% van die tota l e vo erwaarde verbru.ik. (Sien bylaag 6 op bl. 63.) -21- ( d) STAl\TDAARD OF NORM: (i) Voer uitgesluit kuddewinste/verliese: As ons 'n standaard of norm van voer per gelling sou vasstel, dan sal die volgende plase min of meer konstante koste per gelling toon: Plaas no. 1 19.72c Plaas no. 2 18.95c Plaas no. 3 19.03c Plaas no. 6 20.03c Plaas no. 8 19,49c. Plaas no. 9 21. 49c. Hierdie voerkoste per gelling varieer dus tuss cn 18.95c en 21.49c, 'n verskil van 2.54c per gelling. Vir hierdie ses plase is di 2 gemiddeld 19.8c wat ons as norm per g~lling aanvaar. Ons kan dus uit bostaande gegewens konkludeer dat 'n norm vir voerkoste per gelling tussen 19c en 21.5c moet wees wat ons dan ook vir die doeleindes van hierdie studie as 'n norm aanvaar. Omdat s os uit nege van die boere binne hierdie norm val en dit dus as die modus voorkom, daarom word dit as norm aanvaar. Plase nommers 4, 5 en 7 val dus buite hierdio norm. (Sien bylaag no. 6 op bl. 63~) (ii) Voer ingesluit kuddewins t e/verliese: (a) Kuddewinste/verliese - 1 n norm Uit bylaag no. 4 op bl. 60 kan ons nou 'n norm vir kuddewinste aflci. Die volgende plase 8al binne hierdie norm val: -22- Plaas no. 1 4.17c per gelling. Plaas no. 3 3.73c per gelling. Plaas no. 5 4.680 per gelling. Plaas no. 6 3.250 per gelling. Plaas no. 9 4.710 per gelling. Hierdie norm vir ku.dd Gwinste le dus tussen 3.250 en 4.710 per gelling wa~ vir ons 'n totale variasie van 1.46c per gelling gee. Vir hierdio vyf plaso is die gemiddeld 4.llo per gelling wat ons as norm per gelling aanvaar. Ons aanvaa r bogenoemde a s 'n norm omdat vyf van die nege plase binne hierdie norm val en dus 'n modus vorm. Plaas no. 5 val buite hierdie norm omdat daar 'n abnormale kuddewins ontstaan het. Plaas no. 7 het 'n kuddewins van 5.710 per gelling goha d t er wyl plase nommers 4 en 8 kuddeverlies e getoon he t van 2.530 en 1.900 per gelling onderskeid elik. (Si en bylaag no. 4 op blo 60.) (b) 'n Norm vir voer (met insluiting van kuddewinste/verliese) As die kudd ewinste en -verlies e nou in berekening gebring word by die voerkoeste, sal die volgende pl ase as norm vir voerkoste gebruik kan word Plaas no. 1 15.550 per gelling. Plaas no. 3 15.300 per gelling. Plaas no. 6 16.780 per gell ing. Plaas no. 9 16.780 per gelling. Ons kan dus die norm ste l op tussen 15.300 en 16.780 per gelling of 'n gemiddeld van 16.lOo per gelling. Plaso nommers 2, 4, 5, 7 en 8 va l dus buite hierdie norm. -23- Plase nommers 5 en 7 sou ook in hierdie norm geval voer- het as dit nie was vir hulle buitensporig0 hoeAverbruik nie. Plaas no. 5 het die hoogste vo erverbruik gehad nl. 25.74c per gelling terwyl plaas no. 7 se verbruik 24.850 per gelling was~ (Sien bylaag no. 6 op blo 63~) Kuddewinste verteenwoordig 10.40% van produksiekoste of 13.11% van die verkoopprys van melk. Kuddeverliese verteenwoordig slegs 0.86% van die pi--oduksi ekoste of 1. 96% van die verkooprys van melk. -24- HOOFSTUK III ARBEID SN ONDERNENIERSLOON 1. INLEIDING: Arbeid is die dienste wat deur 'n werknemer deur middel van sy krag en/of intellek aan die werkgewer verskaf word in a fwagting vir 'n vergoeding. Ten einde 'n duidelike begrip van arbeid vir die doel van hierdie studie te verkry, word eerstens gelet op die arbeid socs in die literatuur bes kryf en dan die probleem van arbeid in melkrproduksie. 2. ARBEID: LITERATUUR ( a) J. L. Mei j : ( Op cit; bl. 114) se: 11 Behalwe van het prestasievermogen z1Jn de kosten van die ar- beidsprestasie oak afhankelijk van de bereid- willigheid van de arbeider tot presteren. Het maakt een groat verschil of de arbeider bereid is zijn prestasie tot die hoogste graad van zijn kunnen op te vo eren, of dat hij slechts het minimum ge eft, dat, gezien zijn capaciteiten; redelikerwijs van hem warden verlangd~ Op deze bereidwilligheid heeft, zeals moderne onderzoekingen hebben aangetoond, ook de groep wa arbinnen de arbeider is geplaast invloed. Het gaat er dus ni et alleen om dat de a rbeider werk krigt dat aangepast is aan zijn prestasievermogen, zijn capaciteit maar ook dat de voorwaard en waar- onder hij tewerkgesteld wordt en de groep waarin hij wordt geplaast een zo gunstig mogelijke in- vloed hebben op zijn bereidhoid zijn prestatie vermogen aan te wenden. '' (b) H.J. v.d. Schroeff: (Op cit; bl. 246) sc: 11 De voornaams te oor- zaak van de afwijkende gedragingen in vergelijking met de dode produktiamiddelen is gelegen in de -25- omstandigheid, dat do arbeidskracht gobonde is aan de persoon van de arbeider. Het individu is drager van het arbeidsvermogen. Deze omstan- dighoid geeft aan de menselijke arbeidskracht haar bijzondere karakteristiek. Door de ge- bondenheid v an de arbeidskracht aan de persoon van de arbeider zijn alle fysische en psychische invloeden, welke op het individu inwerken, ook van invloed op zijn arbeidscapaciteit en zijn arbeidsprestaties. Niet technologische factoren bepalen - zo a ls bij de dode produktiemiddelen - de grootte van de capaciteit. De menselijke factor doet zijn intrede, hetgeen betekent, dat allo factoren en omstandighoden, die zich in het menselijk leven voordoen, hun invloed op de grootte van he t arbcidsvermogen doen geldon. Fysische factoren (de fysische geste ldheid van het individu, diens ge zondheid, de leeftijd) zowel als psychische factoren beinvloeden het arbeidsvermogen waarbij tot de laaste valt te rekenen de psychische gesteldheid van hot indi- vidu, een lust - dan wel onlustgevoel bij de arbeid, dat of voortkomt uit de omstandighede, waaronder de arb e id moet worden verricht of in omstandigheden gel egen ka n zijn, die he t persoon- lijk leven van de arbeider betroffen. 11 Uit bogenoemde blyk dit da t daar verskeie faktore bydra om di e beste toestand te verkry waaronder die werker kan werk en wat sy prestasieve rmoe ten volle kan benut. ARBEID: By di 3 ondersoek wat gedo en is, was een van die probleme hoe om die arbeid in borekening te bring. Slogs die arboid wat dirok met die produksie van melk bemoeid is, is geneem. Sodra daar dio minst e twyfel be- staan of die werkers tot di e algemene boerdery of tot die melkboord ery behoort, is die workers weggolaat in die berekeninge . Daar is gevind dat die workers by verskillende boere op verskillende maniere betaal is. Sokere boere gee -26- elke dag aan die werkers rants oene in die vorm van melk, terwyl ander dit weer nie doen nie . Daar is gevind dat n e t s okero bo er e j aarliks oorpakke en watersko ene vir hulle we r kers koop . Wat a lgemeen voorgekom het, was dat die werkers voor di0 vo et maandelilrn meelrantso ene ontvang he t asook 'n de el van hulle s a l aris in die vorm van kontantloon. Die kontantloon he t gewiss e l van boe r tot boer en di e gevolg i s dat die produksiekoste vir hierdie kostesoor t ook van bo er tot bee r verskil het. Daar is op twee plase gebruik gemaak van voormanne nl. pla se nommers 4 en 7 . Hi erdie voormanne was ver- antwoordelik vir di e me lkdepartement op di e plase. Die vraag ontstaan onwillekeurig of die arb e id op elke plaas op di e bes moontlike wyse aangewend word. Is daar ni e miski en 'n verspilling a .g.v. die f e it dat sekere arbeidskragte ni e elke dag t en volle benut word ni e? 4. ONDERNEMERSLOON: Ondernemersloon he t die studiekomltee aanvanklik probleme veroorsaak . Die probleem was om 'n bas is t e bereken om ondernemersloon toe te de el aan melkproduksi e as een v an die bo erd ery afdelings . Daar is to e b osluit om ondernemersloon te ber eken volgens die skaal wat be t aal word in di e geva l van di e mi.elieprys, nl 30% van die prys van mielies soos in die 1964/65 s e isoen van toepas s ing. ( J aarver s l ag: Raad van Beheer oor di e Mi elienywerheid - 30 April 19 61 tot 1965). Vir di e bo er e me t voormanne is di e voormanne s e -27- salaris ecrs van die ondernemcrsloon afgetrek en die res aan die boere toegedeel. 5. B~VINDINGS EN GEVOLGTREKKINGS: Uit bylaag no. 18 op bl.76 kan ans die volgende gevolgtrekkings t.o.v. arbeid maak: (a) Arbeid - Insluitcnd ondernemersloon: Arbeid verteenwoordig 12.llc per gelling of 30.73% van die produksiekoste en 38.92% van die verkoopprys van melk met insluiting van ondernemersloon. As ans nou 'n norm per gelling geproduseer vir arbeid hier wil vasstel, dan sal die volgende plase in aanmerking kom: Plaas no. 1 11.79c Plaas no. 3 10.62c Plaas no. 4 11.85c Plaas no. 6 11. 25c Plaas no. 7 11. 900 Plaas no. 9 10.990 Hierdie plase toon dus 'n variasie van tussen 10.62c en 11.900 nl. 1.28c met 'n gomiddeld van 11.400 wat ons hier as norm wil aa.nvaa.r. Plase nommers 2, 5 en 8 val dus buite hierdie norm van ons. (Sien bylaag op bl~ 76I 0) (b) Arbeid - Met insluiting van Ondernemersloon Wanneer ondernemersloon buite rekening gelaat word, verteenwoordig arbeid slegs 3.190 per gelling of 10.10% van di e proQuksiekoste en 10.25% van die verkoopprys van melk. In teenstelling met voer, maak arbeid dus 'n baie kleiner gedeelte van die produksiekoste van varsmelk uit. -28- As ons nou 'n norm vir arboid so vasstol, dan sal die volgende plase in aanmerking kom: Plaas no. 1 2.61c per gelling Plaas no. 2 3. O6c per gelling Plaas no. 3 1. 32c per gelling Plaas no. 4 4.O2c per gelling Plaas no. 5 3.8Oc per gelling Plaas no. 6 2.llc per gelling Plaas no. 7 3. 72c per gelling Plaas no. 8 3-49c per gelling Plaas no. 9 1.86c per gelling Dit g0e vir ons 'n gemiddeld van 2.88c per gelling viral di e plase - wat in hierdie geval as norm geneem word. (Sien bylaagno. 8 >tot ·17) (c) Ondernemersloon: ( i) Ondernemersloon verte enwoordig 8.92c per gelling of 22.63% van die produksiekoste en 28.67% van die verkoopprys van melk. (ii) Ondernemersloon beloop 73.65% van die to- tale arbeid, terwYl lone van bantoes, salarisse van voormanne, rantsoene en ongevallefondse saam 26.35% ~an totale arbeid bedra. (Bylaag (iii) Uit bostaande l e i ons af dat ondornemers- loon 'n baie belangrike rol speel in die produksiekoste van varsmelk en kan dus nie sommer oor uie hoof gcsien word nie. -29- HOOFSTUK IV BOKOSTE EN VERVOEill(OSTE A. BOKOSTE 1. INLEIDING: Bokoste is daardie koste wat nie direk tot 'n s eker e produk toegede al kan word nie. Bokoste het te do en met alle produkte wat vervaardig word en die pro- blecm is hoe om dit na 'n spesifieke produk of koste- s cmtrum toe t e deel. As 0:1.s aan bokoste dink dan dink ons aan die salaris van die bes tuurder en kantoorperso- neel, die persone wat die masjiene skoonmaak en die ge- bou skoonvee en nog and er. Ten einde 'n duidelike begrip van bokos t e vir die doel van hierdie studie t e verkry, word eerstens gel et op die bokoste soos in die literatuur beskryf . 2. BOKOSTE: LITE~TUUR ( a ) J • L. _M e i _j_: (Op cit; bl. 179) merk die volgend e op in verband met 11 constante en variabele kosten" : 11 Het probleem van de bedrijfsdrukte dankt z1Jn ontstaan aan he t feit, dat de kosten zeer verschillend reageren op uitbreiding of inkrimping der produktie . Men is gewoon om de kosten in verband hi erme de t e ondersche iden in constante on variabe le koston. Constant e ko s t en zouden dan ongevo elig zijn voor verand eringen in de bedrijfs- drukte , variabele kosten daarentegen gaan met de bodrijfsdrukte op en neer. We achten h ot trekken van een dergC:? lijke scheidingslyn het gevolg van een in onze wetenschap meermalen te consta t er on -30- ~uch~ ~o 5ono~~1tseren. Deze ne iRing hgo£b ~Gr - haaldelijk tot fou.t:!.1.J wo ,..0nc luRio~ gevo erd en ook hior is hct niet anders. Er is geen principieel vcrschil tussen constantc en variabele kosten. Alle kosten varieren met de bodrijfsdrukte. Er kan echter in twee opzichtcn verschil bcstaan in de wijze waarop ze varieren. In de eerste plaats constateren WlJ cen ver- schil met betrokken tot de intervallen, waarin die variatie optrecdt, vervolgens kunnen die Yariati cs proportioneel (fig. 1), progressief (fig. 3) en fcgressief (fig. 2) aan de bedrijfs - drukte zi jn. ' FIG. 1 PROPORTION~LE KOSTE 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 HOE"T3ELHEDE -31- F1G. 2 DEGR:ESSIEWE KOSTE 6 5 ✓---------- 4 3 2 / 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 HOEVEELHEDE PROGRl SSIE'VE KOSTE 6 5 4 ./ 3 / / 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 HOEv.~ELHEDE -32- Studios in t h9 GC onomics of ove r~ 0Rd oosto - The Univer s ite of Chicago Pro8s hl. 1 defi- nie er bokoste soos volg: 1 11 '/hat are "ove rhead costs"? The term is nowadays much us ed and variously defined in fact, it cover s an entire family of ideas, but they have ono essential thing in common. They refer to costs tha t canno t be traced home and at t ributed to particular units of bus iness in the s ame direct and obvious way in which, fo r example, l eathe r can b e tra ced to the shoes that are made from it. And most of tho r eal problems invlove one other fact, namely, that an increas e or de crease in output does not involve a proportionate increa se or decrease in co s t. Ther e is a deal of compl exity in the attempts that a r e made to trace the untraceable costs or to assign them on some rationa l basis, or to discove r the true added costs of added busi~~s s, but at the bottom of most of thes e complexi t ies lies a fact that i s s i mple. Tt.a t f a ct i s 1·:-1.l'-.lS ed pro d··~ctiv e capa- city , or capacity of which full advantage is not taken. 11 ( c ) J.J. ~ . NPaner: (Op cit ; bl. 220) noem die volgendo in ver- band met bokoste: 11 In the conve rsion of direct mat erials into a finishe d product, numerous indirec t cos ts in addition to the co s t of direct labour, are r equir e d. Many differ ent terms have b een used to r efer to this group of costs, viz: factory expense, factory overhead , factory burden, loading , and on-cost. Although each of t hose t e rms refers to t ho same items , the mo r e exact acc ounting t erminology doe s not favor the t erm factory expense , since the term expens e denotes a current comsumption or expirat ion of an asset or service, whereas in cos t accounting tho various indirect costs are transferred into a new asse t, first as wor k -in-process cost and later as finished goods cost. Therefore, in recent years , tho terms f a ctory or manufa cturing overhead and manufacturing burd en have c ome to b 2 consider ed more appropiate t erms for the indirect cos ts ." (d) A.J. E. Sorgdr ager en F.P. Viljoen: (Op cit; bl. 80) se oor die ind e ling van bokoste di e volgende: -33- 0m dan -t;o-t; t n korrekte vord 0ling en toe- 11 deling van di e uitgawes te kan kom, is 'n verdero ondervcrdeling noodsaaklik. Die indeling ,..,at gewoonlik gebruik word, is soos volg: (a) Fabrieksuitgawes. (b) Verkoops- on distribus ie-uitgawes. (c) Administratiewe uitgawes . Om dit noukeurig to kan do en, is dit nood- saaklik om die verdeling in drie stadia te be- hartig: (a) Versameling en byeenvo eging van uit- gawes. (b) To edeling van uitgawes. (c) Berekening van en die standaard-toa- deling van die uitgawes." BOKOSTE - PRODUKSI::; VAN VARSMEI.J{: Uit die ondersoek wat gedoen is, kan ens die volgen- de bokosto onderskei : (a) Vaste Bokoste: Dit is koste wat ni e varieer by uitbreiding of inkrimping van produksie nie. (a) Salaris: Voormanne. (b) Rantsoene: Vo ormanne . (c) Waterbelas ting. (d) Lisensiestalle. (e) Elektrisiteit: Basiese heffing. -34- (h) Veranderljk~ Bokoste: Ui t bogenoemde aanhalings blyk di t duideJ j _k d a t hierdie koste varieer wannoer daar 'n daling of 'n styging in die produksie kom. Hierdie variasie kan progressief, degressief of proporsioneel verloop volgcns Figure 1, 2 en 3. Die volgende veranderlike bokoste het na vore gckom by die ondersoek na die pro- duksiekoste van varsmelk: (i) Staluitgawes. (ii) Die maandelikse verbruik van elektrisiteit indien dit gereeld basiese heffing oorskry. (iii) Reparasie s aan mclkkanne en melkkanne aan- gekoop. (iv) Oorpakke en waterskoene. (v) Onderhoua. koeler. (vi) Algemene uitgawes. (vii) Rcparasies aan melkmasjiene. (viii) Veemedisyne en vee-artse. (ix) Rentc op kapitaal . (x) Koste melkaantekening. (xi) K.I.-koste. Elkeen van bogenoemde veranderlike bokoste word nou nader toegelig. ( i) STALUITGA r ns: In Engels heet hierdie woord 11 Da.iry supplies" en hieronder verstaan ons items soos besems, borsels, melk- salf, filtreerders, ens. Dit vorm nie 'n baie groot deel van d_io produksiekoste van varsmelk nie, maar dit kan nie sonder meer weggelaat word as daar op produksiekoste -35- per gelling gekom wil word. ( ii) DIE MAAlIDELIKSE VERBRUIK VAN ELEKTRISITEIT Aangesien al die eenhede elektrisiteit wat op die plaas verbruik word nie net vir melkproduksie was nie, moes hier noodwend~g 1 n pro rata-gedeelte vir die melk- boerdery bereken word. Hierdie verdeling het ~erskil van plaas tot plaas. By sekere boere is een derde aan melkproduksie toegereken, terwyl die res tussen huis- verbruik en ander boerderye verdeel is. Sommige boere het weer die helfte van die eenhede elektrisiteit vir die melkboerdery toegereken en die res vir die ander bedrywighede op die plaas tereken, ingesluit huisver- bruik. ( iii) REPARASIES A.AN IvIELKKANNE EN MELKKANNE AANGEKOOP: Uit die ondersoek het geblyk dat hier soms onnodige onkoste ontstaan, deurdat die melkkanne erg verniel word. Hierdie onkoste behoort in 'n groot mate uitgeskakel te word, wanneer daar met die massahantering van melk begin word. Daar is twee redes waar om 'n boer melkkanne sal aankoop, nl.: (i) Wanneer die bestaande kanne so verroes of beskadig is dat dit glad nie meer gebruik kan word nie. (ii) Wanneer 'n boer besluit om sy produksie op te stoot, moet hy noodwendig nuwe kanne aankoop waarin die melk vervoer word. Die prys van 'n gewone 10-gellingkan is nou Rl0.09 by die kooperasie, terwyl die nuwe soort aluminium- kanne wat glad nie induik nie, se prys R32.00 is. -36- (iv) OORPAKKE :B'.iN WATiERSKOENE: Daar is gevind dat die meeste boere een keer per jaar aan elke Bantoe 'n oorpak verskaf, terwyl ander boere ook nog waterskoene verskaf. Hierdie koste vorm ook 'n baie klein gedeeltetjie van die produksiekoste van varsmelk. (v) ONDERHOUDSKOSTE KOELER: Dit verteenwoordig die koste wat aangegaan is om die koelers met hul enjins in goeie werkende toestand te hou. Diesel en olie wat gebruik is in die verskil- lende enjins is ook hierby ingereken asook waardever- mindering. (vi) ALGEMENE UITGAWES: Onder hierdie item word die uitgawes toegedeel soos bankkommissie, skryfbehoeftes 9 telefoon, insekte- doders, bespuiting van lande, ens. (vii) REP ARASI ES AAN MELKIIIASJ IENE: Daar word gereeld na die melkmasjiene omgesien dat dit in goeie orde is. Hierdie onkoste kan soms baie groot wees, a l na gelang van die toestand waarin die melkmasjiene verkeer. (viii) VEEMEDISYNE EN VEE-ARTSE: Ec r s vranneer daar werklik rekord van gehou word hoeveel veemedisyne gekoop word, kan gesien word watter deel van produksiekoste hierdie item uitmaak. By hier- koste is vir die doel van hierdie onderso~k oo vee- artskoste ingesluit. -37- (ix) RENTE OP KAPITAAL: Hierdie rente is met 'n doel by veranderlike bo- koste ingesluit. Dit kan onder sekere omstandighede by vaste bokoste ingesluit word, maar hoe meer grond en hoe meer koeie gekoop word, hoe groter sal die rente wees. Wanneer koeie aangekoop word deur die landbank of deur middel van 'n ander lening, word al die rente by die melkproduksie bygereken. H.J. v.d. Schroeff (Op cit; bl 91) se die volgende van rente: .,De rente-offers hebben geen zelf- standige bestaan, zij zijn oorzakelijk met de kosten van de verschillende kostensoorten ver- banden en maken deel daarvan uit. 11 Wanneer daar egter grond aangekoop word, moet daar weer op 'n pro rata-basis rente bereken word hoeveel aan die melkproduksie toegeken kan word. Veronderstel 'n boer koop 'n plaas deur die landbank. 'n Deel van die plaas word onder mielies gesit, terwyl 'n ander deel gebruik word vir ander beeste en die res vir die boer se melkbeeste, moet daar tog sekerlik 'n deel van die rente aan die melkproduksie bygereken word. In die hoofstuk oor materiaal het ons wel weiveld in berekening gebring deur die aantal morge met die prys per morg te vermenigvuldig en dan 6% rente daarop te be- reken. Vir die doel van hierdie studie is rente bereken op die gemiddelde melkkudde en op die stalle en toerusting Die vloeroppervlakte van stalle is bereken en dan met R2 per vk. vt. vermenigvuldig. Die resultaat hier- van is dan met 6½% p.j. vermenigvuldig. -38- faar boere hulle plase huur is 'n pro rata gedeel- te van die huur van die plaas aan die melkboerdery toe- geken. By plaas no. 4 is daar nie r ente op kapitaal t.o.v. die stalle nie omdat 1 n pro r a ta gede~lte van die jaarlikse huur alreeds by we iveld in berekening gebring is. (x) KOST":'. MELK ANTEKENING: Dit is k os t e wat be t aal word om koeie maandeliks t e to e ts vir produksi e om t e s i en watter ko eie uitge- skakel behoort te word. (xi) KUNSMATIGE I NSEr/IINASIE: Daar is twee boer e wat gebruik maak van IL I. Die K.I. koste bedra omtrent Rl per dosis en as 'n groat aantal koeie nio bes it wo rd nie, is dit ni e die moeite word om dit t e gebruik nie. B . V3RVOERKOSTE Die melk word elke dag met vragwaens op die boere se plase opgalaai en an die verskillend e melkerye ge- neem. Hie rvoor b0t aal die b oer e vervo erkosto wat wissel van 2. 9c tot Jc per gelling. Di t vorm van 8% tot 10;~ van die totale verkoopprys van melk. Die r odes waarom die pers entasie skommal is dat die boere nie a lmal ewe ver van die melkerye af woon nie en omdat die v orkoopprys van melk nic konstant i s nie. Hierdie vervoerkoste sal seker verander wanneer die massavervoer van melk in werking geste l word en die boere op 'n kwaliteit basis vir die melk vergoed word. -39- 4. GEVOLGTREKKINGS: Die volgende gevolgtrekkings kan nou t.o.v. bokoste gemaak word o.a. uit die gegewens van bylaag no. 17 op blo 7 4o (a) Bokoste verteenwoordig 7~99c per gelling, 20.28% v~n die produks i ekoste en 25.68% van die verkoopprys van melk . (b) 76.00% van die totale bokoste of 5.86c per ge lling word deur transport na depots en rente op kapitaal in beslag geneem. (c) Die r es van die bokoste beloop slegs 2.13c per gelling of 24.00% van die totale bokoste van die produksiekoste van melk. Ons sien dus dat hierdie r es van die bokoste, d.i. transport na depots en rente op kapitaal uitgesluit, 'n ba i e kle in dc el van die produksie - kos t e van melk uitmaak nl. 5.80%. (d) Met uitsluiting van di e vervoerkoste wat op gemiddeld 2.8c per gelling uitwerk en met uit- sluiting van plase no. 2 en 6 is di e gemiddelde bokoste vir die and er plase 4.88c per gelling wat ons as norm wil aanvaar. ( e ) Volgens die gegewens in bylae no. 18 bl. 76 word die volgende duidelik: (i) s ewe van die nege bo ere se bokoste varieer tussen 16.79% en 24.71%. Dit is 'n ver- skil van 7.92%. (ii) Plase nommers 2 en 7 val buite hicrdie persentasies nl. 40.06% en 27.11%. Plaas no. 7 val nic v er buite die grense ni0, maar a.g.v. baie lae produksie het plaas no. 2 buite hierdie persentasie geval. (f) Uit die gegewens verkry uit bylaag no. 19 op bl. 7 6 kan ons dies elfde gevolgtrekkings maak:: (i) Ses van die plase se bokoste varieer tuss en 22 . 29% on 27.21%, d.i. 4.92% van die verkoopprys van melk . -40- (ii) Drie van die negc plase, nl. nornmers 2, 5 en 6 se bokoste is 44.37%, 29.53% en 30.22% van die verkoopprys van melk. Hulle val dus buite die grense van 22.29% en 27.21% wat as 'n norm gestel is. -41- HOOFSTtTIC V WINSTE EN VERLIESE 1. INLEIDING: Wanneer 'n kleinhandels onderneming byvoorbee ld sy go eder e gGdurig t een 'n verlies verkoop ten e inde meo t e ding, dan salons vind dat hierdie onderneming baie gou sal moet sluit. Wat is di e r ede? Die r ede is dat die sukses van 'n ondernemi ng afhang van di e wins wat gomaak word en nie van di e verlics wa~ gomaak word nie. Dieselfde bGgins el wat by 'n klcinhandelsonderneming van toepas sing is, vind ons op di o bo or se plaas . 1Van- neer die boGr gedurig t een 'n verlies produseer, mo et hy sy boerdery stanlc, want sy kapi taa l sal sodoende ver- t eor word. 2. KOSTE, VOLUME, WINSV:3RHOUDING: Elke melkboer wil graag weot of hy gedurende die jaar 'n wins of 'n vorlies gemaak het. Om s ake t e ver- gomaklik word di e inkomste , kost e en wins eers in 'n diagramatie s e vorm gegce wat die gemiddeld vir a l di e bo er e saam bcvat. Hi er word gebruik gemaak van die so- genaamde 11 Koste-volume-winsverhouding", wat ons vind die volgend e s krywers aan aandag gegee hot: ( a) J. J. u1 . Neuner: (Op cit; bl. 793 en 794) hot di e volgende om- tront di e ondor1.1rnrp t e se gehad: -42- 11The success of a business is generally attributable, in great measure, to the ability of its management personnel to cope with probable conditions of the future . Short-range as well as long-term plans must bo mado t oday for the business oper a tions of tomorrow, and this is acoomplished by sound management evaluation of not only the potentials of tomorrow but also its pitfalls. The succ ess of a business is most frequently measured in terms of profit. Profit is dependent on three basic factors - the selling price of the product, the costs of manufacturing and distributing the product, and the volume of sales. No one profit f a ctor is independent of the others be cause cost de termines the selling price to arrive at a desired r a t o of profit; the selling price affects the volume of sales; the volume of sales directly influences the folume of production; and tho volume of produc- tion influences the cost. This r elationship of COST-VOLUlVG-PROFIT, frequently abbr eviated to C-V-P, means that accounting must play a vita l role in the planning function be cause management must have adequate data to properly appraise the probable effects of tomorrows profit opportunities." Neuner gaan verd er aan deur t e se: 11 A popular starting point in C-V-P analysis which has been used for many years is the break-even chart . Its practical appli cations have gone beyond just tho det ermination of the break-even point - the volume l eve l a t which tho income from sales is just sufficient to cover all costs. 11 (b) J.L. Meij: (Op 6it; bls. 264 en 265) s6 die volgende omtrent die kost c-volume-winsverhouding: 11 Warineer do bedrijfshuishouding voor haar produkt een bepaalde prijs hoeft bepaald rijst voor haar de belangrike vraag bij welke omze t de kosto juis t warden gedekt of anders uitge- drukt bij we lke omvang zij b ogint winst t e maken. Men noemt dit punt het dod e punt of in na- volging van die Angelsaksische literatuur, die t egenwoordig aan dit v oor ons vrij oud e probleem v oel aandacht schenkt, h -.; t 11 break- even point". Het break-even point zoals we dit punt in het vervolg eveneens zullen noemen , kan worden bepaald door eon schaal opbrengstcn bijde gcgcven prijs, of anders uitgedrukt een omzetschaal, te stellen tegenovcr de kostenschaal. Het punt, -43- waarbij opbrengsten en kosten samenvallen, is het break-even point. Gemakkelijk valt dit punt vast te stellen door gebruik te maken van een grafis che voor- stelling van kosten en opbrengsten. Bij deze grafischo bepaling splitst men gewoonlijk de kosten in een constant en een variabel deel. Noodzakelijk is dit niet aangezien h e t ten slotte slechts gaat om de bepaling van het snijpunt van totale kosten - en totale opbrengstcurve." (c) H.J. v.d. Schroeff: Hy gebruik dio t erm 11Kritischc omzet" vir 11 break-even point" en op bl. 329 van Kosten en Kostprijs se hy: 11 Uit het feit, dat eon deel van de offers vaststaat ongeacht de omvang van de produktie, vloei voort, dater een minimum opbrengst moot zijn, willen alle voor _de produktie en afzet ge- bra chto ~ffers een dekking vinden. Bij deze omzet is dG verkoopopbrengst e juist gelijk aan het totaal van de gobrachte offers. Ook de constante offers worden bij deze omzet uit de opbrengst gedekt; is de omzot kleiner, dan zal voor een dee l van de constante offers (c.q. kos- ten) geen vcrgoeding word en govonden on ontstaat een verlies. Eerst als de omzet groter is, zal sprake zijn van winst." 3~ ,,DIRECT COSTING" MS'rODE: Direkte koste kom daarop ne er dat die kos t e van die onderneming in vaste en ver and erlikc kost e verdeel word. Vaste koste sal op 'n korttermyn nie varieer met 'n toe- name in produksie ni e . Verand erlike koste daarenteen is baic gevoelig vir 'n ve randering in produksie. In die volgend e par ngrawe sien ons wat vcrskillend e skry- wers s e menings omtrent die ond orwerp is. ( a ) J • L. Me i j : (Op cit; bls. 250 en 251 konsta t eer die volgende i.v.m. hierdie dirokte koste metode: -44- 11 Men gaa t er daarbij van uit, da t de kos t en verde eld kunnon worden in variabe l e kosten, waarvan men a anneemt da t zij proportione e l met die produktie -omvang varie r en en v aste kos t en, di e ni e t me t de produktie -omvang verande r en." Moij gaan ve rder deur te s @: 11 De 11 dire ct-costing"-metod e l eent zich v olgcm s di t r apport ook b e t e r vo or vraagstukk en als hot a cceptor en van incid entelo ord ers en de daarvoo r t e b epal en prijzen, de voortzett i ng van h et produkti e-proces in h e t algomocn of van de produktie v an bepaalde artike lon ond er ongunstige marktverhoudingen. Men ziet dat 11 direct costing" neerkomt op e en differ entie l e kost en b eschouwing. De b e - zwarcn do or ons hiertegen aangevo er d ge lden ook voor 11 direct costing". Even als differ enti0l e kost enbeschouwing is 11 dire ct costing" sle chts van b et ekenis vo or vraag- stukken van bcdrijfsbcl e id op korte t Grrn.ijn". (b) J.J. W. Neuner: (Op cit; bl. 768) he t di e volgend e op t e mer k oor 11 direct costing" : 11 Convontional cost s ys t ems, in ma tching cost and r evenuo to de t e r mine periodic income , distinguis h b e tween manufa cturing and nonmanufa c- turing costs . Thes e sys t ems, commonly r ef erred to as "absorption costing ", us e pre de t e r mined overhead r a tes which a pply both fixe d and variable costs t o production without r e c ognition of the amount of tho fixe d application or tho amount of t h e variable applica tion. In contrast "direct costing " systems , in matching cos t and r ev enue t o de t e rmine period ic income , r ecognize the di s tinction be twe en direct (variable ) and period (fixe d) cos ts. It is this distinction be t ween direct and period costs that is the bas is of the dire ct cos t ing concept ! "Diroct cos ts" (or "variab l e costs") t end t o v ary directly with tho v olume of production; "period costs 11 a r e incurred t o keo p f a cilit i es r eady f or manufacturing and mar ke ting r egar dl ess of the ext ent t o which such f a cil i tie s a r e utilize d 11 • (c) R. Slot: (Op cit; bl. 77) hot die vol gend e op t c merk -45- oor 11 di r ect cos ting": 11 Direct costing" is de ze eenvoudigste vorm mene wij te kunnen omschrijven als een zodanigc wijze van kost enber ekening dat de vastc en de variabele koston consequent op afzonderlike r ekeningen word en geadministreerd, slechts de vari abe l e kosten aan de verschillonde kosten- dragers worden toegerekend en de vaste kos t en r echtstreeks in e~n bed rag t en laste van de r asulta t e r ekening wo rden gebracht. In v erband hi e rmed e staat da t men de variabele kost en veel- al bestempelt als ' product costs ' en de vaste kosten als 'period costs'." (d) H.J . v. J. Schroeff: (Op cit; bl. 469) sc : 11 De gedachte di e aan de methode t en grondslrlg ligt, betreft de v orschillende ged r agingen van de kosten bi j wijzigingen in de omvang van pro- duktie en afzet, een ~e rschijnse l dat in de voor- gaande hoofd s tukken r eeds onze aand acht heeft gehad. De Direct Costing-nethode (in het ver- volg af t e korten met D.C.) v erbindt aan dit verschil bijzondere cons uquenties. De methode berust op de onderscheiding in variabele en constanto kosten, waaruit r eeds valt af t e leiden, da t de term 11 Direct Costing" nic t ge lukkig is . In plaats van de ze bcl{0nd., tcrmcn hanteert de D.C. - me thode de onderscheiding: Product costs (lees : variabel e kosten), di e afhankelijk zijn van do omvang van die pro- dukto, c . q . afset, Period costs, d.z. kos t en afhQnkelijk van het verloop van de tijd en onafhankelijk v an de omvang van produktiG of afzet. In de calculatie wo rd en alleen de variabel e kosten (product costs) opgenomen. De cons tante offers en kostcn (period costs) gaan r echtstreeks naar do r esultatenrekening." 4. RESULTAATREKENING: Dylaag no . 17 op bl . 7 4 gee nou die r esul taa t van hierdie studie aan. Soos reeds opgemerk in die hoofstuk oor bokost e , is b csluit om die vaste koste en v er ande r- like ko s t e vir die doel van hiordie studie by1'ri.eka rte -46- voeg. Bylaag no. 43 op bl.104 toon in 'n grafi ese vorm die produksiekoste van die drie el8mente nl. materiaal, arbeid en bokos t e , ondernemersloon ingesluit en bylaag no. 42 op bl.103 die grafiek me t uitsluiting van onder- nemersioon. By vergelyk ing van hi erdie twe e grafieke met mekaar, word dit ba ie duidelik dat onderneme rsloon, soos hi er bereken, 'n verlies vir elke boer tot gevolg het. ·Hierdie aspek word in Hoofstuk VI bre edvoerig bespreek. 5. PRODUKSIEKOSTE: Die inkomste van die boere is verkry deur middel van die maandelikse opnames op di e plase ged oen. ( By- l aag no. 7 op bl. 64 toon di e tota le ink omste aan.) Byl ae s no. 27 tot 37 gee 'n volledigo stel maand- state vir Januarie tot Novem:he.r 1966 soos van die Melk- raa d ontvang. Op hierdie maandsta te kan die prys e ge- sien word wat die bo ore elke ma and ontvang het asook die aantal ge llings mG lk en die surplusse. Die bylaes nommers 8 tot 16 bls. 65 tot 7 3 toon die produksiekoste vir die nege indiwiduele boere aan. Die bespreking van die kosto elemente is alreeds in die verskillcnde hoofstukkc oor mat criaal, arbeid en bokoste gedo en. Uit hi erdie genoemde bylaes kan die bo ere nou - sien hoe sy produksiekos t e saamges t e l is. Op bl. 17 bylaag no . 74 kan die produksiekoste vir al die bo or e sa9Jil wa3.rgone01n wo rd. - 47 - B:EVINDINGS 3N, G:Z:VOLGTREKK I NGS: Uit dio ver skillende produksi ekostesta te op bls. tot ka~ di e final e gevolgtrekkings vir h~erdi e studie gedo en word. (a) I ndi en ondernemersloon by pr oduksiekost e ingesluit word: (i) Daar was ni e eon bo er wat 'n wins op sy melkpr oduksie ge toon he t ni e . ( Si en bylaag 20 op blo 78~) (ii) Die produksiekoste vir a l die bocr e saam h e t J9.4lc be lo op t eenoor 'n inkomste van Jl.llc per galling. (iii) Die ver l i 8s pe r gelling vir a l di e boe re s aam het 8.Jlc bedra . (iv) Die t ot a l e aanta l gellings waarmee gewer k is 9 he t 485,944.04 be l oop mo t 'n t ot a l e ink oms t e van Rl51,152.09. ( v) Op di e total e omsc t van Rl51,15 2. 09 is 'n vorlie s van R40 , 362.91 gemaak. ( vi) Hierdi e verli es ver teenwoordig 21. 08% van di e pro duks i ekost e of 26.71% van di e ver koopprys van var smelk. (vii) Die t ot ale produks i 8kos t e bedra Rl91,515.00 teeno or 'n inkomste van Rl51,152.09. (b) I ndi en ond ernemc r s l oon uitgesluit wor d by produks i ckoste : (i) Wanneer ondernemer s loon uitgesluit word by produksi ok oste , dan i s daar vyf boer e wat op 'n wins wer k en vi er boe r e wat op 'n v~ rlies werk. ( Si en byl aag no . 21 op bl. ·r 9 • (ii) Die ~r oduks i ekos t e bel oop nou J0.49c per ge lling t eenoor 'n inkoms t e v an Jl.llc. (iii) Sond er di e ond er nemorsloon word daa r 'n wins van 0 .61c per gelling gemaak. -48- (iv) Wanneer die onderncmersloon buite r ekening ge l aat word, i s daar 'n totale wins van R2 ,992. 7 4. (v) Hi er di e tota l e wins VRn R2,992.74 ver- teenwoordig 'n wins van 0.6c per gelling , -49- HOOFSTUK VI SLOTOPMERKINGS EN AAN:BEVELINGS ( a) SLOTOPMERKINGS: ( i) INL~_i; IDING: Die produksie en die vorbruik van varsme lk hang nou saam by die b epaling van die melkprys. Die groot probleem wat jaarliks in di e vier b ohcerdo gebiode nl. Bloemfontein, Kaapse Skie reiland, Pretoria en Witwaters- rand voorkom, is di0 geweldige oorskot van melk. Hierdic oorskot van molk is te wyte aan di e feit dat daa r gedurende die somermaande wanneer g r a s volop is, 'n groat molkproduksie is. Wanneer die gras nou in die winter doodryp en ook a.g.v. die koue , is die produksie nio meer so ho og as in die s omo r ni e . Ons het dus hier me t 'n seisoenskommeling t e doen wat vererger word oor die kersvakans i e met skol e wat gcsluit is en ande r ver- bruikers wat met v akans ie weg is. Die oorsaak is dus nie, soos dikwels beweer word, ondoeltreffenheid ni e , maar seiso enskommelinge in di e produksie. In bylaag no. 23 op bl. 84 word die g :Jmidde ldc daag- likse produksie vir 1963/64; 1964/65 en 1965/66 weergegee. As ons dit nou vergelyk mot die gemiddelde daagliks e ver- bruik ( bylaag no , 24 op bl. 85 ) dan sien ons da t daar 'n groot vGrskil is nl. di e produksie oortref die verbruik . Ons l e i van die t 2b elle a f dat die hoogtopunt in die produksie van va r smelk gewoonlik aan die einde van die j aar is terwyl die la,:igtepunt hier van April tot Julie is Q -50- Bylaes nommers 38 tot 41 op bladsye 99 tot102 toon baie duid e lik hoe hoog die produksie we r klik bo die ver- bruik is. Hi ordie diagrammo is vir die g ebiede Kaapse Skiere iland , Witwate rsrand, Bloemfontein e n ~ r e toria. Di e tydpe rk wat die diagramme dek is vir di e jaa r geeindig 30 Junie 1965. Uit di e diagramme kan ons J fl e i dat die vcrbruik = produksie alle on in die Preto ria g 8bied on wel in April 1965 oortre f h e t! Di o and e r gobied waar dio v e rbruik am.per dies olfde is a s p roduks ie is dio 'Ni twat e rsra nd g e - bied en wol ook in April 1965 . Godur ondo die r e s van die jaa r beweeg die produksi e lyn al v ord e r v a n di e verbruik- lyn totdat die hoogtepunt in J a nuari e e n Dos embc r bereik word wanneer die produksie die verst e v 3,n die verbruik v e rwyd e r is soos ons kan aflei van die v e rskillende gra- fieke op bladsye Di e vraag wat n ou onwille k eurig ontstaa n is wa t wo rd met die surplusmelk godoen. Die Melkraad probeer om di e surplusmelk op die me os voord e ligste wyse v an die hand t e sit. Uit die bylaag n o .26 op bl. 87 kan gosion word n a watte r sektore die surplusmelk gaan. Uit hie rdi e tabel kan afge lei wo rd dat die grootste g e dee lte van die surplusse n a di e v e rvaardiging v a n melk- poeie r gaan en daa rna volg die vervaardiging v a n kaas . Bylaa g no . 25 op bl.86 toon die produsenteprys van v a rsme lk vir di e jare 1962/63; 1963/64 en 1964/65 . Daar mo e t ook onthou word da t daar 'n v e rskil is tussen die p r y s wat die produsont vir sy me lk ontva ng en die prys wat gere a liseer word. Va n die produs enteprys moet die n odige h effings e n nog afgotrek wo rd en di e boer -51- sal dan die r es ontvang. Die . volgcnde heffings is gedurende 1966 van die produsenteprys afge trek , nl . : Na Junie 1966: Algemenc hcffing • 4 s ent per gelling • Stabilisasicfonds • 1 s ent per gelling • Reklrunefonds • 2 sent per gelling • Kwaliteit aankope • 5 sent per gelling . Somer heffing 3.0 sent per gelling .. TOTAAL 4. 2 sent per gelling . Op 1 n vraag aan die Sekretaris van die Me lkraad , waar ,.. die huidige melkprys vanda3.n kom, is gese dat die ver- bruikersprys van melk omstreeks 1962 geneem i s , daarvan is 'n redelike winsafslag afgctrek vir die distribueerder en die r es mo os dan die prys wees wat die boer vir sy molk ontvang. Bostaande beklemtoon andermaal die noodsaaklikheid van 'n behoorlikc we t enskaplike prysvasstelling vir va rsmelk as om bloot vanaf 'n syfcr t o werk. (ii) J\/Ll.TERIAAL: Soos in Hoofstuk II uiteengesit, is die norm vir vo erkoste bepaa l op 19.80c voor inagncming van kudd e- winstc en nn ino.gneming 16. lOc per gelling of 51. 77% van die verkoopprys en 64% van die produksiekosto wat a s n orm gestol is op 26.66c per gelling uitsluitend di e onderncmers loon. Die norm:produks' i ekoste van me lk is soos volg be- r eken met uitsluiting van ond ernemersloon: -52- Mat eriaa l volgens hoofstuk II Hl6.10 Arbeid, vol gens h oofstuk III 2.88c Bokoste vol gons hoofstuk IV Vervo erkoste 2.80c Ander 4.88c 26.66c 'Vins 4.45c Vorkoopprys 31.llc Die ve rhouding van vo er gokoop on v oer self ge pro- duse er, uit die gogewens versa,.~el, het blykbaar geen invlocd op die voerkost e por gelling gohad nie. (iii) ARBEID : By a rb e id is di e groot vraags tuk die van uitsluiting of insluiting van ond ernomersloon. Omda t die boer sy diens aan die me lkory lewer, moet d<1ar to g vir hom 'n ver goed ing daarin wees. Hi erdie aspek vor eis vcrd er e studie en oorwe ging wat in hierdie studie nio so inten- sief op ingegaan is nio. Indien onderneme rsloon uitgos luit wo rd, vorm ar- b eid maar 2.88c per gelling, 9% van di e verkoopprys en 10. 8% van die normproduksi ekoste van melk nl. 26. 60c per gelling. (iv) BOKOSTE: Die vornaamste items hi er is die r ente op kapitaal en v e rvoerkoste . Rento op kapitaal vorteenwoordig 3.06c pe r gelling en vervo orkostc 2.80c. Die and er b okoste items b oloop 1.82c per gelling of 5.85% van die verkoop- prys en 6.80% van die normkosprys. 53 . (b) AANBEVELINGS: Dit is bai c duidelik da t materi 1al (voer) alleen die grootsto pors entas ie van di e produksiGkoste van varsmelk uitmnak, net soos in di G geval va n die moos t e andor ondernemings . Dat di e va rsmelkprodus cmt hiervan b ewus is , kan saker nio bctwyfol wo rd nie, manr dat hy nie bmvus i s watter deal di t we l ui t maak 1 kan seker ook nie betwyfol wo rd ni e . Voor moot dus die grootste aandag kry, want hior kan dan ook die grootste kostebesparing teweeg gebring word en dus bepaal of t een 'n wins of verlies goprodu- SGe r ko.n word. Mo t veer gaan mee die kuddebeheer wat ' n gemiddeld (krediet) van J . 70c pe r gelling (norm) gelewer het in hiordio studie. Dit kan dus a f gelei word dat veer en kuddebeheer di o t we e vernaamste s ake is waaraan aandag gegee me e t wo rd in die b oheer van kosto. Andersyds moot aan die inkomste, d.w. s . produksie not soveel aandag gogee word. As gevolg va n die probleem watter koeie gencem moet word vir die produksie per koei , h e t ans ni e hierdie saak breedvocrig ui tge1Nerk ni e . Di t ve r e is ' n molkaantekening wat omvangryk is. Hierdic aspok vor eis ook ve rd er e en deeglike studio om tot ' n beh oorlike oplossing van hier- dio probleem t~ kom. Arbeid en bokoste vorm 'n kloiner persentasie van die koste en vereis dus nie dieselfde gekonsentreerde en volgehoue a~ndag socs veer ni e en ook omdat hierdie koste ·meer van 'n vaste aard is . -54- Uit die vooreA.arnJc r,r.oblomo wat tot dus-..rer nie be- vredigend opgGlos kon word nio nl. onnernemers loon en die produksiosy is dit mo e ilik om t ot 'n positiewe ge- volgtrekking t.o.v. die molkprys te kom. Indien ondernemorslo on op dio basis van die ondor- n emorsloon ingesluit by die prys v an mielies geneem word, nl. 30~ van die prys van die mieli es, kom dit voor da t die prys van varsmelk op die huidige tydstip ontoerei- k cnd is om 'n red e like vergooding a an die produsent t e l ewer inagnemonde die risiko verbonde aan die produksie van varsmelk. -55- BYLAAG NO. 1 1\/lELKKUTIDE EN WAARDASIE SOOS OP 1 JANUARI L 1966 -- Aantal Waarda - Aantal Waarda- Aantal \'la2.rda- Aantal Haarda- Waarda- Totale Plaas bv_lle sie in koeie sie in verse sie in verse s i c in Aantal sie in waar dasie R C R C 2-3 Jaar R C 1-2 Jaar R kalwers C R C van kudde - No. 1 2 470. 00 89 67675.00 - - 22 660.00 8 40.00 71845.00 No. 2 1 200.00 36 37600.00 8 200 0 )0 17 340.00 1 10 .00 4 1350.00 No. 3 3 400.00 - 78 9 1360.00 6 420 .00 19 760.00 47 470.00 11,.470.00 \ uiN o . 4 2 460.00 137 107 960 .00 - - 46 17 840 .00 - - 137260.0) ' ) No . 5 3 270. 00 290 40 1600.00 . 24 27400.00 81 4 , 860.00 33 660. 00 48 ,790.00 No . 6 5 400 . 00 87 111 310.00 50 5 1000. 00 55 4 1400.00 32 800.00 21,910.00 No . 7 4 1,200. 00 309 46,35 0.00 80 67000 .00 56 31300. 0 0 70 1 74)0 . 00 58,250.00 No . 8 1 160.00 53 61360.00 14 560.00 - - 10 200.00 7,280 .00 No~ 9 2 700.JO 90 5,850.00 57 1, 710.00 - - 28 280.00 8 154 'J .OO . -- - TOTAL~ 23 47260.00 1,169 1417065.00 239 16,350.00 296 167160.00 229 3,860.00 181,695.00 ' ' BRON: EI:C WAARNEMING BYLAAG NO . 2 l\IBLKKtIDDE EN WAARDASIE SOOS OP 31 D2 S:C:-1B~R 1966 . Aantal Waarda- Aa l1 .tal Waarda- Aantal Waarda- Aantal V/aarda- Waarda- Totale Plaas bulle sie in k oeie sie in v er se sie in verse sie in Aantal kalwers sie in waardasie R C R C 2-3 Jaar R C 1-2 Jaar R C R- C van kudde -- -- No. 1 2 470. 00 89 6'.1675. 0 C 16 800.00 8 280.'00 20 400.00 . 8,625.00 i ' No. 2 1 200.00 37 3,100 .\;d 25 625.00 11 220.00 10 100. 00 4,845.00 1 No. 3 1 200.00 72 8, 640 .. 0C 11 680.00 9 360.00 · 46 460.00 10,540.00 \J ...... I No. 4 2 460.00 1 51 12,944.0C - - 37 1,480.00 29 290.00 15,174.00 No. 5 1 90.00 1 33 21,280.0C 118 · . 1 4~ 160.00 49 2,940.00 43 460 .00 38,930.00 I No. 6 10 500.00 112 14,560.0C 27 2, 700 . 00 42 3,360 .0C 74 · 1,850.00 22,970.00 No. 7 4 1,200 . 00 339 50,850.oc 38 2,850.00 113 5,650.00 83 1,660.00 62,210.00 No . 8 1 1 60 .00 50 6,000.0C 20 800 .00 - - 20 400.00 7,360.00 ' No. 0 .,/ 2 700.00 110 7,150.0C 57 1 , 71 0 .00 - - 28 280.00 9,840.00 .,... ·· - ·- ITOTAAL 24 3,980. 00 1 0 9 3 131,799.0C 312 . 24,525.00 269 14,290.0C 353 5,900.001180,494.00 - ~ BRON: EIE WAARNEMING BYLMG NO. J KUDDE\7I NS OF -VERLIES VIR DIE JAAR GEeI NDI G OP 31 DESEMBER 1966 Pl aas Pl aa s Plaa s Plaa s Plaas Pl aa s Pl aas Pl aas Pl a a s No . 1 No . 2 No. 3 No. 4 No. 5 No. 6 No . 7 No. 8 No. TOTAAL 9 _.._ _. ...,._. Eindvoorr aad van mcl klrudde op 31 Desem- ber 1966 . . . . . 8, 625. 00 4 , 845 . 00 10. 540 ,~0 -~~ . 1?4.CG ,-=3-8.930 .00 22 . 9'(0 , 00 62, 210 .00 7,360.00 9 . 840.00 180, 494 . 0 ' Plus Verkope gedure.n de die jaar . . . . . . . . 1 36 .60 ~J_:l 4- 4 . 30 2,022.39 468.30 16_, 164 . 12 2.243. 15 __3 ..1 000. 00 740 . 35 8L1,0 . 00 27.059. 2 Subtota,al . . . . 8 ,761 . 60 6,289 .30 12,562.39 15 ,64 2.30 55 . 094 . 12 25. 21 3 .15- _65 . 210 . O·J 8.100.35 10 ,680 .00 )[i :'1, W Aankope g e- durende di e jaar . . . . . . . . . 1. 01 9 . 50 60.00 1,613. 20 1 , 500 .00 ' 7 . 536 .7 Subto t aal .... 5, 259.80 55_.034 .1 2 23.5 99 . 95 - 6 ,600.35 '!Tin fbY Begi nvoor- r-aad op 1 J anua r- i e 1966 . . . . . 7 . 84 5 .00 4 .350 . 00 11 ,470. 00 13,260 . 00 L~ 8 • 7 90 . 00 21, 910 . 00 58 ,250 .00 7,280.00 8. 511r o. 00 181,695 . 0 K:uddewins . . . . 916. 60 919 . 80 1, 092 .39 * 961 . 70 6 , 244 .12 1,689. 95 6 , 960 . 00 *679.65 2 ,140 .00 21,604 .2 ----· BRON: :CIE WAAR NEMI NG *KUJ)D:;::;VERLIES BYLAAG NO. 4 VERGELYKENDE STAAT VIR NEGE BO~RE VOER, KUDDEV/Il'TSTE EN -VERLIESE 1 J ANUARIE 1966 - 31 DESEMBER _1966 - PLAAS TOT.AI.:"8 VOER KUDI'E RESULTAAT ·- - ·- ..... -~---··-- - ~ .. _, No. 1 19.72c ' -4ol7c 15.55c I (j\ No. 2 18.95c -10.76c 8.19c 0 I No. 3 19.03c -3.73c 15.30c No . 4- 23 . 41c :- ? , 53c 25.94c No. 5 25.74c - 4 .68c 21.06c No. 6 20.03c -3.25c 16.78c No. 7 ,,2 4 .85c -5.?lc 19.14c No. 8 19.49c +l.90c 21.39c No . 9 21.49c -4.?lc 16.78c -- GE::\:HDD:CLD 23 . 07c 3.76c 19 .31c --·---- -- - DUI KUDDEWINS AAN + DUI KUDDEVERLIES AAN BYLA.AG NO. 5 VOER GEPRODUSEER EN VERBRUIK TOTA.AL VIR Nffi E BO ERE · 1 JANUARIE 1966 - 31 DESEMBER 1 96 6 I ·- .... - --.... ~ I I 1 2 3 4 5 6 ·- -- I I ! I Kuil- R Lusern T) !:n. -'::P -'➔ J~- Tet i Gemaalde R voer R R R Yfeiveld ..... : : ' - ~ - , 7 :::i C1 J " Kopmeel J _. •.J I - -~!.- . -------~ j _ _ .. . ' I Ton Ton Ton , Ton Sak ~ f--' I No. 1 225 900.00 52.5 997 ~ 50 149 481.27 370.00 2 71 375.00 22 418.00 io. I ' o. 3 250 1,250.00 8.25 123. 7:; : 504.00 o. 4 200 800. 00 120 2,280.00 1,400.00 No. 5 1,512 6,048.00 70 1,330.00 140 2,520.00 420 6,720.00 2,100.00 'fo. 6 500 1,750.00 200 3, 000 . 00 'To .. 7 1,750 .8,750.00 133 2,527.00 fo. 8 340 1,700.00 60 1,140.00 ' 'fo. 9 400 1,200 . 00 72 l,568.00 87.5 1,400.00 1,500.00 22,773.00 tl0,060.50 4 ,043.75 9,720.00 481.27 5,874.00 c-- V0ER GEPR0DUSEER EN VERBRUIK (VERV0LG) I -- -7 8 9 10 11 12 . - T0TAAL Mielie- R Grondboon- R Eragrcstus R Radyse R C'- rondb oon- Hay- l meel t j ieh ooi tjiemeel R graze:r R ·--- Sak Ton Ton Ton Ton 75 286 .50 r I 3,035.21 I i ! I I 793.oc ' 384 1,221.12 21 315.00 5 50.001 25 125 . 00 6 .35 127. 00 3,715.8, 100 1,500.00 239.60 6,219.6C 18,718.0<~ i ' ' ' 4., 750 0 oc 4,380 15,242.40 26 ,519. 4( 120 1,800.00 4,640.0C ' 5,468 . oc -- 16,750.02 3,615.00 50 . 00 125.00 · i 127 .ooj \239 . 60 73,85 9 .14 I BYLAAG NO. 6 TOTALE VOER VERBRUIK 1 JANUARIE 1966 - 31 DESEMBER 1966 - Persen- I Persen- Persen- /Persen- Plaas Voer Sent tasie '