Die geskiedenis van Rustenburg, 1851-1918

Abstract

Om die geskiedenis van Rustenburg na te vors en te beskryf, veral die vroegste deel daarvan, lewer baie probleme op. Die belangrikste daarvan is dat die meeste van die oudste bronne, waaruit die geskiedenis saamgestel sou kon word, ongelukkig vernietig is toe die landdrosgebou met sy hele dokumente- inhoud afgebrand het . Vir die geskiedenis van Rustenburg in di-e -eer-st-e· plek, maar ook vir Transvaal en Suid-Afrika in die algemeen is dit ·n werklike onherstelbare verlies, l) want waar geen dokumente bestaan nie, kan geen geskie denis geskrywe word nie: 11no documents, n0 history" . 2 ) Die verlies van hierdie gegewens oor een van .die 0uclste dorpe en blanke-nedersettings in Transvaal is des te gevoeliger as in aanmerking geneem word watter groot rol Rustenburg in die vroee geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Republiek gespeel het. Pogings om die grondtransa-ksies, die koop en verkoop van erwe en plase, in Rustenburg en distrik op te spoor lewer ook 'n teleur= stellende resultaat. Hoewel alle grondtransaksies deur die regering van die staat beheer en in die Staatscourant3) aangekondig is , het daar in die vroee jare van die Republiek geen aktekantoor bestaan, waar grondverkope en -aankope behoorlik geregistreer kon word nie. Trouens, die eerste 11Verslag van den Registrateur van akten" het eers in 1) Kyk Kruger, D. W. : Inleiding tot die geskiedenis van Transvaalse dorpe (manuskrip in die Staatsargief, Pretoria, 1932) , p. 3 en Pelzer, A.N. en Prinsloo, N. : Die Rustenburgse Eeufeesgedenkboek, 1851-1951 (uitgegee deur die Stadsraad van Rustenburg, 1951), p.1. 2) Langlois, C. V. en Seignobos, Chr. : Introduction to the study of history (London, Lower Brydone, 1932), p . 17. 3) Die Staatscourant is vanaf 18 5 7 in die Z . A. R. uitgegee.

1892 verskyn en daarin word grondtransaksies tot 1886 teruggevoer. 4) Rustenburg se grondverkope is egter nog nie in hierdie aktekantoor geregistreer nie. Tydens 1n ondersoek in die Aktekantoor te Pretoria, is die onstellende ontdekking gedoen dat die eerste aktes vir Rustenburg eers in 1908 geregistreer is. 5) Dit was egter nie net dokumente in die oudste regeringskantore, wat op die een of die ander wyse in die slag gebly het nie. Ook die lemoenpakhuis van een van die oudste kooperasies in Rustenburg 6) het afgebrand en daarmee ook byna alle dokumente wat daarin was. Slegs die tweede brieweboek wat in die huis van die destydse sekretar is, mnr. P.R. de Villiers, gebere was, het behoue gebly. 7) 'n Ander ernstige probleem wat met die opstel van die geskiedenis van Rustenburg ondervind word, is dat daar in die Transvaalse koerante van die laaste helfte van die 19e eeu so min berigte en nuus oor Rustenburg verskyn het. Dit is veral opmerklik dat as De Volksstem van die tyd nagegaan word, kleiner en minder belangrike plekke soos Middelburg, Lichtenburg, Zeerust en selfs MarthinusWesselstroom baie koerantnuus opgelewer het, terwyl die naam Rustenburg bykans nie vermeld word nie. Wat die rede daarvoor mag wees is nie bekend nie. Blykbaar het daar min opspraakwekkende en nuuswaardige dinge gebeur want 1n beri~gewer uit die tagtigerjare skryf bv. 11Ik geloof bepaald dat de aanleggers van dit dorp toen zy het den naam Rustenburg gaf, in de toekomst hebben kunnen zien, want geen gepaster naam zou men kunnen dan dezer. Ja het is hier werkelyk stil en 4) Schutte, P. J.: 1n Besondere gesamentlike katalogus van Groen= boeke van die Zuid-Afrikaanse Republiek (ongepubliseerde M.A..,.verhandeling, Potchefstroomse Universiteit vir C.H.0., 1966), p.l. 5) Naamlik Akte nr.147-153, Akte 897/1908, Rustenburg, Boek I, p.l 6) De Volksstem, 4 Desember 1908: Berig van korrespondent. 7) Meegedeel deur mej. M. Louw, sekretaresse van die Lemoenpakhuis.

rustig. 8) Weliswaar het d.aar .in die jare tydens die Britse besetting van Transvaal vanaf 1877 tot na die Eerste Vryheidsoorlog taamlik gereeld beriggies in die gemelde koerant verskyn, maar daarna neem dit aan= merklik af. Blykbaar het alles op die dorpie so stil en rustig toegegaan dat 'n naweekse besoek van 'n Zeerustse krieketspan vir Rustenburg 'n groot en opwindende gebeurtenis was. In 'n koerantberig daaroor word nie net die volledige telkaart van die twee spanne gegee nie, maar ook 'n omslagtige beskrywing van hoe die besoekers onthaal is, wie al= mal heildronke ingestel en wat elkeen gese het, en dan vind die kor= respondent daarby nog genoeg rede om op te merk: 110ur town of rest and quiet was enlivened considerably". 9) Selfs die opgewondenheid en hedrywigheid wat met die ontdekking van goud gepaard gegaan het, kon die stillegang in Rustenburg nie versteur nie. Soms het daar selfs tot soveel as drie maande verby= gegaan waarin die landdros geen saak gehad het om te verhoor of iets noemenswaard 1. g geb eur h e t ni.e . lO) Hierdie toedrag van sake het meegebring dat gegewens i. v. m. die vroee geskiedenis van Rustenburg maar taamlik skraal is, en dit verklaar miskien waarom tot dusver nog nie 'n wetenskaplike werk oor die geskiedenis van Rustenburg geskryf is nie. Die enigste werk wat nog oor die geskiedenis van die dorp saamgestel is, is Die Rustenburgse Eeufeesgedenkboek, wat in 1951 onder redaksie van prof. dr. A. N. Pelzer en die stadsklerk, mnr. N. Prinsloo, deur die Rustenburgse Stadsraad uitgegee is. Dan is daar ·n hele paar werke oor die Kerkgeskiedenis, waarin ook op beperkte wyse oor Rusten burg gehandel 8) De Volksstem, 22 September 1887 . Berig van 'n korrespondent. 9) Ibid., 23 Mei 1884. 10) Ibid., 22 September 1887.

word. Hieronder val ds. F. G. M. du Toit se Eeufeesuitgawe van die Nederduits Hervormde of Gereformeerde-Gemeente, Rustenburg; S. P . Engelbrecht: Geskiedenis van.die. Nederduits Hervormde Gemeente van Rustenburg, asook sy Geskiedenis van die Ned. Hervormde Kerk van Afrika; dr. G.D. Scholtz se Die Geskiedenis van die Ned. Her= vormde of Geref. Kerk van Suid-Afrika(2 dele); dr . B.R. Kruger : Die stigting van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika; prof. dr . J.P . Jooste: Die Geskiedenis van die Gereformeerde Kerk in S. A . en die Gedenkuitgawe van die Gereformeerde Kerk in S. A. Skrywer hiervan het egf:er gevoel dat hierdie gebrek aan gege= wens nie 'n genoegsame rede is om die geskiedenis van hierdie belang= rike historiese dorp ongeskryf te laat nie. Daarom het ek die onder= werp aangepak en wat nou voltooi is, is gedoen op grond van die ver= spreidliggende gegewens wat nog bekom kon word in Volksraadsnotu= les, die Staatscourant, ander amptelike stukke, koerante en sekon= dere werke. Hiermee is die ontwikkeling tussen 1851 en 1918 beskryf maar skrywer wil nie voorgee dat all es volledig afgehandel is nie, dis eerder net 'n historiese oorsig. Die geskiedenis van Rustenburg is net geskryf van die ontstaan van die aanleg in 1851 af tot 1918 omdat dit 'n mooi geheel uitmaak, nl. die ontwikkeling van kerkplaas tot selfstandige munisipaliteit. Die ge= skiedenis van die dorp na 1918 is verder redelik volledig te boek ge= stel in Die Rustenburgse Eeufeesgedenkboek 1851- 1951, terwyl dit nie die geval is met die periode wat strek van 1851 t ot 1918 nie. Die versamelde gegewens word chronologies weergegee. Dit mag miskien die indruk skep dat die verskillende temas fragmentaries beskryf word. As daar egter op gel et word dat elke onderwerp by an= der aangeleenthede en gebeurtenisse inskakel en saam 'n geheelbeeld van 'n bepaalde tydsverloop gee, dan sal die leser begryp waarom Skrywer hiervan op 'n chronologiese eerder as 'n tematiese aanbieding besluit het. Daardeur word dan aangetoon hoe die ontwikkeling op alle

terreine van die samelewing in die bepaalde opeenvolgende tydvakke verloop het. Dit is vir my 'n groot voorreg om by die voltooiing van hier= die verhandeling my dank aan prof. dr. J. S. du Plessis oor te dra. Sonder sy bekwame hulp, leiding en aanmoediging soo ek seker nie die taak kon voltooi het nie. Vervolg.ens wens ek graag die volgende persone en instansies te bedank vir hulp my aangebied gedurende die tyd wat ek navorsing oor die studieonderwerp gedoen het; nl. die pers0neel van die Fer= dinand Postma-Biblioteek van die Potchefstroomse Universiteit vir C.H. 0. en die Potchefstroomse Onderwyskollege. 'n Spesiale woord van dank word gerig aan die administratiewe personeel van die Rus= tenburgse Stadsraad wat my toegang tot hulle argief verleen en alle geriewe tot my beskikking gestel het. In die verband wil ek graag die naam van wyle mnr. Bokkie Holmes uitsonder. Hy het werklik uit sy pad gegaan om alle moontlike informasie aan my voor te le en verder het hy vir my 'n gerieflike kantoor ingerig waar ek onverstoord met die navorsing kon voortgaan.